1. NEFT VA GAZ KONLARI JINSLARINING TAVSIFI
VAASOSIY XUSUSIYATLARI
(1-mavzu)
Reja:
1. Tog’ jinslarining fatsial-litologik tuzilishi va
kollektorlik xususiyatlari.
2. Granulometrik tarkibi.
3. G’ovaklilik.
4. O’tkazuvchanlik.
5. Jinslarning darzliligi va kovakliligi.
6. Kollektorlar tasnifi.

2. Neft uyumlarini ishlatishning samarali tizimini yaratish va
ulardan unumli foydalanishni tashkil etish uchun neftli jinslarning
litologik-fatsial va kollektorlik xususiyatlarini mufassal o’rganish
zarur. Tog’ jinslarining tarkibi, tuzilishi va ularning mahsuldor
qatlam maydoni bo’ylab taqsimlanishini bilish quduqlarni oqilona
joylashtirish, qatlamga ta’sir etish tadbirlarini ishlab chiqish va
haydash quduqlari burg’ilanadigan joylarni asoslash imkoniyatini
beradi. Neftli jinslarni mukammal o’rganmasdan turib neft
uyumining suvlanishini, neftli qatlamning ishlanganlik yo’sinini
nazorat qilish hamda yuqori neft beraolishlik koeffisientiga erishish
mumkin bo’lmaydi.
Shu sababli neftli jinslarni o’rganish masalasiga yetarli
darajada e’tibor berilishi lozim.

3. TOG’ JINSLARINING FATSIAL-LITOLOGIK TUZILISHI
VA KOLLEKTORLIK XUSUSIYATLARI
Neftli va gazli jinslarning litologik va fatsial tuzilishini
o’rganish neft va gaz konlarini ishlatishda, razvedka va ishlatish
quduqlarini oqilona joylashtirishda va b.larda muhim ahamiyatga
ega.
Ko’pdan-ko’p neft va gaz yer osti saqlagichlari
cho’kindidan hosil bo’lgan jinslardan - qum, qumtosh,
konglomerat, ohaktosh, dolomit va sh.k. dan tarkib topgan.
Boshqa yo’l bilan hosil bo’lganlari, masalan, magmatik
va metamorfik jinslar kamdan-kam hollardagina
yer osti neft saqlagichlari bo’laoladi. Yer yuzasining
turli uchastkalarida fizik-geografik sharoitlarning o’zgaruvchanligi
har xil genetik tipdagi cho’kindi va fatsiyalarning to’planishiga
sabab bo’ladi.

4. Fatsiya bir xil tarkibli cho’kindi hosil
bo’ladigan tabiiy fazoviy - vaqtli sistema bo’lib,
ma’lum bir fizik-kimyoviy sharoitlarda tarkib
topadi.
Har bir fatsiyaga fizik-kimyoviy va gidrodinamik
jarayonlarning muayyan va bir xil tipi hamda aniq fauna va florasi
xos. Fatsiyani murakkab tabiiy sistema sifatida o’rganishda
topografik (topofatsiyalar), biologik (biofatsiyalar),
cho’kindi (sedifatsiyalar), gidrokimyoviy va hokazo
fatsiyalarni ajratish mumkin.

5. Jinslarning kollektorlik xususiyatlari ularning
g’ovakliligi va o’tkazuvchanligi miqdori bilan
baholanadi, shuningdek, u zarralar shakli va zarra
fraksiyalari miqdori, zarralarni biriktirib turuvchi
sement xususiyatiga hamda gil minerallarning bor-
yo’qligiga qarab belgilanadi.
Yuqori g’ovaklilik va o’tkazuvchanlikka ega
bo’lgan ayrim jinslar tarkibida neft saqlasada, kon-
geologiyasi nuqtai nazaridan ularni kollektor, deb
atab bo’lmaydi, chunki ishlatish chog’ida u ichidagi
neftni bermaydi. Shu sababli neft va gaz kollektorlari
deganda nafaqat o’zida flyuidlarni saqlaydigan, balki
uyumni ishlatish chog’ida ularni o’zidan chiqara
oladigan tog’ jinslari tushuniladi.

6. Granulometrik tarkibi
Bo’sh tog’ jinslari tarkibidagi turli o’lchamdagi
zarrachalar miqdori. Bo’sh jinslarning granulometrik
tarkibi asosan har xil diametrli teshikchalardan iborat
bo’lgan elaklar yordamida aniqlanadi. Teshiklari 0,25 mm
bo’lgan elakdan o’tgan jins zarrachalari fraksiyalarga
ajratiladi. Gil jinslarning granulometrik tarkibini
aniqlashda areometrik usul qo’llaniladi. Katta-kichikligi va
injenerlik-geologik xossalari bir xil yoki bir-biriga yaqin
bo’lgan zarralar yig’indisi fraksiyalarga birlashtiriladi va
quyidagicha tavsiflanadi (mm da):

7. yirik xarsanglar - 800-400; o’rtacha - 400-300; mayda - 300-
200;
yirik shag’al - 200-100; o’rtacha - 100-80; mayda - 80-20;
yirik graviy - 20-10; o’rtacha - 10-4; mayda - 4-2;
juda yirik qum - 2-1; yirik - 1-0,5; o’rtacha - 0,5-0,25;mayda -
0,25 -0,1; juda mayda - 0,1-0,05;
yirik chang - 0,05-0,01; mayda - 0,01-0,005; dag’al gil - 0,005-
0,001,
mayin - 0,001 dan kichik.
Granulometrik tarkib yordamida chaqiq tog’ jinslarining nomi
aniqlanadi: gil, alevrit, qum va b.
Kon sharoitida granulometrik tarkib asosan elakli tahlil orqali
aniqlanadi. Bunda o’lchami 0,1 mm (0,074 mm) dan katta zarralar
ajratiladi. O’lchami 0,074 mm dan kichik zarralarni aniqlashda
sedimentatsion va boshqa usullardan foydalaniladi.

8. Zarrachalar fraksiyalari orasidagi o’zaro bog’liqlik va ularning
miqdori jinslarning g’ovakliligi, o’tkazuvchanligi hamda kollektorlik
xususiyatlariga ta’sir etadi. Jinslarning donadorligi nafaqat ularning
granulometrik tarkibiga, shuningdek, solishtirma yuzasiga ham bog’liq.

9. G’ovaklilik
Tog’ jinslarining g’ovakliligi deb ulardagi bo’shliqlar
(g’ovaklar, kovaklar, yoriqlar) tushuniladi. Tog’ jinslarining
g’ovakliligi g’ovaklilik koeffisienti orqali aniqlanadi. Uning qiymati
tog’ jinsidagi bo’shliqlar hajmining uning umumiy hajmiga nisbati
bilan topiladi (foizda yoki o’nlik birliklarda ifodalanadi).
Quyidagi g’ovaklilik turlari mavjud:
1) mutlaq (to’la, umumiy) g’ovaklilik - tog’ jinsidagi umumiy
bo’shliqlar (shakli, kattaligi va o’zaro joylashishidan qat’iy nazar);
2) ochiq (to’yingan) g’ovaklilik - o’zaro tutashgan g’ovaklar
majmui;
3) foydali g’ovaklilik - suyuqlik siljiyotgan g’ovakliklar
majmui;
4) yopiq g’ovaklilik - o’zaro tutash bo’lmagan g’ovaklar
majmui (yopiq g’ovaklilik, mutlaq g’ovaklilik va ochiq g’ovakliliklar
farqi bilan aniqlanadi).

10. Morfologik belgilarga ko’ra quyidagi g’ovakliliklar mavjud:
a) zarralar oralig’idagi g’ovaklilik ― bo’sh, karbonat, gil
jinslari zarralarining joylashishidan yuzaga kelgan g’ovaklilik;
b) yoriqli g’ovaklilik ― uning hajmi 0,01-1% bo’lib, zarralar
oralig’idagi g’ovaklilikka nisbatan kam bo’ladi.
Paydo bo’lishiga ko’ra birlamchi va ikkilamchi g’ovakliliklar
farqlanadi. Birlamchisi cho’kindilarning to’planish sharoitiga bog’liq
bo’lib, cho’kindi jinslarning hosil bo’lish jarayonida yuzaga kelib,
asta-sekin kamaya boradi. Ikkilamchi g’ovaklilik epigenetik
jarayonlar ta’sirida jinslardan minerallarni eritib yoki zarra holida
olib chiqilishidan paydo bo’lgan bo’shliqlar bilan bog’liq. Karbonat
jinslarning erib ketishidan ikkilamchi g’ovaklilik tarkib topadi.
Masalan, karst hosil bo’lishi (6.2-rasm).

11. Turli tog’ jinslarining g’ovakliligi bir necha foizdan 40 %
gacha o’zgaradi. Gil jinslarning umumiy va ochiq g’ovakliligi
ularning yotgan chuqurligiga bog’liq. Bir necha yuz m chuqurlikka
tushib qolgan jinslarning ochiq g’ovakliligi 25-35 %, 3-4 km
chuqurlikda esa bir foizgacha bo’ladi. G’ovaklilikni chuqurlikka
tomon o’zgarib borishi gil jinslar tarkibiga, ularning egilish
tezligiga va kesim tuzilishiga bog’liq. Bo’sh jinslar g’ovakliligi
chuqurlik sari ma’lum qonuniyat bo’yicha kamayib boradi. Lekin
shunga qaramay g’ovaklilik 100-200 m chuqurlikda kamroq,
ba’zan keskin (5-6 % gacha) kamayishi mumkin.

12. 6.2 rasm. Turli jinslardagi g’ovaklar (M.A.Jdanov, 1981). Qumlar: a, b –
zarralari saralangan va yaxshi silliqlangan, v – har xil zarrali, yomon
silliqlangan va kushsiz saralangan; g – qumtoshlar, g’ovaklari tsementlovshi
moddalar bilan qisman to’lgan; d – darzli ohaktoshlar, g’ovaklari jinsning
erishi tufayli qisman kengaygan; e – massiv kristalli jinslar, g’ovaklari
darzliklardan iborat

13. Bundan tashqari bo’sh jinslar g’ovakliligi tarkibidagi sement
miqdoriga ham bog’liq. Masalan, jinslardagi karbonatli sement
miqdori 25-30 % bo’lganda, ochiq g’ovaklilik kam chuqurliklarda
ham 1-2 % gacha pasayib ketadi. Organik va chaqiq
ohaktoshlarning g’ovakliligi nisbatan yuqori bo’ladi. Tog’ jinsi
g’ovakliligi laboratoriyada turli tadqiqot usullaridan va geofizik
metodlardan foydalanib aniqlanadi.
Ochiq g’ovaklilik deb jinsdagi o’zaro tutash g’ovaklar
hajmining jins umumiy hajmi nisbatiga aytiladi. Bo’sh
sementlangan qumtoshlarning mutlaq g’ovakliligiga ularning ochiq
g’ovakliligi mos keladi. Mutlaq g’ovaklilik laboratoriya sharoitida
Melcher usuli bilan aniqlanadi. Mutlaq g’ovaklilik (mg’) quyidagi
mg’=1-V/V tengligi orqali topiladi. Bunda V - namuna mineral
qismi hajmi, V- namunaning umumiy hajmi.

14. Odatda kollektorlarning ochiq g’ovakliligi 10% dan 20%
gacha o’zgaradi. Kollektorda darzliklar ko’p bo’lsa, ochiq
g’ovaklilik 2-3% bo’lganda ham konlardan sanoat miqyosida neft
olish mumkin. Tog’ bosimining ortishi g’ovaklilikning kamayib
ketishiga sabab bo’ladi. Chunonchi, bosim 5107 Pa ga yetganda
g’ovaklilikning boshlang’ich qiymati 60-80% ga kamayadi. Ochiq
g’ovaklilikni aniqlashda gidrodinamika va geofizika usullaridan
foydalaniladi.
Foydali g’ovaklilik tog’ jinslarining kollektorlik xususiyati
bo’lib, bunda o’zidan suyuqlik o’tkazish qobiliyati tushuniladi.
Son jihatdan foydali g’ovaklilik koeffisienti bilan
tavsiflanadi. Uning qiymati suyuqlik siljiyotgan g’ovaklar hajmini
tog’ jinsining umumiy hajmiga bo’lgan nisbatiga teng. Ko’pincha
foydali g’ovaklilik deganda ochiq g’ovakliliklar va qoldiq suv
bilan to’lgan g’ovakliklar orasidagi farq ham tushuniladi.

15. 0
п
V
V
0
п
V
V
Hisoblash ishlarida g’ovaklilik va g’ovaklilik
koeffisienti miqdoridan foydalaniladi. G’ovaklilik koeffisienti
(m) va g’ovaklilik (mк) quyidagicha aniqlanadi :
m=
mk= 100
bunda Vп - jins namunasining g’ovaklari hajmi; V0 - jins
namunasining umumiy hajmi.

16. Jinslarning kollektorlik xususiyatlariga g’ovak (bo’shliq) lar
shakli va o’lchami kuchli ta’sir etadi. O’lchamiga ko’ra quyidagilar
farqlanadi:
1) yuqori kapillyar g’ovaklar (diametri 0,508 mm dan katta),
ularda suyuqlik harakati faol bo’lib, u erkin harakatlana oladi;
2) kapillyar g’ovaklar (diametri 0,508-0,0002 mm), ularda
ham suyuqlik harakatlana oladi;
3) subkapillyar g’ovaklar (diametri 0,0002 mm dan kichik),
bularda molekulyar kuchlar ta’siri juda yuqori bo’lganligi sababli
jinslardagi mavjud bosimlar farqida suyuqliklar harakatlana olmaydi;
shuningdek, suyuqliklar subkapillyar bo’shliqlar bilan qamrab
olingan kapillyar g’ovaklarda mavjud bosim gradienti kuchi
molekulyar kuchlar qiymatidan past bo’lganda ham harakatlana
olmaydi.

17. Jinslarning g’ovakliligi asosan zarralarning joylashishiga,
shakliga, ularning silliqlanish va saralanish darajasiga, zarralarning
katta-kichikligiga, sementlovchi moddalarning bor-yo’qligiga bog’liq.
Tabiiy sharoitlarda jinslar g’ovakliligi turli o’lcham va qiyofaga ega
bo’ladi, ko’pgina yirik g’ovaklar jinslarning mayda zarralari yoki
sement modda bilan to’lgan yoki qisman to’lgan bo’lishi mumkin.
Gil va karbonat sementlar jins g’ovakliligini sezilarli pasaytiradi.
Kuchli sementlangan qumtoshlarda ba’zan u bir necha foizgacha
pasayadi. G’ovaklilik qiymatiga har xillik koeffisienti ham ta’sir etadi.
Shu sababli jinsdagi g’ovaklilik qiymati keng miqyosda o’zgaradi.
Masalan, ayrim cho’kindi jinslarda ularning o’zgarishi quyidagichadir
(%da):
Gilli slanetslar 0,54-1,40
Gillar 6,0-50,0
Qumlar 6,0-52,0
Qumtoshlar 3,5-29,0
Ohaktoshlar 2,0-33,0
Dolomitlar 6,0-33,0
Zich ohaktoshlar va dolomitlar 6,5-2,5

18. G’ovakliligi 10% gacha bo’lgan qumtoshlarning kollektorlik
xususiyatlari past bo’lib, amaliyotda sanoat ahamiyatiga ega
bo’lolmaydi. Karbonatli kollektorlarda g’ovak kanallarining o’lchami
kattaligi sababli karbonat jinslarning g’ovaklilik qiymati 10-7%
bo’lganda ham yaxshi kollektorlik xususiyatlariga ega bo’ladi.
Ma’lumki, laboratoriya sharoitida g’ovaklilik quduqdan olingan
kern yoki namuna orqali aniqlanadi. Zarralari o’zaro birikkan jinslar
(gil, alevrolit, slanets va b.) ning mutlaq g’ovakliligi kern bo’yicha
Melcher usulida, yirik zarrali kuchsiz sementlangan qumtoshlar
g’ovakliligi Preobrajenskiy metodi yordamida aniqlanadi.
Kern yoki namuna mahsuldor qatlamning qalinligini juda oz
foizini tashkil qilganligi hamda kern olingan intervalni quduq kesimi,
chuqurligiga mos kelishini aniq bilib bo’lmasligi sababli mahsuldor
qatlamning g’ovakliligi to’g’risida to’liq fikr yuritib bo’lmaydi.
Kesimda bo’sh g’ovakli jinslar ochilsa, kolonkali doloto bilan kern olib
bo’lmaydi, shuningdek, quduqni burg’ilash tezligining ortib borishi
sababli laboratoriya tahlili uchun kern olish texnik-iqtisodiy jihatdan
ham murakkabliklar keltirib chiqaradi.

19. Neft qatlamining g’ovakliligini uning suvli qismidagi
jinslarning solishtirma qarshiligi ma’lumotlari asosida aniqlash
yaxshi va aniq natijalar beradi. Jinsning solishtirma qarshiligi va
g’ovakliligi orasida ma’lum bir bog’liqlik (qatlam suvlarining
minerallashganlik darajasi uning hamma qismida bir xilligi,
kollektorning granulometrik tarkibini bir xilligi va b.) mavjud.
Bunday bog’liqlik kollektor g’ovakliligining ortishi bilan undagi
minerallashgan suvlar miqdorining ko’payishida va o’z navbatida
uning solishtirma qarshiligining kamayishida ko’rinadi.
Qatlamning suvga to’yingan qismi uchun hisoblab topilgan
g’ovaklilik qiymatini uning neftga to’yingan qismi uchun (qatlam
kesimining litologik tuzilishi o’xshash bo’lganda) ham qabul qilish
mumkin.
Quduq kesimi jinslarining g’ovakliligini mikrozondlar va
neytron karotaj yordamida olib borilgan tadqiqotlar natijalaridan
foydalanib aniqlash samarali hisoblanadi.

20. O’TKAZUVCHANLIK
O’tkazuvchanlik tog’ jinslarining kollektorlik xususiyatlarini
tavsiflaydigan muhim parametrlardan biri hisoblanadi.
O’tkazuvchanlik deganda qatlamdagi bosimlar farqiga ko’ra
jinslarning suyuqlik yoki gaz o’tkazish qobiliyati tushuniladi. Odatda
o’tkazuvchanlik (yoki o’tkazuvchanlik koeffisienti) ma’lum bir
qovushqoqlikka ega bo’lgan va tog’ jinslari bilan o’zaro ta’sirda
bo’lmagan suyuqlikning tog’ jinslarining berilgan ko’ndalang kesim
yuzasidan oqib o’tgan hajm sarfi bilan o’lchanadi.
SI sistemasida o’tkazuvchanlik m2 da, neft konlari
amaliyotida ― darsida (D) ifodalanadi. 1 D =1,0210-12 m2 1
mkm2.
Tog’ jinsining 1D o’tkazuvchanligi deganda uning 1 sm2
ko’ndalang kesim yuzasidan 1 atm/sm gradient bosimda 1 sP
qovushqoqli suyuqlikning har sekundda 1 sm3 hajmda oqib o’tishi
tushuniladi. O’tkazuvchanlikning zarralararo va yoriqli turlari mavjud.
CHo’kindi jinslar o’tkazuvchanligiga ko’ra uch xil bo’ladi: yaxshi
o’tkazuvchan (>0,0110-3 mkm2), o’rtacha o’tkazuvchan [(10-0,01)
10-3 mkm2)] va kuchsiz o’tkazuvchan (<0,0110-3 mkm2).

21. Sanoat miqyosida neft va gazi bor konlardagi kollektorlarning
o’tkazuvchanligi 0,001 mkm2 dan 1 mkm2 gacha o’zgaradi. Samarali
kollektorlarning minimal o’tkazuvchanligi odatda (0,5-1) -10-3 mkm2 ga teng
deb qabul qilingan. Ayrim jinslar (masalan, gil)ning g’ovakliligi yuqori
bo’lsada, o’tkazuvchanligi kam, boshqa jinslarniki (masalan, ohaktoshlarda)
buning aksi bo’lib, g’ovakliligi kam bo’lsada, yuqori o’tkazuvchanlikka ega.
O’tkazuvchanlik darajasiga ko’ra jinslar o’tkazuvchan (shag’al, graviy, qum),
kam o’tkazuvchan (mayda zarrali qum) va o’tkazmaydigan (gil, zich cho’kindi
va kristall jinslar)ga bo’linadi. Jinslarning o’tkazuvchanligi g’ovaklar
o’lchami, darzlilik, kovaklar bor-yo’qligi va sh.k. bilan aniqlanadi. Hamma
cho’kindi jinslar, masalan, qumlar, qumtoshlar, konglomeratlar, ohaktoshlar,
dolomitlar u yoki bu darajada o’tkazuvchandir. Lekin, gil, zich ohaktosh va
dolomitlarning g’ovakliligi yuqori bo’lsada, suyuqlikni yomon o’tkazadi, faqat
bosim gradienti juda yuqori bo’lgandagina o’zidan gazni o’tkazishi mumkin.
Jarayonning bunday kechishiga jinslardagi g’ovaklar o’lchamining juda
kichikligi, ularda suyuqliklarni va hatto gazni harakatlana olmasligidadir.
Tajriba o’tkazish orqali o’lchami 1 mkm2 dan katta bo’lgan kapillyar
g’ovaklarda neft massasi harakatlana olishi aniqlangan, lekin bu muammo
to’liq o’rganilmagan.

22. Absolyut (mutlaq), foydali (fazali) va nisbiy o’tkazuvchanliklar
farqlanadi. Mutlaq o’tkazuvchanlik jinslarning fizik xususiyatlarini
ifodalaydi. Mutlaq o’tkazuvchanlik tog’ jinslarining mineral skeleti bilan
o’zaro ta’sirda bo’lmagan va ularning ochiq bo’shliqlarini to’la
to’yintiruvchi, ma’lum bir qovushqoqlikka ega bo’lgan suyuqlikning
1 sm2 kesim yuzasidan (ma’lum bir bosim gradienti ta’sirida) siljiyotgan
hajm sarfi bilan o’lchanadi. Mutlaq o’tkazuvchanlikning o’lchov birligi
o’tkazuvchanlikniki bilan bir xil. Mutlaq o’tkazuvchanlik asosan
laboratoriya usullari yordamida aniqlanadi. Uning qiymati quyidagi
tenglik bilan aniqlanadi:
K =
P
S
Q



 ,
bunda Q- suyuqliksarfi; -suyuqlikning qovushqoqligi; S - siljish yuzasi; -
tsilindrsimon namuna balandligi; P
 - namunaning yuqori va pastki qismlaridagi
bosimfarqi.

23. Foydali yoki fazali o’tkazuvchanlik deganda g’ovakli muhit
o’tkazuvchanligi tushuniladi, bunda tog’ jinsi g’ovaklarida siljiyotgan
suyuqlikdan tashqari bir-biri bilan aralashmaydigan boshqa
suyuqliklar ham qatnashadi. Foydali o’tkazuvchanlik miqdori ma’lum
qovushqoqlikka ega bo’lgan, berilgan bosim gradienti ta’sirida tog’
jinslarining ma’lum ko’ndalang kesimi yuzasidan siljiyotgan
suyuqlikning hajmiy sarfiga teng.
Bu miqdor tog’ jinslarining fizik xususiyatlari bilan bir
qatorda ularning g’ovak bo’shliqlarini to’ldirib turgan suyuqlik va
gazlarning xususiyatlari va foiz nisbatiga ham bog’liq. Jinslarning
foydali o’tkazuvchanligi miqdori mutlaq o’tkazuvchanlik qiymatidan
kam bo’lib, jinslarning neft, gaz va suvga to’yinish miqdoriga
bog’liq. Foydali o’tkazuvchanlik qiymati yordamida nisbiy
o’tkazuvchanlik hisoblanadi, u o’z navbatida neft beraolish jarayonini
gidrodinamik yo’l bilan aniqlashda zarur. Foydali o’tkazuvchanlik
laboratoriya usullari bilan aniqlanadi.

24. Laboratoriya sharoitida o’tkazuvchanlik aniqlanganda namunani
tekshirish uchun tayyorlashga e’tibor berish kerak. Namunaning ustki va
ostki qismlarini belgilab, jinslarning qatlamlanishiga moslab, ba’zilari esa
qatlamlanishga perpendikulyar holatda sinaladi va bu jarayonlar laboratoriya
jurnalida qayd qilinadi.
Jinslarning g’ovakliligi va o’tkazuvchanligini laboratoriyada
aniqlash metodlari maxsus qo’llanmalarda berilgan. Bundan tashqari,
jinslarning o’tkazuvchanligi kon-geofizikasi tadqiqotlari orqali ham
aniqlanadi. Qatlamning o’tkazuvchanligini, shuningdek, quduqni sanoat
miqyosida tadqiq qilish asosida ham aniqlash mumkin. Bu maqsadda
quduqdagi bir tarkibli turg’unlashgan (bir tekis harakatlanadigan) oqimdan
foydalaniladi va u Dyupyui formulasi bilan aniqlanadi:
h
r
R
n
μ
)
Р
Р
(
π
I
k
2
Q
šт
šа
œ -
т

,
bunda Q ― suyuqlik sarfi, sm3
/s; Ko’ ― o’tkazuvchanlik, m2
; h - qatlamning foydali
qalinligi, sm;  - qatlam sharoitidagi neftning qovushqoqligi, MPa∙s; R va r -
quduqning ta’sir radiusi va quduq radiusi, sm (R qiymati qo’shni ishlatish
quduqlarigacha bo’lgan masofalarning o’rtacha qiymatining yarmiga teng, r - neftli
qatlamni burg’ilagan doloto o’lchamiga teng bo’lgan quduq radiusi).

25. Jinslarning darzliligi va kovakliligi
Ma’lumki, dunyo miqyosida qazib chiqarilayotgan neftning 60%
idan ko’prog’i karbonat kollektorlari bilan bog’liq. Shu sababli karbonatli
jinslardan tarkib topgan kollektorlarni o’rganish katta ahamiyatga ega.
Binobarin, karbonatli jinslarning g’ovakliligi, o’tkazuvchanligi,
stratigrafiyasi, tektonikasi va paleogeografik sharoitlarini tadqiq qilish
razvedka ishlarini samarali amalga oshirish va ulardagi neft uyumlarini qazib
chiqarishda katta rol o’ynaydi.
Darzlilik deganda tog’ jinslarida dinamik radial (qatlam ustiga va
tagiga nisbatan me’yorli) siquvchi yoki tangentsial (qatlam ustiga va tagiga
nisbatan parallel) kuchlanishlar ta’sirida paydo bo’lgan va har xil
kattalikdagi, ko’pincha o’zaro tutashib ketgan darzliklar sistemasi
tushuniladi. Darzlik miqdor jihatdan ma’lum jins namunasidagi darzliklar
hajmining uning umumiy hajmiga bo’lgan nisbati bilan aniqlanadi.
Yer po’stida sodir bo’ladigan geologik jarayonlar darzlik paydo
bo’lishiga olib keladi. Ularning bir qator tasniflari mavjud bo’lib, genezisiga
ko’ra tektonik, epigenetik darzliklar; kuchlanish yo’nalishiga ko’ra sinish va
egilish darzliklari; darzlik yo’nalishiga ko’ra diagonal va qatlamga
perpendikulyar darzliklar; paydo bo’lish miqyosiga ko’ra mikrodarzlik va
makrodarzliklar mavjud.

26. Darzliklarning paydo bo’lishini aniqlash murakkab ish bo’lib, bu
jarayonni faqat geologik va petrografik tadqiqotlar orqali o’rganish
mumkin. Jinslarning darzliligi asosan tektonik, ba’zan diagenetik jarayonlar
bilan bog’liq.
Genetik yo’l bilan darzliklar asosan ohaktosh va dolomitlarda hosil
bo’lib turli yo’nalishlarga egadir. Bir qatlamdan ikkinchisiga uning
qatlamlanish yuzasini kesib o’tadigan darzliklar ham uchraydi, bunday
darzliklar tektonik yo’l bilan paydo bo’ladi, odatda ular planda
ko’pburchakli to’r hosil qiladi.
Neotektonik darzliklar ikkilamchi darzliklar deb nomlanib, kechki
diagenez (cho’kindini tog’ jinsiga aylanishi) va epigenez (cho’kindi tog’
jinsining mineral tarkibi va strukturasining birgalikda ikkilamchi o’zgarishi)
bosqichlarida paydo bo’ladi. Tog’ jinslari paydo bo’lgandan so’ng ular eng
kuchsiz tektonik (tebranma) harakatlar ta’siriga duchor bo’ladi, ulardagi
birlamchi darzliklar tektonik darzliklarga aylanadi va unga xos bo’lgan
xususiyatlarga ega bo’ladi. Agar yer po’stida dislokatsiyaga duchor
bo’lmagan jinslar deyarli qolmagan, deb hisoblaydigan bo’lsak, u holda
birlamchi darzliklarni ajratish ancha qiyin kechadi.

27. Hozirgi vaqtda mavjud hamma darzliklar genezisini tektonik yo’l
bilan paydo bo’lgan, deb hisoblash mumkin. SHunga ko’ra ularning
xususiyatlari ham o’ziga xosdir:
1) ma’lum darajada to’g’ri geometrik to’r hosil qiluvchi
darzliklar sistemasi;
2) jinslarning qatlanishiga nisbatan darzliklarning qiyalanishi;
3) darzliklarning asosiy sistemasi yo’nalishini tektonik
strukturalar yo’nalishi bilan bog’liqligi.
Bir qatlam doirasida hosil bo’ladigan darzliklar, tarkibi va
qalinligidan qat’iy nazar bir necha qatlamlarni kesib o’tuvchi hamda turli
litologik tarkibli jinslar chegarasida uchraydigan darzliklar shunday
(neotektonik) yo’l bilan hosil bo’ladi. Jinslarning qatlamlanishiga
perpendikulyar yo’nalishda bo’lgan darzliklar ichida qatlanish bo’yicha
hosil bo’lgan darzliklar bundan istisnodir. Ularning paydo bo’lishi karbonat
jinslardagi birlamchi va ikkilamchi erish (suv ta’sirida) jarayonlari hamda
qayishqoq jinslarda bir tomonlama yo’nalgan tektonik deformatsiyalar bilan
bog’liq. Jinslarning kollektorlik xususiyatlarini aniqlashda tektonik
darzliklarni o’rganish ahamiyatlidir, chunki kollektorlardagi ko’p tarmoqli
darzlar to’ri quduqlarga katta miqdordagi neft oqimi kelishini ta’minlaydi.

28. KOLLEKTORLAR TASNIFI
Hozir kollektorlarning bir qator tasniflari ishlab chiqilgan va ular
amaliyotda qo’llanilmoqda. Ammo bular orasida umumiy qabul qilingan
yagona tasnif hozircha yo’q, chunki turli mualliflar kollektorlar tasnifini
tuzishda tog’ jinslarining har xil xususiyatlarini asos qilib olganlar.
Masalan, neft va gaz kolllektor-jinslarining sig’imiga ko’ra tasnifi
M.I.Maksimov (1958) bo’yicha quyidagichadir (6.3-jadval). Shuningdek,
g’ovak, kovak va bo’shliqlar morfologiyasi va genezisi bo’yicha
(I.M.Gubkin), g’ovaklar shakli bo’yicha (P.P.Avdusin, M.A.TSvetkova),
jinslarning o’tkazuvchanligi bo’yicha (A.G.Aliev, G.I.Teodorovich),
kollektorlarning turli genetik tiplarini tavsiflaydigan belgilari bo’yicha
(N.B.Vassoevich), jinslarning foydali g’ovakliligi va o’tkazuvchanligi
bo’yicha (A.Axanin) va sh.k. tasniflar mavjud.
Tog’ jinslarining g’ovakliligi va o’tkazuvchanligiga ko’ra hamma
neft va gaz kollektorlari ikki guruhga bo’linadi:
1) terrigen (zarralararo g’ovaklilik);
2) karbonat (darzlik, kovak va g’ovak sig’imi hamda zarralararo
g’ovaklilik).

29. 6.3-jadval
Neft va gaz kollektorlari tasnifi
Kollektor
Litologik tarkibi
turi jinslar
G’ovakli G’ovakli
Donador tuzilgan kollektorlar,
sementlanmagan va sementlangan (qum,
qumtosh, alevrolit, qayta yotqazilgan
ohaktoshlar)
Kovakli Kovakli
Yirik va mayda kovakli karbonat
jinslar(ohaktoshlar, dolomitlashgan
ohaktoshlar, dolomitlar)
Darzli Darzli
Zich tuzilgan, suyuqlik o’tkazmaydigan
jinslar(zich ohaktoshlar, mergellar,
alevrolitlar, mo’rt slanetslar),
shuningdek, otqindi jinslar
Darzli- g’ovakli Darzli-g’ovakli
Donador tuzilgan kollektorlar,
sementlangan (qumtoshlar, alevrolitlar,
qayta yotqazilgan karbonat jinslar)
Darzli- kovakli Darzli-kovakli Karbonat va ba’zan galogen jinslar
Darzli-g’ovakli-
kovakli
Darzli-g’ovakli-
kovakli
Karbonat, terrigen va ba’zan galogen
jinslar
Kovak-g’ovakli Kovak-g’ovakli Terrigen va karbonat jinslar

30. Terrigen kollektorlar odatda g’ovak turidagi kollektorlar
toifasiga kiradi. Karbonat kollektorlar turli ko’rinishdagi
bo’shliqlardan - g’ovaklar, kovaklar, darzliklardan iborat. Darzlik va
kovaklardan iborat karbonat kollektorlar terrigen kollektorlardan
suyuqlikning filtratsiyalanishiga ko’ra farqlanadi. SHu bilan birga
karbonat kollektorlar orasida bo’shlig’i asosan g’ovaklardan tarkib
topgan kollektorlar ham ko’p tarqalgan.
V.I. Viktorinning fikricha, g’ovak turidagi kollektorlardagi
terrigen va karbonat jinslar orasida sezilarli farq mavjud bo’lib, u
bunday kollektorlardagi neft va gaz uyumlarini ishlatish sharoitiga
ta’sir etadi. Terrigen va karbonat qatlamlarni ishlatish sharoitini
qiyosiy baholash maqsadida muallif turli mutlaq o’tkazuvchanlikka
ega bo’lgan kollektorlarning uch guruhini ajratdi: kam o’tkazuvchan
(0,01 mkm2 gacha), o’rtacha o’tkazuvchan (0,01-0,1 mkm2) va
yuqori o’tkazuvchan (0,1 mkm2 dan yuqori). G’ovakli terrigen va
karbonat kollektorlarning asosiy farqi quydagilardan iborat:

31. 1. Terrigen va karbonat kollektorlar g’ovakli bo’shliqlar strukturasiga ko’ra
bir-biridan farqlanadi. Terrigen kollektorlarda g’ovak diametri va ularni
tutashtiruvchi kanallar diametri deyarli bir xil. Karbonat kollektorlarda
tutashtiruvchi kanallar diametri g’ovaklar diametridan bir-ikki pog’ona kichik.
SHunga ko’ra bir xil g’ovaklikka ega bo’lgan terrigen va karbonat kollektorlarda
ikkinchisining tabiiy o’tkazuvchanligi kam bo’ladi.
2. Karbonat va terrigen kollektorlardagi g’ovakli bo’shliqlar strukturasi
turli ko’rinishda bo’lganligi sababli ularni tuzuvchi solishtirma yuza miqdori ham
har xil bo’ladi. Solishtirma yuza deganda namunaning hajmiy birligidagi (1 sm3, 1
m3) bo’shliqlar yuzasi yig’indisi tushuniladi. Jinsdagi g’ovakli bo’shliqlarning
solishtirma yuzasi o’lchami juda katta bo’lishi munosabati bilan undagi qoldiq suv
miqdori, neft-gazga to’yinganligi, jinslarning nam yutish xususiyati va sh.k. ham
yuqori bo’ladi. O’tkazuvchanlik past yoki o’rtacha bo’lganda karbonat kollektorlar
bo’shliqlarining solishtirma yuzasi terrigen kollektorlarnikiga nisbatan juda kam
bo’ladi. O’tkazuvchanlik yuqori bo’lganda ularning solishtirma yuzasi deyarli teng
bo’ladi.
3. Karbonat qatlamlar terrigen qatlamlarga nisbatan litologik tarkibiga,
sig’im-filtratsiya va qayishqoq-mexanik xususiyatlariga, qatlanishi va mintaqaviy
joylashishiga ko’ra har xil tarkiblidir. SHu sababli, tuzilishi yaxlit ko’rinadigan
karbonat jinslar aslida murakkab tuzilgan, ko’p qatlamli, kengligi katta, bir-biri bilan
gidrodinamik jihatdan mustahkam bog’lanmagan ko’pqatlamli ishlatish
ob’ektlaridan iborat bo’ladi

32. 4. Har bir karbonatli qatlamda bir vaqtning o’zida
o’tkazuvchanligi bo’yicha ajratiladigan, neft-gazga to’yingan uchta guruh
(kam, o’rtacha va yuqori o’tkazuvchan) kollektorlari uchraydi. Ba’zan
o’tkazuvchanligi 0,001 mkm2 dan kam bo’lgan kollektorlar ham uchraydi.
SHunga ko’ra karbonat kollektorlarning o’tkazuvchanlik qiymati terrigen
kollektorlarnikiga nisbatan keng intervalda o’zgaradi. Bunday
o’zgaruvchanlik karbonat kollektorlardagi neft va gazni suv bilan hamda
neftni boshqa omillar bilan siqib chiqarishda qiyinchiliklar tug’diradi.
5. Karbonat kollektorlar terrigen kollektorlarga nisbatan ko’proq
darzlangan. Darzlar qatlanishiga nisbatan vertikal yoki qiyalangan
yo’nalishda rivojlanadi, ularning kengligi qatlam bosimining yonbosh tog’
bosimiga nisbatan ortiqligi hisobidan aniqlanadi. Darzlar oralig’idagi
masofa quduq diametri o’lchamiga to’g’ri keladi, darzlar sistemasi esa
kengligi katta, alohida joylashgan darzlardan iborat bo’lmay, bir-biriga
yaqin joylashgan, kengligi 1 dan bir necha o’n mikrometrga teng
darzlardan iborat. Darzlarning kengligi balandlik va uzunlik bo’yicha tez
o’zgaradi, shunga ko’ra o’tkazuvchanligi ham past bo’ladi.

33. 6. Qatlam bosimi mo’’tadil gidrostatik bosimdan yuqori bo’lmasa (oddiy
sharoitlarda) darzli o’tkazuvchanlik qiymati 0,001 mkm2 dan 0,01 mkm2 gacha
o’zgaradi. Jinslardagi bo’shliqning umumiy hajmiga nisbatan darzli bo’shliqlar
salmog’i kam o’tkazuvchan kollektorlarda yuqori qiymatga, o’rtacha
o’tkazuvchanlarida o’rtacha qiymatga, yuqori o’tkazuvchanlarida past qiymatga
ega bo’ladi. SHunga ko’ra jinslarning darzliligi kam o’tkazuvchan
kollektorlarning ishlatish sharoitiga kuchli, o’rtacha o’tkazuvchan
kollektorlarning ishlatish sharoitiga o’rtacha ta’sir etadi, yuqori o’tkazuvchan
kollektorlarnikiga esa deyarli ta’sir etmaydi. Demak, konlarni ishlatishning qayd
qilingan sharoitlarida faqat yuqori o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan kollektorlar
g’ovakli, o’rtacha va past o’tkazuvchanlari darzli-g’ovakli bo’shliqqa ega.
7. Quduq mahsuldor qatlamni ochganda hamma turdagi kollektorlarning
tabiiy o’tkazuvchanligi pasayadi. Past va o’rtacha o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan
terrigen kollektorlarda bunday hodisalar asliga qaytmaydigan ko’rinish oladi.
Karbonat kollektorlarga xlorid kislota haydalganda karbonat jinslar eriydi,
natijada quduq atrofida radiusi bir necha o’n metrli zonaning o’tkazuvchanligi
ortadi. Kislota qatlamdagi darzlar bo’ylab ichkarilab borib, jins darzliligini va
darzli o’tkazuvchanlikni keskin oshiradi. Natijada jinslarning neft-gazga
to’yinishi yuqori darajada bo’lgan zonalarda uyumlarni sanoat miqyosida
ishlatish imkoniyati paydo bo’ladi. Terrigen kollektorlar esa bunday sharoitlarda
mahsulsiz hisoblanadi.