1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ БАСҚА
ҒЫЛЫМДАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ
Орындаған: «Информатика педагогтерін даярлау»
мамандығының 1-курс магистранты Әли Асқар
Қызылорда қаласы
2022-2023 оқу жылы
2. Қазіргі таңда еліміздің әлемдік-мәдени білім беру
кеңістігіне енуі, ғылым мен білім беру жүйесінің дамуының
қазіргі бағыттары мен тенденциялары – мамандарды
даярлауда психологиялық білім беру жүйесінің мақсат,
міндеттері мен мазмұнын қайта қарауды қажет етеді.
Ғасырлар бойы адам көптеген ғылымдардың зерттеу пәні
болып табылады. Әлеуметтік, экономикалық, саяси
өзгерістерге байланысты адамды зерттеуде психология
ғылымы да өзіндік орнын ала бастады.
3. Психология - психикалық құбылыстардың пайда болу және
қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін, яғни адамдардың жан-
жүйесін зерттейтін сансалалы ғылым. Психология ерте заманнан
бері келе жатқан ғылым, мұның даму тарихына екі жарым
мыңдай жылдай болды. Оның дүниеге тұңғыш келген жері -
ежелгі Грекия.
Психология - сан-салалы ғылым. Қазірде оның 40-қа жуық
саласы бар. Психологияның қай саласы болсада күнделікті
өмірімізге қызмет етеді. Оларды тудырған қоғамның нақтылы
талап-тілектері, өмірде болып жатқан ғылыми-техникалық
прогрестің әсері. Осы салалардың ішінен біз басқару
психологиясын қарастырамыз.
4. Басқару психологиясы – басқару қызметінің психологиялық
заңдылықтарын зерттейтін психологияның бір саласы. Яғни,
басқару психологиясы – басқару ісінің әлеуметтік-
психологиялық мәселелерін шешу, басқарушы қызметтің және
оған қойылатын талап-тілектерін ескеру, басшының тұлғалық
сапасы мен басқару стильдерін дұрыс қолдана білу мәселелерін
шешуге бағытталады.
Басқару психологиясының мақсаты - тиімділікті арттыру
және өмір сүру сапасының ұйымдастырушылық жүйелерінің
жолдарын әзірлеу.
Басқару психологиясының негізгі ерекшелігі оның объектісі
адамдардың ұйымдасқан әрекеті болып табылады.
5. Басқару психологиясы, ең алдымен, басқа гуманитарлық және
жаратылыстану ғылымдарымен – философиямен, әлеуметтанумен,
тарихпен, физиологиямен, педагогикамен, биологиямен тығыз
байланысты. Басқару психологиясы мен философияның байланысы
дәстүрлі сипатқа ие, өйткені 19 ғасырға дейін ғылыми
психологиялық білімдер философиялық ғылымдар шеңберінде
жинақталды, психология философияның бір бөлігі болды. Қазіргі
психологияда психологиялық зерттеулердің пәні мен әдістемесі,
адам санасының пайда болуы, ойлаудың жоғары формаларын
зерттеу, адамның қоғамдық қатынастардағы орны мен рөлі, өмірдің
мәні, ар-ождан мен жауапкершілік, руханилық, жалғыздық пен
бақыт деген сияқты көптеген философиялық-психологиялық
мәселелер бар.
6. Басқару психологиясы мен биология ғылымдарының арасындағы байланыс
адам психикасының табиғи негізі болуымен байланысты. Сондықтан көптеген
психологиялық мәселелер психологтар мен биологтардың өзара әрекеті арқылы
шешілуі керек. Психофизиология осы екі ғылымның түйіскен жерінде пайда
болды. Мидың қалай жұмыс істейтінін терең физиологиялық түсіну көптеген
психологиялық мәселелерді шешуге көмектеседі.
Басқару психологиясы мен тарих арасында тығыз байланыс бар. Адам
психикасы тарихи процесс барысында дамыды. Сондықтан белгілі бір
психикалық құбылыстардың тарихи тамырын білу олардың психологиялық
табиғаты мен ерекшеліктерін дұрыс түсіну үшін өте қажет. Адамдардың тарихи
дәстүрлері мен мәдениеті қазіргі адамның психологиясын көп жағдайда құрайды.
Мәдени-тарихи психология, психология мен тарихтың тоғысында пайда болды.
7. Басқару психологиясы әлеуметтану ғылымымен де байланысады,
өйткені адам психикасы әлеуметтік тұрғыдан шартталған. Олардың
зерттеу объектілері бір-бірімен өте тығыз байланысты. Екі ғылымның да
зерттеу саласында жеке тұлға, топ, топаралық қарым-қатынастар, өзара
фактілер алмасу, теориялық ұғымдар мен идеяларды алу жүзеге асады.
Кейде әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік зерттеулер арасында
айырмашылықты көрсету қиын. Топтық және топаралық қатынастарды,
ұлттық қатынастар мәселелерін, саясат пен экономиканы, қақтығыстарды
табысты зерттеу үшін әлеуметтанушылар мен психологтардың
ынтымақтастығы қажет. Әлеуметтік психология осы екі ғылымның
түйіскен тұсы десек болады.
8. Л.А. Вайнштейн «Психология управления и основы лидерства» атты
еңбегінде басқару психологиясының басқа ғылымдармен өзара байланысын
төмендегі кестеде көрсеткен және анықтама берген:
Атап айтқанда, басқару теориясы, жүйелер теориясы, менеджмент, экономика және т.б.,
сонымен қатар психология ғылымының тұлға психологиясы, әлеуметтік психология, еңбек
психологиясы, жалпы психология және т.б кейбір салалары жатады [3; 15]. Бұл тұрғыда
басқару психологиясының өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылығы бар.
9. Л.А. Вайнштейн аталған ғылым салаларының өзара байланысы
мен қатар, айырмашылықтарын да атап өткен. Мысалы,
«Менеджмент», «басқару» және «басқару психологиясы»
ұғымдарының ұқсастықтары мен айырмашылықтарын
қарастырады. Орыс тіліндегі «управление» сөзі мен ағылшын
тіліндегі “management” сөзінің ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын анықтау үшін әртүрлі класс жүйелеріндегі
басқаруды білдіретін ағылшын тіліндегі эквиваленттерді
қарастырған жөн.
10. Сонымен, техникалық жүйелерде басқаруды ағылшын тілінде білдіру үшін
«control» сөзі қолданылады (немесе drive - мысалы, көлікті басқару кезінде).
Ұйымдардағы (кәсіпорындарда, фирмаларда) басқаруды білдіру үшін ағылшын
тілінде “management” сөзі қолданылады. Мемлекетті немесе аймақты басқару
туралы сөз болғанда ағылшын тілінде “government” сөзі қолданылады.
Ағылшындар адамды өздігінен басқару процесі туралы айтса, онда олар “govern”
сөзін қолданады. Осылайша, «басқару» сөзі және ағылшын тілінен алынған
«management» ұйымды басқаруға келгенде синоним болып табылады. Сонымен
қатар, ағылшын тіліндегі «administration» сөзі де «басқару» деп аударылады. Ол
қызметкерлердің жеке ерекшеліктерін есепке алмастан, өз жұмысын орындау
кезінде ұйымның барлық мүшелеріне ортақ мінез-құлық пен өзара әрекеттестіктің
формальды ережелеріне келгенде қолданылады. Осының негізінде әкімшілік
қызметкерге жеке тұлға ретінде емес, ұйымның мақсаттарына жету үшін қажет
еңбек ресурстарының элементі ретінде қарауды көздейді. Ал басқару, керісінше,
қызметкерлердің жеке ерекшеліктерін ескеруді көздейді.
11. Сонымен, өз объектісі мен зерттеу пәніне ие бола отырып, басқару
психологиясы әртүрлі ғылымдармен, ең алдымен психологиялық, ортақ
әдістемесі бар және өзіндік ерекшеліктері мен айырмашылықтары бар
ғылымдармен тығыз байланысты.
Қазіргі ғылым мен практикадағы қызығушылықтар мен байланыстардың
тоғысуы өте айқын. Сондықтан қазіргі кезде басқару психологиясында
ғылыми-зерттеу және практикалық жұмыстардың көптеген пәнаралық
бағыттары пайда болуда. Мысалы, менеджмент, конфликтология. Кейде бұл
мәселелерді зерттеу мен практикалық шешуде әртүрлі ғылымдардың әсер ету
салаларын ажырату қиынға соғады. Сондықтан ғылымдардың интеграциясы
өзекті болып, психологтардың басқа ғылымдар мен практикалық қызмет
салаларының мамандарымен тығыз байланыста жұмыс істеу қабілеті өте
маңызды рөл атқарады.
