संस्कृतम ध्येय वाक्य

1. [सम्पादयतु] उच्चारणशास्त्रम्
वर्णाभिव्यक्तिप्रदेशः उच्चणरर्स्थणनं कथ्यते। शब्दप्रयोगसमये कणयणग्नननण प्रेररतः वणयः
कण्ठणददस्थणनेष सञ्चरन् वर्णान् अभिव्यनक्ति।
यथोिं पणणर्नीयभशक्ष्यणयणम् -
आत्मण बद्ध्यण समेत्यथणान् मनो यङ्क्िे वववक्षयण ।
मनः कणयणग्ननमणहग्तत स प्रेरयतत मणरुतम् ॥
मणरुतस्तूरभस चरन् मतरं जनयतत स्वरम् ॥
अष्टौ स्थणनणतन वर्णानणमरः कण्ठः भशरस्तथण ।
ग्जह्वणमूलं च दततणश्च नणभसकौष्टौ च तणल च ॥
एवं वर्णानणम् उच्चणरर्स्थणनणतन अष्टौ सग्तत। १. उरः, २. कण्ठः, ३. भशरः (मूर्णा), ४.
ग्जह्वणमूलम्, ५. दततण, ६. नणभसकण, ७. ओष्ठौ, ५. तणलः।
तद्यथण -
वर्णस्य
उत्पत्तिस्थानम्
वर्ाणनाां सांज्ञा स्वरााः व्यञ्जनानन अयोगवाहौ
कण्ठ कण््याः
अ
आ
क् ख्ग्
घ्ङ् ह्
अः
(विसगगः)
तालाः तालव्याः इ ई
च्छ् ज्
झ्ञ्य्
श्
मूर्ाण मूर्णन्याः
ऋ
ॠ
ट् ठ् ड् ढ्
ण ्र् ष्
ळ्
दन्तााः दन्त्याः ऌ ॡ
त्थ्द्
ध्न्ल्
स्

2. ओष्ठौ ओष््याः उ ऊ
प्फ् ब्
भ्म्
कण्ठताल कण्ठतालव्याः
ऎ ए
ऐ
कण्ठोष्ठम् कण्ठोष््याः
ऒ
ओ
औ
दन्तोष्ठम् दन्तोष््याः ि
नाससका नाससक्याः
अं
(अनुस्िारः)
[सम्पादयतु] उच्चारणभेदााः
देशिेदणदच्चणरर्िेदणः। यथण - यत्र दक्षक्षर्िणरतीयणनणं ‘व’कणरोच्चणरर्ं सम्प्प्रदणयस्तत्र वङ्क्गणः
‘ब’कणरमच्चरतते। बवयोरिेदः, रलयोरिेदः, डळयोरिेद इत्यणददप्रपञ्चः सवेऽप्येवमत्पतनः।
[सम्पादयतु] संस्कृ तभाषाप्रभावाः
संस्कृ तिणषणयण शब्दणः मूलरूपेर् सवणास िणरतीयिणषणस लभ्यतते। सवात्र िणरते िणषणर्णमेकतणयणः
रक्षर्मवप के वलं संस्कृ तेनव रियमयमणर्णम् अग्स्त। अस्यणं िणषणयणं न के वलं िणरतस्य अवप त
तनणिलस्यणवप जगतः मणनवणनणं कृ ते दहतसणर्कणः जीवनोपयोगगनः भसद्धणततणः प्रततठठणवपतणः
सग्तत। इयमेव सण िणषण यत्र ्वनेः भलपे्‍च सवात्रकरूपतण वताते। मलयणळम्, तेलग, कतनड
इतत इमणः दणक्षक्षर्णत्यिणषणः संस्कृ तेन िृशं प्रिणववतणः।
तत्सम-तद्भि-समान-शब्ाः
सांस्कृ तशब्दाः हहन्दी मलयाळम् कन्नडा तॆलग ग्रीका लेनतना आङ्गली दोएच/जमणन
मातृ मातेर मोथर् मुटेर
त्तपतृ पातेर फाथर् फाटेर
दहहतृ ्ाह्तर्

3. भ्रातृ ब्र्र् ब्रुडेर
पिनम् पट्टणम्
वैदूयणम् िैडूयगम् िैडूयगम्
सप्तन् सात् सेप्तम् सेव्हेन् ज़ीबेन
अष्टौ आठ् होक्तो ओक्तो ऎय्ट् आख़्ट
नवन् नौ हेणेअ नोिेम् नायन् नोएन
द्वारम् ्ोर् टोर
नासलके राः नाररयल्नाळळके रम् कोकोस्नुस्स
[सम्पादयतु] वाक्यरचना
संस्कृ ते एकस्य र्णतो रूपणणर् अथाकणलणनसणरेर् दशस लकणरेष िवग्तत । प्रत्येकलकणरे
प्रथमपरुष , म्यमपरुष , उत्तमपरुष इतत त्रय परुषण सग्तत, अवप च एकवचनम् दिवचनम्
बहवचनम् इतत त्रीणर् वचनणतन सग्तत ।
 उपसगणाः
 समणसण
 र्णतववमशा
 व्यणकरर्म्
 संस्कृ तवणङ्मयम्
अस्यणः िणषणयणः वभशठ्यं नणम दण्डगचनम् । न वततते अत्र अन्यानि न रवरामहचनानि न के वलं
दण्डगचनमेव।' एतदेव हचन्हं रवधानं प्रश्नम् उद्गारं च सयचयनि तअ अतए एकस्यैव वणक्यस्य
भितनणन् अथणान् प्रणप्नमः वयम्। उदणहरर्णथं वणक्यणंशः एकः देयते। अभ्यत्थणनं च र्मास्य नव
दृठटं कदणचन इतत एतस्य वणक्यस्य िौ अथथौ स्त ॥
[सम्पादयतु] ध्येयवाक्यानि न
अल्पणक्षरः अनतत, गणम्प्िीया, गहनणथायिणतन तणदृश्येयवणक्यणतन गरुः इव, भमत्रभमव, श्रेयोभिलणषी
इव अस्मणन् तनरततरं प्रेरयग्तत। जीवनयणने सत्प्रदशानं कवाग्तत। सूत्र, मतत्र, ततत्र, सूक्ति,
सिणवषतरूपेर् असंख्यणकणतन प्रेरर्णवणक्यणतन सग्तत। तणतन पठ्यमणनणः जनणः नूतनोत्सणहं,
चततयं, स्फू ततं च प्रणप्नवग्तत ।

4. उदणहरर्रूपेर् कणतनचन ्येयवणक्यणतन प्‍यणमः -
िणरतप्रशणसनणदणरभ्य अनेकप्रणशणसतनककणयातनवाहर्संस्थणः, प्रशणसतनकतददतरववद्यणसंस्थणः,
स्वच्छतदसेवणर्णभमाकसणंस्कृ ततकसंस्थणः च ववववर्ग्रतथेभ्यः ववववर्संस्कृ तसूितः ्येयवणक्यरूपेर्
स्वीकृ त्य स्व स्व लक्ष्यसणर्ने प्रेरर्णं लितते। एतत् संस्कृ तिणषणयणः औतनत्यं प्रकटयतत ।
 िणरतमहणरणज्येन “सत्यमेव जयते” इतत मण्डकोपतनषदः वणक्यं ्येयवणक्यरूपेर्
स्वीकृ तम्। िणरतप्रशणसनस्य रणजमदिकणयणम् अङ्क्रियकतभमदं सवणान् प्रेरयतत। जनणः सवादण
सत्यमणगे जीवनं यणपयेयः इतत िणवेन एतिणक्यं स्वीकृ तम्।
 नेपणलप्रशणसनेन “जननी जन्मभयममश्च स्वगातदरप गरीयसी” इतत मण्डकोपतनषदः वणक्यं
्येयवणक्यरूपेर् स्वीकृ तम्।
 िणरतस्य सवोतनततयणयणलयस्य (Supreme Court Of India) ्येयवणक्यं “यतो धमताः
ततो जयाः”इतत महणिणरतणत् स्वीकृ तम्। यत्र र्माः वताते तत्र दह ववजयः तनश्चयः
इत्यथाः।
 िणरतस्य लोकसिणयणम् अ्यक्षस्थणनस्य उपरर भलणितम् अग्स्त – “धमतचक्रप्रवततनाय”
इतत । तेन र्माबद्ध्यण सिण चणलतयतव्यण इतत प्रेरर्णं लितणभमतत गचतततयत्वण तिणक्यं
स्थणवपतम्।
 िणरतस्य डणक्-तणर् वविणगस्य ्येयवणक्यम् –“सेवा अस्माकं धमताः” तदनगर्तयण
उद्योगगनः अहतनाशं सेवणरतणः िवग्तत।
 िणरतीय रल् वविणगस्य वणक्यम् – “श्रम एव जयते”। श्रमजीववनः, कमाकरणः जनणनणं
सियणत्रणथं कणयं कवाग्तत। रल् वविणगं ववजयमणगे चणलयग्तत च।
 िणरतस्य जीवनबीमणतनगमः (ल़् ् इतषनतस् कोपानेषन् ओ़् ् इग्तडयण) इतत संस्थण श्रीमद्ध
िगवद्गीतणयणः “योगक्षेमं वहाम्यहम्” इतत वणक्यं ्येयवणक्यरूपेर् स्वीकृ त्य जनणनणं योग-
क्षेमतनवाहर्णथं व्यवस्थणं करोतत।
 “नभाः स्पृशं दीप्तम्” इतत ्येयवणक्यं िणरतीय वणयसेनण इतत संस्थणयणः अग्स्त। एतद्ध
िगवद्गीतणयणः एकणदशण्यणयणत् स्वीकृ तम्। वणयसेनणयणः शक्तिः देततः आकणशपयाततं
व्यणतम् इत्यथं सूचयतत एतिणक्यम्।
 िणरतीय नौ सेनण “शं नो वरुणाः” इतत उपतनषद्ध मतत्रं स्वीकृ त्य प्रेरर्णं प्रणप्नोतत ।
जलणगर्देवस्य वरुर्स्य अनग्रहेर् देशरक्षर्कणये सवादण तनमननण िवतत।

5.  आकणशवणर्ी “बहुजनहहताय बहुजनसुखाय” इतत वणक्यणनगर्ं जनणनणं दहतणथं, सिणथं,
संगीत, सणदहत्य, सणंस्कृ ततकणदद कणयाममः जनणन् रञ्जयतत।
 दूरदशान् “सत्यं मशवं सुन्दरम्” इतत सतदरसंस्कृ तवणक्यं ्येयवणक्यरूपेर् स्वीकृ त्य श्रव्य,
दृ्‍यमण्यमेन जनमनोरञ्जनकणयाममणन् योजयतत।
 रणविय ववद्यणभ्यणसगवेषर्-प्रभशक्षर् पररषदः (ऎन् सी ई आर् दट) ्येयवणक्यम् “असतो
मा सद्गमय” इतत वताते।
 के तिेय ववद्यणलय संघटनम् इतत के ति सवाकणरस्य ववद्यण वविणगस्य ्येयवणक्यमग्स्त
“तत्त्वं पयषण्णपावृणु” इतत ईशणवणस्योपतनषदः मतत्रः।
 ग्रणमीर् ववद्यणथीर्णं ववद्यणववकणसणथं के ति सवाकणरेर् संस्थणवपत नवोदय ववद्यणलयणनणं
प्रेरर्वणक्यम् “प्रज्ञानं ब्रह्म” इतत महणवणक्यम्। एतत् तत्तरेय उपतनषदः उद्धृतम्। प्रज्ञणनम्
एव ब्रह्मस्वरूपम्। अतः ज्ञणनं सम्प्पणदनीयम्।
 िणरत रणिीय शणस्त्रीय संस्थयण (Indian National Science Acadamy) यजवेदणत्
स्वीकृ तं ्येयवणक्यं तत् “हवयामम भतगाः सरवतुवतरेण्यम्”।
 िणरतीय पणळमणगा रक्षर् बलः (Indian Railway Protection Force) इत्यस्य
प्रेरर्वणक्यं “यशो लभस्व” इतत। ववगर् तनयमपणलनेन कतततं प्रणप्नदह इतत स्फू ततं ददणतत
एतत् वणक्यम्।
 इग्तडयन् ऎक्स्प्रस् इतत प्रभसद्ध आंनल वणतणापत्रत्रकणयणः ्येयवणक्यं “सवतत्र रवजयम्” इतत।
 ववद्यणिणरती प्रमिस्वच्छतद ववद्यणसंस्थण जणतीयस्तरे नक ववद्यणलयणत् चणलयतत । तेष
ववद्यणलयेष् िणरत्यववद्यणपद्धत्यण ववद्यणबोर्नं कवाग्तत। तस्यणः ववद्यणसंस्थणयणः ्येयवणक्यं
“सा रवद्या या रवमुक्तये” इतत उपतनषिणक्यम्। ववद्यण के वलम् उदरपोषर्णथं न संसणरबतर्ं
ववमक्तिरूप मोक्षप्रणततः एव। तणदृशी ववद्यण आ्यणग्त्मकत ववद्यण एव, इतत ववद्यणयणः
परमणथातत्त्वं ज्ञणपयतत एतद्ध ्येयवणक्यम्।
 न के वलं िणरतदेशे, परतत ववश्वे सप्रभसद्ध आ्यणग्त्मक तथण सेवण संस्थण श्री
रणमकृ ठर्मठः (Sri Rama Krishna Mission) तत्मठस्य ्येयवणक्यम् “तन्नो हंसाः
प्रचोदयात्” परमणत्मण बवद्धं सत्यमणगे प्रचोदयणत् इत्यथाः। श्री रणमकृ ठर्परमहंसगरोः
आशयणन् ववश्वव्यणतणन् कतं स्वणमी वववेकणनतदेन स्थणवपतः अयं मठः।

6.  हररयणनण रणज्यस्य र्येयवणक्यं “योगाः कमतसु कौशलम्” एतत् श्रीमद्ध िगवद्गीतणयणः
उद्धृतम्।
 देहले ववश्वववद्यणलयेन स्वीकृ तं ्येयवणक्यं “नि नष्ठा धृनि ताः सत्यम्”। ्येयतनष्ठण, र्यं, सत्यं
च एतत् त्रयम् अव्‍यम् अनष्ठेयम्।
 आतरप्रदेशे ववशणिपट्टर्स्थ प्रभसद्ध आतरववश्वकलण पररषत् (Andhra University)
स्व्येयवणक्यं “तेजस्स्वनावधीतमस्तु” इतत उपतनषदः स्वीकृ तम्। गरुभशठयौ तेजोवततौ
िूत्वण भमभलत्वव अ्ययनं करर्ीयं परस्परं रक्षकौ िूत्वण सिदःिे सहव अनिवततौ
िेषं ववनण अ्ययनम् अ्यणपनञ्च करर्ीयभमतत उपतनषदणम् आदेशः अग्स्त।
 आतरप्रदेशस्थ उच्चमणद्यभमक भशक्षणसंस्थण (Intermediate Board) इत्यस्य ्येयवणक्यं
“रवद्यया अमृतमश्नुते” इत्यग्स्त।
 श्री सत्यसणइ मणतनतववश्वववद्यणलयस्य ्येयवणक्यं “सत्यं वद धमं चर” इतत तत्तरेय
उपतनषिणक्यम्। सत्यं िणवषतव्यं, र्मेर् वततातव्यभमतत च मणनवस्य कताव्यं तनददाष्टम्
उपतनषदण।
 आचणया नणगणजान ववश्वववद्यणलयस्य (Acharya Nagarjuna University, Guntur)
्येयवणक्यं “सत्ये सवं प्रनि तरष्ठतम् ” इतत उपतनषिणक्यम्। सत्ये सवार्मणाः तनदहतणः। अतः
सत्यपणलनं सववः अनष्ठेयम् इतत प्रेरर्णं प्रणतं तेन स्वीकृ तम्।
 के रळववश्वववद्यणलयस्य ्येयवणक्यं “कमतणण व्यज्यते प्रज्ञा” इत्यग्स्त।
 के रळरणज्यस्य महणत्मणगणतर्ी ववश्वववद्यणलयस्य ्येयवणक्यं “रवद्यया अमृतमश्नुते”
इत्यग्स्त। ववद्ययण मनठयः अमरत्वं प्रणप्नोतत । अतः सवाः ववद्यणवणन् िवेददतत
उपतनषिणक्यं प्रेरयतत।
एवं बहववर् संस्कृ तसूियः अस्मणन् तनरततरं प्रेरयग्तत, एषण संस्कृ तिणषणयणः मदहमण अग्स्त।