Μία καταγραφή της μελέτης και της κατασκευής μίας νέας πλινθόκτιστης κατοικίας στην Κάτω Ελάτη Τρικάλων, κάποια συμπεράσματα από αυτήν την εμπειρία και σκέψεις για το σε ποιο βαθμό μπορεί να χρησιμοποιηθεί η τεχνική αυτή στην Ελλάδα σήμερα.

1. Σπίτι με πλιθιά στην Κάτω Ελάτη Τρικάλων
Κώστας Καταβούτας Πολ. Μηχανικός Ε.Μ.Π.

2. Περιεχόμενα
Μέρος Α: Εισαγωγικά
1. Δόμηση με χώμα στην Ελλάδα και διεθνώς. Πλεονεκτήματα...............................3
2. Πλινθόκτιστα στη Θεσσαλία.................................................................................4-6
3. Στόχοι και χαρακτήρας του έργου........................................................................6-7
Μέρος Β: Μελέτη.................................................................................................7-9
Μέρος Γ: Κατασκευή
1. Πλιθιά............................................................................................................9-11
2. Θεμελίωση...................................................................................................11-12
3. Ξύλινος σκελετός..........................................................................................12-13
4. Κτίσιμο..........................................................................................................13-14
5. Σοβάς............................................................................................................14-16
6. Χρωματισμοί εξωτερικοί.................................................................................16
7. Κουφώματα....................................................................................................17
8. Τadelakt -Tσιμεντοκονίες................................................................................17-18
9. Δάπεδα...........................................................................................................19
10. Θέρμανση......................................................................................................19-20
11. Διάφορα........................................................................................................20
Μέρος Δ
Συμπεράσματα...................................................................................................21-22
Κόστος................................................................................................................22-24
Γιατί να επιλέξει κανείς οικολογικότερα αλλά και ακριβότερα υλικά....................24-25
Περί ιδιοκατασκευής............................................................................................25-26
Δόμηση με χώμα: έχει μέλλον στην Ελλάδα και με ποιον τρόπο........................26-27

3. Μέρος Α: Εισαγωγικά
1. Δόμηση με χώμα στην Ελλάδα και διεθνώς. Πλεονεκτήματα
Το να χτίζει κανείς “πράσινα” είναι πλέον της μόδας. Δεν υπάρχει αρχιτεκτονικό project,
ανεξαρτήτως κλίμακας και χώρας, που να μην προσπαθεί να πείσει για την περιβαλλοντική του
ευαισθησία, συνήθως προσθέτοντας κάποια πιασάρικα “πράσινα” gadgets όπως φωτοβολταικά
πάνελ ή ανάκτηση βρόχινου νερού, ακόμα και σε κτίρια που κτίστηκαν εμφανώς μεγαλύτερα απ’
ότι χρειάζεται, τοπόσημα χωρίς πραγματική χρησιμότητα ή κτίρια που φτιάχνονται στις παρυφές
της πόλης και συμβάλλουν στην αστική διάχυση.
Eίναι λοιπόν η “οικολογική¨ δόμηση απλά ένας όρος marketing και κενός περιοχομένου; Αυτό
δεν το νομίζω. Υπάρχει όντως μία υπαρκτή ανάγκη να κτίζουμε (αλλά και όχι μόνο αυτό, αλλά και
να παράγουμε, να καταναλώνουμε, να μετακινούμαστε) με ένα τρόπο ενεργειακά πιο αποδοτικό,
αλλά και να χρησιμοποιούμε υλικά με μικρότερο ενεργειακό αποτύπωμα και με όσο το δυνατόν
λιγότερες επιπτώσεις στην υγεία των χρηστών ενός κτιρίου. Με ποιό τρόπο μπορεί να γίνει κάτι
τέτοιο βέβαια και ποιος θα “πληρώσει” για αυτή τη μετάβαση αυτή της οικοδομικής βιομηχανίας,
(αλλά και της οικονομίας γενικότερα) ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτού του κειμένου. Όμως αν θα
ήθελα να συνοψίσω το πώς αντιλαμβάνομαι την οικολογική δόμηση θα ήταν το να κτίζει κανείς
σαφώς κτίρια με χαμηλή κατανάλωση ενέργειας και ενεργειακό αποτύπωμα, αλλά εύκολα, γρήγορα
και οικονομικά.
Η δόμηση με χώμα θα μπορούσε να πει κανείς πως συνοψίζει όλη την παραπάνω
φιλοσοφία. Είναι γρήγορη, δεν απαιτεί πολύπλοκα μηχανήματα, το υλικό βρίσκεται παντού, ενώ η
ενεργειακή συμπεριφορά των χωμάτινων σπιτιών είναι, το λιγότερο, ικανοποιητική. Το αν είναι
φτηνή βέβαια διαφέρει απο τόπο σε τόπο και ήταν ένα από τα ζητούμενα το συγκεκριμένου έργου,
γιατί θεωρώ αυτονόητο ότι η οικολογική κατοικία θα πρέπει να είναι οικονομικά προσιτή σε όλους,
είτε είναι μεμονωμένη είτε στα πλαίσια κοινωνικής κατοικίας.
Η συνεχής αύξηση λοιπόν, της δημοφιλίας του χώματος σαν δομικό υλικό, είναι ένα
σύμπτωμα της αναζήτησης αυτής, για τρόπους δόμησης πιο φιλικούς προς το περιβάλλον. Το
φαινόμενο αυτό ξεκίνησε στη Δ. Ευρώπη τη δεκαετία του ‘70, σαν αποτέλεσμα της πετρελαικής
κρίσης και της πρώτης άνθισης της οικολογικής αρχιτεκτονικής. Παράλληλα σε πολλές χώρες του
“Τρίτου Κόσμου”, όπως τη Λατινική Αμερική, την Αίγυπτο και την Ινδία υπήρξαν προσπάθειες να
συστηματοποιηθεί και να οργανωθεί η δόμηση με χώμα, η οποία στις χώρες αυτές ποτέ δεν
εγκαταλήφθηκε. Από κάποιο σημείο οι δρόμοι αυτοί συναντήθηκαν και πλέον διεθνώς το χώμα
θεωρείται αποδεκτό σαν δομικό υλικό ακόμα και σε ανεπτυγμένες χώρες (Νέα Ζηλανδία, ΝΔ ΗΠΑ,
Γερμανία, Μ. Βρετανία, Ισπανία), έστω και σε περιορισμένη κλίμακα. Τα πλεονεκτήματα του είναι
το ότι βρίσκεται σε αφθονία στη φύση, μπορεί να χρησιμοποιηθεί όπως είναι ή με μικρή ανάμιξη
πρόσμικτων, ενώ είναι απλό στην κατασκευή και δεν απαιτεί εξειδικευμένα μηχανήματα. Συνεπώς
το τελικό αποτέλεσμα έχει μικρό ενεργειακό και περιβαλλοντικό αποτύπωμα, αφού έχει χρειαστεί
μικρό ποσό ενέργειας για την παραγωγή του, ενώ ανακυκλώνεται εύκολα επιστρέφοντας στη
φύση. Τέλος οι χωμάτινοι τοίχοι έχουν υψηλή θερμοχωρητικότα και ηχομόνωση, ενώ διαπνέουν
εξισορροπώντας την εσωτερική υγρασία.

4. 2. Πλινθόκτιστα στη Θεσσαλία.
Στον ελλαδικό χώρο, η Θεσσαλία ήταν ο κατεξοχήν τόπος όπου οι (αγροτικές κυρίως) κατοικίες
κατασκευάζονταν από χώμα. Όχι από επιλογή βέβαια, αλλά από ανάγκη, αφού η πρώτη ύλη
βρίσκονταν παντού σε αφθονία. Μέχρι το 1960 περίπου το σύνολο των κατοικιών και βοηθητικών
κτισμάτων στα χωριά και δευτερευόντως στις πόλεις, χτίζονταν με χώμα (με ωμόπλινθους(πλιθιά)
και τσατμά ή μπαγδατί, έναν πρόδρομο της σύγχρονης ξηράς δόμησης). Θα ήταν λάθος να
εξιδανικεύαμε τη συμπεριφορά των κτιρίων αυτών στην πορεία του χρόνου, ωστόσο μέρος τους
έχει συμπεριφερθεί πολύ καλά. Άλλωστε και μεταξύ τους παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές στον
τρόπο κατασκευής, στη συντήρηση τους και τη χρήση τους. Αν όμως παραβλέψουμε το θέμα της
σεισμικής συμπεριφοράς, το οποίο χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση, (για κάθε περίπτωση σπιτιών
που άντεξαν 100 χρόνια, έχουμε τον αντίλογο με περιπτώσεις πόλεων όπως οι Σοφάδες ή η
Καρδίτσα που καταστράφηκαν από το σεισμό του 1954, ένα όμως από μόνο του πολύ έντονο
σεισμικό γεγονός), μπορούμε να πούμε ότι κτίρια που συντηρήθηκαν καλά, κυρίως όσον αφορά
στη στέγη και στην προστασία από το νερό, διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση.
Τυπολογίες
Μονόροφο σε σχήμα Γ

5. Διώροφο
Μονόροφο σε ορθογωνική κάτοψη
Η Κάτω Ελάτη συγκεκριμένα, είναι ένα χωριό στο οποίο σώζονται πολλά τέτοια σπίτια. Διακρίνονται
3 τύποι σπιτιών μονόροφα, διώροφα και μία παραλλαγή των πρώτων σε σχήμα κάτοψης Γ. Μετά
το 1960 όταν άρχισε η είσοδος νέων οικοδομικών υλικών και τεχνικών, όπως το τούβλο και ο
τσιμεντόλιθος, το χωριό είχε αρχίσει να ερημώνει και οι νέοι στο σύνολο τους είχαν φύγει για τις
πόλεις. Συνεπώς δεν υπήρχε η ανάγκη για κατασκευή σύγχρονων κατοικίων και πολλά από τα παλιά
πλινθόκτιστα, ιδιαίτερα τα διώροφα, στέκουν ακόμα, όσα δεν έπεσαν δηλαδή από κανένα
κατεστραμένο κεραμίδι που διάβρωσε τον τοίχο. Πολλά βέβαια σοβατίστηκαν με τα χρόνια,

6. ωστόσο η αυστηρή γεωμετρία που επαναλαμβάνεται σε όλα (κάτοψη 9χ5 μία πετυχημένη συνταγή
που οι μαστόροι επαναλάμβαναν για σιγουριά με τις ίδιες διαστάσεις ακόμα και στα ανοίγματα) και
η υλικότητα του χώματος, σε όσα μένουν ασοβάτιστα προξενούν ενδιαφέρον. Στο χωριό αυτό
γεννήθηκε ο πατέρας μου, το πλινθόκτιστο πατρικό του οποίου σώζεται ακόμα, έτσι είχα έντονες
εικόνες και βιώματα από τέτοιου τύπου σπίτια.
3. Στόχοι και χαρακτήρας του έργου.
H παράδοση λοιπόν του χώματος σαν δομικό υλικό υπήρχε σαν μαγιά στο μυαλό μου. Στη
συνέχεια ήρθαν οι σπουδές του Πολ. Μηχανικού και η εξειδίκευση στη στη βιοκλιματική
αρχιτεκτονική και η ενασχόληση με την οικολογική δόμηση γενικότερα. Όταν λοιπόν προέκυψε η
ανάγκη για ένα μικρό κτίσμα (στην αρχή με σκοπό να στεγάσει τη μικρή συλλογή παλιών
αγροτικών αντικειμένων του πατέρα μου, αλλά στη συνέχεια με σκοπό να γίνει μία ολοκληρωμένη
εξοχική κατοικία) μπήκε η ιδέα των πλιθιών.
Σε καμιά περίπτωση βέβαια, αν και το έργο έχει σίγουρα κάποιο ρομαντισμό μέσα του, ο
σκοπός δεν ήταν λαογραφικός. Δεν ήθελα να αναβιώσω κάποια ξεχασμένη τεχνική, ούτε θέλω να
γυρίσουμε στο ‘50, ούτε προσωπικά θέλω να γυρίσω στο χωριό μου, αν και το αγαπώ πολύ.
Πιστεύω ότι η βιομηχανοποίηση και ο αστικοποιημένος (urban) τρόπος ζωής είχα ως επί το
πλείστον πρόσημο θετικό. Ας μην ξεχνάμε ότι το να “κόβεις” πλιθιά ήταν εξαιρετικά χρονοβόρο,
απαιτούσε τη συμμετοχή όλου του χωριού και μπορούσε να γίνει μόνο το καλοκαίρι. Το να
αγοράζονται τα δομικά υλικά έτοιμα, απελευθέρωσε χρόνο από τους χωρικούς για να βοσκήσουν
τα ζώα, να πάνε στα χωράφια, στα παιδιά να διαβάσουν, ενώ (ευτυχώς) τα μεροκάματα αυξήθηκαν
και δεν συνέφερε πλέον να πληρώνεις εργάτες για να σου κόψουν τα πλιθιά.
Το τίμημα βέβαια το ξέρουμε. Τα σπίτια που χτίστηκαν με τούβλα, μπετόν και τσιμεντόλιθους,
ιδιαίτερα αυτά που χτίστηκαν πριν το 1980 και την εφαρμογή της θερμομόνωσης, αλλά και μετά,
είναι συχνά κρύα το χειμώνα, υγρά και ζεστά το καλοκαίρι. Όσο εξαντλούνται οι φυσικοί πόροι
συνειδητοποιούμε ότι δεν θα μπορούμε να χτίζουμε σε τόσο μεγάλη έκταση και χρησιμοποιώντας
τόσο ενεργοβόρα υλικά. Ενώ όσο ζούμε πιο έντονα τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, θα
χρειαζόμαστε σπίτια καλύτερα θερμομονωμένα και, το κυριότερο στο κλίμα μας, με μεγάλη
θερμοχωρητικότητα.
Γι’ αυτό στο συγκεκριμένο σπίτι, αλλά και σε όποια τυχόν φτιαχτούν με χώμα μετά, πιστεύω
πως πρέπει να εφαρμόσουμε όλες τις απαιτήσεις ασφάλειας και άνεσης και να δούμε με κριτικό μάτι
τις παραδοσιακές τεχνικές. Για παράδειγμα, αυτή τη στιγμή και στο ορατό μέλλον το χώμα σε ολες
του τις μορφές μπορεί να χρησιμοποιείται μόνο σαν πλήρωση και όχι σαν φέρουσα τοιχοποιία, τα
παραδοσιακά θεμέλια από πέτρα είναι εξαιρετικά, αλλά θα προτιμήσω το σκυρόδεμα, το ίδιο και για
τις ψευδοροφές όταν υπάρχουν οι σύγχρονες εφαρμογές ξηράς δόμησης με θερμομόνωση, το
παραδοσιακό μπαγδατί φαίνεται ξεπερασμένο. Ωστόσο το χώμα σαν δομικό υλικό έχει
αναμφισβήτητα πλεονεκτήματα και στόχος ήταν να παντρέψουμε την παράδοση των παλιών
μαστόρων με τα σύγχρονα συμπεράσματα της τεχνικής, για να προκύψουμε λύσεις που να
ανταποκρίνεται στις σημερινές ανάγκες και απαιτήσεις.
Συνεπώς το ερώτημα που τίθεται είναι: μπορεί αυτή η ξεχασμένη τεχνική να δώσει κάποια
απάντηση στις σημερινές ανάγκες και απαιτήσεις; Και αν σε ποιο βαθμό, σε ποιες περιπτώσεις και
υπό ποιες προυποθέσεις; Ας ξεκινήσουμε λοιπόν εξετάζοντας το αν μπορεί να ξαναχτιστεί ένα σπίτι
με όλες τις σύγχρονες απαιτήσεις ασφάλειας και άνεσης με πλιθιά σήμερα. Η τεχνική αυτή
κουβαλάει ένα συναισθηματικό φορτίο και δεν είναι απαξιωμένη στη συνείδηση του κόσμου,
τουλάχιστον στη συγκεκριμένη περιοχή. Από πολλούς θα ακούσεις διηγήσεις για αυτά τα σπίτια
που “δεν καταλάβαιναν κρύο”, που “αντέχουν το σεισμό”, που το μετάνιωσαν που γκρέμισαν το

7. πατρικό όταν είδαν “αντί να πέφτει το ντουβάρι να σηκώνεται το μηχάνημα”. Βέβαια πολλοί, και
κυρίως συνάδελφοι ή εργαζόμενοι στην οικοδομή, πίστευαν ότι χτίζοντας με αυτό τον τρόπο “πάμε
πίσω στο ‘50” και αυτά “είναι για την Αφρική”. Μπορεί να έχουν και δίκιο, αλλά νομίζω άξιζε τον
κόπο να το εξετάσω. Ας δούμε λοιπόν την ιστορία της κατασκευής αυτού του σπιτιού και ας
εξετάσουμε στο τέλος αν άξιζε αυτό το πείραμα.
Μέρος Β: Μελέτη
Ο μεγάλος πονοκέφαλος από την αρχή και η συνεχής ερώτηση που δέχομαι όταν παρουσιάζω το
συγκεκριμένο έργο ήταν η εξής: “μπορεί να περάσει από την πολεοδομία”. Ας το δούμε όμως,
κάπως σχηματικά, ανά κατηγορία, όπως περνάει από την πολεοδομία.
Αρχιτεκτονική
Αν και αρχικά υπήρχαν σκέψεις για πιο τολμηρές προσεγγίσεις (π.χ. μονόριχτη στέγη)
ακολουθήσαμε μία πολύ συμβατική, ακόμα και συντηρητική, θα έλεγε κανείς
αντιμετώπιση: μία απλή ορθογωνική κάτοψη με έναν ημιυπαίθριο χώρο ώστε να
σχηματίζεται ένα Γ. Όπως είδαμε και παραπάνω η συγκεκριμένη τυπολογία του Γ, είναι μία
από τις τρεις που συναντάει κανείς στα πλινθόκτιστα της περιοχής, οπότε μιλάμε και για
μία δοκιμασμένη συνταγή (αν και σε πρώτη ματιά φαίνεται πως στατικά δεν είναι και η
καλύτερη δυνατή αφού προκαλεί στρεπτικές ροπές). Πέρα από αυτόν υπήρχαν και
επιπλέον λόγοι για να επιλέξουμε αυτή τη λύση: μιας και πρόκειται για ένα πειραματικό
project δεν θέλαμε να το δυσκολέψουμε και άλλο επιλέγοντας εξεζητημένες λύσεις, ας μην
ξεχνάμε ότι δεν είμαστε αρχιτέκτονες, επίσης η κάτοψη αυτή μας επέτρεπε εύκολη
επέκταση του σπιτιού όταν οι ανάγκες αυξηθούν (άφιξη νέων μελών στην οικογένεια). Και
τέλος επειδή από νωρίς υπήρχε η σκέψη εγκατάστασης φωτοβολταικών στη στέγη, η λύση
αυτή επέτρεπε την τοποθέτηση των πάνελ με τρόπο τέτοιο ώστε να προσαρμόζονται
αισθητικά στη στέγη με τον πιο ανώδυνο τρόπο.
Στατικά
Η λύση του φέροντα οργανισμού από πλιθιά απορίφθηκε από την αρχή. Δεν υπάρχει
τρόπος αυτή τη στιγμή να χτίσει κανείς με φέροντα οργανισμό από πηλό, νόμιμη
κατασκευή στην Ελλάδα. Οπότε η πιο εύκολη και φτηνή λύση ήταν ο ξύλινος σκελετός.
Επιλέξαμε ένα βαρύ σκελετό με σχετικά λίγα υποστηλώματα μεγάλης διαμέτρου, αντί για
έναν πιο ελαφρύ σκελετό (τύπου baloon frame) με περισσότερα και μικρότερα στοιχεία,
γιατί μοιάζει με αυτό που έχουμε συνηθίσει στο μάτι και μας φαίνεται στιβαρό
(υποστηλώματα και δοκάρια από σκυρόδεμα) και γιατί μας άφηνε περισσότερο ελεύθερο
χώρο για να τοποθετηθούν τα πλιθιά.
Η επίλυση του ξύλινου φορέα με βάση των Ευρωκώδικα 5 έγινε από φίλο και
συνάδελφο που είχε εμπειρία στο αντικείμενο. Κάναμε τη θεώρηση, υπέρ της ασφαλείας,
ότι σε περίπτωση σεισμού όλα τα φορτία θα παραλαμβάνονται από τον ξύλινο σκελετό και
καθόλου από την ωμοπλινθοδομή, ενώ θεωρήσαμε ότι ο φορέας στερείται ακαμψίας,
οπότε χρειάζονται πλευρικά αντανέμια. Προφανώς κανένα από τα δύο δεν ισχύει, συνεπώς
εν γνώσει μας υπερδιαστασιολογήσαμε και προσθέσαμε χιαστί αντιανέμια τα οποία
προφανώς είναι άχρηστα, εφόσον η παρουσία της ωμοπλινθοδομής προσφέρει αρκετή
ακαμψία στα ξύλινα υποστηλώματα. Στην πραγματικότητα μιλάμε για ένα δομικό σύστημα
ξύλου - ωμόπλινθων, το οποίο δεν γνωρίζουμε ακριβώς πώς συμπεριφέρεται και χρειάζεται
περαιτέρω μελέτη πάνω σε αυτό το αντικείμενο. Έχει γίνει μελέτη πάνω σε παρόμοιες
κατασκευές ξύλο-πηλός στη Λευκάδα και αποδείχθηκε ότι η παρουσία της ωμοπλινθοδομής

8. ήταν ευεργετική. Παρ' όλα αυτά τελικά, αποφασίσαμε να ακολουθήσουμε πιστά τη μελέτη,
για να είμαστε σίγουροι.
Μηχανολογικές εγκαταστάσεις – ΚΕΝΑΚ
Όσον αφορά τις εγκαταστάσεις, λόγω του μεγέθους δεν υπήρχε κάποια ιδιαίτερη
απαίτηση. Επίσης αφού το κτίριο είχε εμβαδόν <50 μ^2 δεν υπήρχε απαίτηση για μελέτη
ενεργειακής απόδοσης, παρά μόνο για την παραδοσιακή μελέτη θερμομόνωσης.
Στην περίπτωση που θα απαιτούνταν ΚΕΝΑΚ θα υπήρχε σοβαρό πρόβλημα. Στο κτίριο
έγινε ενεργειακή επιθεώρηση “ως κατασκευάσθη” και το αποτέλεσμα ήταν να καταταχθεί
στην κατηγορία Δ . Ωστόσο σύμφωνα με τον ΚΕΝΑΚ, δεν υπάρχει μόνο η απαίτηση το
κτίριο να είναι Β ή καλύτερο (λογικό θα μπορούσε να πει κανείς), αλλά και κάθε
μεμονωμένο δομικό στοιχεία (δάπεδο, τοίχος, στέγη) να έχει τιμή U μικρότερη από τα
όρια που τίθενται σε κάθε γεωγραφική περιοχή. Στον ΚΕΝΑΚ υπάρχουν τιμές για
ωμοπλινθοδομές.
Το πρώτο πρόβλημα είναι ότι όταν μελετάς ένα σπίτι από πηλό, δεν μπορείς να γνωρίζεις
εκ των προτέρων την πυκνότητα που θα έχουν τα πλιθιά στο εργοτάξιο. Ωστόσο ας
υποθέσουμε ότι τα προδιαγράφεις κάπως ή δέχεσαι μία τιμή υπέρ της ασφαλείας. Το
πρόβλημα είναι ότι με βάση τις τιμές αυτές και την τιμή που προδιαγράφεται (για τα
Τρίκαλα 0,45) και τα συνήθη πάχη που χρησιμοποιούμε σε παρόμοιες κατασκευές (45-55
εκ) υπάρχει ανάγκη για προσθήκη θερμομόνωσης.
Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την ευρέως διαδεδομένη άποψη, που πηγάζει από την
εμπειρία κάθε ενός έχει ζήσει σε τέτοιο σπίτι, ότι η θερμική συμπεριφορά των τοίχων
αυτών (ιδίως το καλοκαίρι) είναι ικανοποιητική. Προφανώς, όπως έχει επισημανθεί και σε
άλλες χώρες με αντίστοιχους κανονισμούς, οι κανονισμοί που έχουν θεσπιστεί αδυνατούν
να περιγράψουν ικανοποιητικά χωμάτινες τοιχοποιίες. Συνεπώς υποεκτιμούν τη θερμική
τους συμπεριφορά και θα αναγκάσει όποιον μελετητή θελήσει να μελετήσει ένα χωμάτινο
κτίριο με ΚΕΝΑΚ σε επικίνδυνες ή αχρείαστες ακροβασίες. Η μία λύση είναι θερμομόνωση
στον πυρήνα, η οποία δημιουργεί στην ουσία δύο ανεξάρτητες τοιχοποιίες με μεγάλη
λυγηρότητα, πολύ ευάλωτες στον σεισμό. Η άλλη λύση είναι εξωτερική θερμομόνωση κάτι
παρακινδευμένο επίσης, αφού δεν ξέρουμε πώς θα συμπεριφερθούν τα βλήτρα που
μπαίνουν στη χωμάτινη τοιχοποία, ενώ αναγκαζόμαστε να καταφύγουμε είτε σε
πετροβάμβακα (ακριβή λύση στην Ελλάδα, όσον αφορά στην εξωτερική θερμομόνωση)
είτε σε φυσικά υλικά (μαλλί προβάτου κλπ) τα οποία όμως δεν έχουν δοκιμαστεί σε βάθος
χρόνου σε εφαρμογές εξωτερικής θερμομόνωσης.

9. Μέρος Γ: Κατασκευή
1. Πλιθιά
Προετοιμασία
Πριν ξεκινήσουμε είχαμε να οριστικοποιήσουμε 3 βασικά πράγματα: από πού θα βρίσκαμε
χώμα, με ποιους θα φτιάχναμε τα πλιθιά και με ποιο τρόπο.
Το χώμα της εκσκαφής ασφαλώς και δεν επαρκούσε σε ποσότητα. Για να γλυτώσουμε χρόνο
επιλέξαμε να αγοράσουμε έτοιμο χώμα από ένα κοντινό χωριό, αντί να σκάψουμε στο οικόπεδο να
αφαιρέσουμε την επιφανειακή στρώση και να κοσκινίσουμε το χώμα. Πιστεύαμε ότι οποιαδήποτε
και αν ήταν η σύσταση του αγορασμένου χώματος, θα μπορούσαμε να το βελτιώσουμε
προσθέτοντας άμμο, με βάση τα εμπειρικά τεστ. Εκ των υστέρων αποδείχθηκε ότι ίσως να μην
ήταν η πιο ενδεδειγμένη επιλογή.
Για την παραγωγή των πλιθιών επιλέξαμε ένα τοπικό συνεργείο, το οποίο φυσικά δεν είχε
εμπειρία στην παραγωγή πλιθιών (ήταν πλακάδες), αλλά είχε ακούσει ιστορίες για το πώς τα
φτιάχνανε παλιά και είχε μείνει σε πλίνθινα σπίτια. Εξάλλου η συγκεκριμένη διαδικασία δεν απαιτεί
ιδιαίτερες γνώσεις, απλά κοινή λογική και γενικά εμπειρία από οικοδομικές εργασίες.
Για τη διαδικασία επιλέξαμε την πιο απλή και σίγουρη λύση, παραγωγή σχεδόν χειρωντακτική
πολύ κοντά στον τρόπο που τα έφτιαχναν παλιά. Η λογική ήταν να ακολουθήσουμε για πρώτη
φορά την πεπατημένη και αν προκύψει επόμενο project να πειραματιστούμε περισσότερο και ίσως
να μηχανοποιήσουμε την παραγωγή.
Αφού το φορτηγό λοιπόν μας έφερε το χώμα διαπιστώσαμε ότι ήταν σχεδόν καθαρός πηλός,
σκαμμένο από μεγάλο βάθος. Εκεί υπήρξε η πρώτη διχογνωμία, από τις πολλές που θα
επαναλαμβάνονταν και άλλες φορές στο μέλλον. Εγώ από τη μία, έχοντας αποστηθίσει όλα τα
εμπειρικά τεστ από τη βιβλιογραφία, να προτείνω να προσθέσουμε νταμαρίσια άμμο γιατί έτσι
έδειχνε το cigar test και από την άλλη οι παλιότεροι να υποστηρίζουν ότι δεν χρειάζεται, γιατί έτσι
το έκαναν πάντα, έβαζαν μόνο το χώμα που είχαν διαθέσιμο. Η λύση βρέθηκε κάπου στη μέση,
προσθέσαμε αρκετή άμμο, αλλά και πάλι το τεστ έβγαζε το μείγμα αρκετά αργιλώδες. Αυτό φάνηκε
στο τελικό αποτέλεσμα, γιατί τα πλιθιά που παράξαμε ρηγματώθηκαν και συρρικνώθηκαν αρκετά,
λόγω του μεγάλου ποσοστού αργίλου, ωστόσο δεν πιστεύω ότι αυτό θα επηρεάσει
μακροπρόθεσμα την ασφάλεια της κατασκευής (ας μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για τοίχους πλήρωσης).
Το χώμα λοιπόν που είχαμε στη διάθεση μας ήταν πολύ βαρύ. Σε συνεργασία με τους τεχνίτες
εφαρμόσαμε μία συγκεκριμένη διαδικασία για να παράγεται το μείγμα. Από βραδύς βρέχαμε το
χώμα για να μαλακώσει, το πρωί το φρεζάραμε με μία φρέζα και μετά αφού προσθέταμε ένα
ποσοστό άμμου που είχαμε ορίσει, το ανακάτευαμε στην μπετονιέρα.

10. Στη συνέχεια προσθέταμε άχυρο και το νέο μείγμα ανακατεύοταν με τα πόδια. Εδώ είχαμε ένα
νέο θέμα, γιατί το άχυρο που είχαμε στη διάθεση μας ήταν υπερβολικά μακρύ, με αποτέλεσμα να
κολλάει στη μήτρα και να δυσκολεύει τη διαδικασία. Σύμφωνα με τον πατέρα μου, όταν έφτιαχναν
παλιά τα πλιθιά χρησιμοποιούσαν άλλες αλωνιστικές μηχανές, τις πατόζες, οι οποίες έκοβαν το
άχυρο πιο ψιλό, γύρω στα 2-3 εκ. Αποφασίσαμε να κόβουμε με ένα τσεκούρι το άχυρο πιο ψιλό.
Το πόσο θα βάζαμε στο μείγμα το αποφασίσαμε με το μάτι. Πολλοί γέροι που περνούσαν και
θυμόντουσαν (κάπως καθυστερημένα είναι αλήθεια, τις πρώτες μέρες δεν πέρναγε ψυχή και
σίγουρα θα μας θεωρούσαν τρελούς) πώς έφτιαχναν τα πλιθιά παλιά, μας έλεγαν πως έπρεπε να
προσθέσουμε επιπλέον άχυρο. Μάλλον είχαν δίκιο αν κρίνουμε από το πόσο βαριά βγήκαν (2
Kg/m^3 όταν ο ΚΕΝΑΚ προδιαγράφει μέχρι 1,7 Κg/m^3).
To μείγμα έμπαινε σε ξύλινα καλούπια που είχαμε ετοιμάσει ήδη. Το κάθε ένα χωρούσε 8 πλιθιά
διαστάσεων 30χ13χ10 διάσταση που είχαμε επιλέξει για να προκύψει τοίχος πάχους 50εκ. Είχαμε
δύο μήτρες και την ώρα που η μία περίμενε τους εργάτες να παράξουν το μείγμα και να το
τοποθετήσουν σε αυτήν, εγώ ή κάποιος άλλος με βοηθητικό ρόλο, έπλενε τη δεύτερη για να
χρησιμοποιηθεί στο επόμενο μείγμα. Τα πλιθιά στρώνονταν στην αυλή του σπιτιού σε έκταση
περίπου ένα στρέμμα, ενώ είχαμε πολλούς μουσαμάδες για να τα προστατέψουμε από τις συχνές
απογευματινές μπόρες. Μετά από 3 μέρες γυρνάγαμε τα πλιθιά για να στεγνώσει και η βάση και
μετά από 5 μέρες συνολικά ήταν έτοιμα για να τα στιβάξουμε σε παλέτες, ώστε να ολοκληρωθεί η
ξήρανση τους. Σε 20 μέρες περίπου ήταν έτοιμα για χτίσιμο.
Το συνεργείο των 3 τεχνιτών παρήγαγε λίγο λιγότερο από 500 πλιθιά τη μέρα. Αν και η κύρια
δουλειά έγινε από το συνεργείο, πολλές δευτερεύουσες δουλειές έγιναν από εμάς ή φίλους και
συγγενείς που περνούσαν (κόψιμο άχυρου, πλύσιμο μήτρας, γύρισμα πλιθιών και στίβαγμα τους).
Όσο και αν φαίνονται πολύ απλά αυτά, είχαν τη σημασία τους και αν δεν γίνονταν από εμάς θα
καθυστερούσαν αρκετά τη διαδικασία.
Συμπεράσματα
Σχετικά με το εδαφικό μείγμα επικρατεί μία σύγχυση. Υπάρχουν στο διαδίκτυο άπειρα τεστ και
συνταγές για το “ιδανικό” μείγμα και αναλογίες αργιλου – άμμου, συχνά αντικρουόμενα. Τί από όλα
αυτά μπορούν να χρησιμεύσουν όταν έρχεται η ώρα να ξεκινήσουμε να κτίζουμε ένα σπίτι και
πρέπει να επιλέξουμε από πού θα προμηθευτούμε χώμα και ποιο θα είναι το εδαφικό μείγμα;
Πιστεύω ότι η υπερβολική προσκόλληση σε αναλογίες ήταν υπερβολική και η απόφαση να
αγοράσουμε χώμα έτοιμο από μακριά χωρίς να το ελέγξουμε ήταν λάθος. Θα ήταν καλύτερο να
βρούμε χώμα από το χωριό ή από το ίδιο το οικόπεδο, αφού δεν επαρκούσε το χώμα της
εκσκαφής, να το εμπλουτίζαμε ίσως λίγο με άμμο, αλλά σε γενικές γραμμές ήταν ίσως το μοναδικό
σημείο που θα έπρεπε να ακούσουμε περισσότερο την παράδοση και λιγότερο την επιστήμη. Όταν
βρεθούμε ίσως στη θέση να παράξουμε ωμόπλινθους μηχανικά ίσως η αναλογία να έχει
μεγαλύτερη σημασία.

11. Το βρέξιμο του χώματος επίσης έχει μεγάλη σημασία. Το χώμα θα πρέπει να μαζεύεται σαν
βουνό και την κορυφή του να φτιάχνουμε ένα λάκκο με νερό και να αφήνουμε το χώμα μουλιάσει
από βραδύς. Το φρεζάρισμα δούλεψε καλά σε εμάς, ευτυχώς δεν είχαμε πέτρες και βότσαλα, σε
αντίθετη περίπτωση θα χρειαζόταν κοσκίνισμα.
Ένα επίσης σημαντικό θέμα είναι το στέγνωμα και η επιφάνεια του. Σε εμάς η επιφάνεια είχε
πολλές ανωμαλίες, ενώ είχε βλάστηση. Το ιδανικό θα ήταν να είναι τελείως επίπεδη (μπετόν,
άσφαλτος, χώμα χωρίς ανωμαλίες) έτσι ώστε τα πλιθιά που παράγονται να είναι τελείως επίπεδα.
Ιδανικά θα έπρεπε ο χώρος να σκιάζεται, ώστε να έχουμε λιγότερα σκασίματα λόγω γρήγορης
ξήρανσης, ωστόσο αυτό δεν είναι πάντα εφικτό, εφόσον μιλάμε για μεγάλες επιφάνειες. Ο χώρος
στον οποίο θα στεγνώνουν τα πλιθιά θα πρέπει να είναι μεγάλος (σε εμάς απαιτήθηκε 1 στρέμμα
για να απλώνουμε τα πλιθιά τα οποία μετά από 6 μέρες στιβάζονταν σε ξεχωριστό χώρο) ενώ
απολύτως απαραίτητη είναι η πρόσβαση σε νερό, αφού απαιτούνται μεγάλες ποσότητες για την
παραγωγή του εδαφικού μείγματος και τον καθαρισμό των μητρών.
2. Θεμελίωση
Εδώ τα πράγματα ήταν αρκετά πιο απλά. Οι τοίχοι εδράζονται σε μία πεδιλοκό πλάτους 50εκ και
βάθους 70εκ. Επιλέξαμε να εγκυβωτίσουμε τις βάσεις για τις ξύλινες κολώνες στον οπλισμό πριν
πέσει το σκυρόδεμα (ίσως περιττός κόπος γιατί ήταν χρονοβόρα διαδικασία), ενώ στην διεπιφάνεια
θεμελίωσης – τοιχοποιίας εφαρμόσαμε στεγανωτικό, για να αποφύγουμε τις ανοδικές υγρασίες.

12. 3. Ξύλινος σκελετός
Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες φάσεις της κατασκευής. Το να χτίζεις με ξύλο έχει μία μαγεία και
είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστο στην Ελλάδα σαν υλικό. Μπορώ να πω ότι ίσως το μεγαλύτερο
κέρδος από όλη τη διαδικασία της κατασκευής του σπιτιού, ήταν τ ο ότι ανακάλυψα ένα δομικό
υλικό, το ξύλο, το οποίο μπορεί να αποτελέσει μία φτηνή, γρήγορη και ασφαλή λύση για το
σκελετό μίας μικρής ισόγειας οικοδομής ανεξάρτητα με το υλικό πλήρωσης ( οπτόπλινθοι, άλλο
τεχνητοί λίθοι, άχυρο, χώμα κλπ). Βασική προυπόθεση βέβαια να υπάρχει ένα αξιόπιστο συνεργείο,
που στη δική μας περίπτωση ίσχυε και με το παραπάνω.Ένα από τα βασικά προβλήματα του ξύλου
σαν δομικό υλικό στην Ελλάδα, είναι η έλλειψη πιστοποίησης και το ότι δεν γνωρίζεις πώς έχει
παρασκευασθεί, συντηρηθεί ή αν είναι εμποτισμένο και με ποιο τρόπο. Γι' αυτό στην επιλογή της
ξυλείας στη μεν στέγη επιλέξαμε εισαγώμενη συγκολλητή ξυλεία και εμφανές ραμποτέ εισαγωγής,
στα δε κατακόρυφα υποστήλωματα και χιαστί ξυλεία από ντόπιο πεύκο. Συμβιβάσαμε δηλαδή την
ανάγκη να μειωθεί το κόστος και το περιβαλλοντικό αποτύπωμα από τη μεταφορά, επιλέγοντας
ντόπια ξυλεία εκεί που δεν είναι εμφανής και θα υπάρχουν οι πλίνθινοι τοίχοι για να συνεισφέρουν
στην πράξη στην παραλλαβή των φορτίων (άσχετα αν στους υπολογισμούς αγνοούνται) και από
την άλλη στα τμήματα της κατασκευής με μεγαλύτερες στατικές και αισθητικές απαιτήσεις πήγαμε
στη σίγουρη λύση της σουηδικής ξυλείας. Αφού ολοκληρώθηκε η κατασκευή, φάνηκε κάπως η
απειρία μας στο θέμα της συντήρησης του ξύλου, αφού ο μεν έμπορας δεν μπορούσε να μας δώσει
σαφή απάντηση για το αν έχει εμποτιστεί η ντόπια ξυλεία και εμείς αυτοσχεδιάσαμε προσθέτοντας
πετρέλαιο και λινέλαιο. Πιθανότατα και τα δύο ήταν άχρηστα, αν θέλαμε να κάνουμε κάτι θα
έπρεπε να το περάσουμε σε διαλυμένο βορικό άλας, αλλά τελικά όλα τα εμφανή ξύλα περάστηκαν
με φυσικό βερνίκι και μετά από 2,5 χρόνια πέρα από τα αναμενόμενα σκασίματα δεν έχουμε
κανένα πρόβλημα. Τουλάχιστον εμπεδώσαμε τη διαδικασία αυτή ώστε να την εφαρμόσουμε σε
έπιπλα και ξυλοκατασκευές που κατασκευάσαμε αργότερα.
Στη στέγη μετά το πέτσωμα από ραμποτέ προσθέσαμε διαπνέουσα μεμβράνη, η οποία παίζει και
το ρόλο φράγματος υδρατμών. Στη συνέχεια τοποθετήθηκε η θερμομόνωση. Η επιλογή
θερμομονωτικού υλικού με προβλημάτισε ιδιαίτερα, διάβασε βιβλία αφιερωμένα στην οικολογική
θερμομόνωση και άρθρα σε περιοδικά και εξέτασα την πιθανότητα να τοποθετηθεί οικολογικό
θερμομονωτικό φυτικής ή ζωικής προέλευσης (π.χ. Μονωτικό από ίνες ξύλλου, μαλλί προβάτου
κυταρρίνη κλπ). Η αλήθεια είναι ότι αυτά που ήταν την εποχή εκείνη διαθέσιμα στην Ελλάδα ή θα
είχαν μικρή θερμομονωτική ικανότητα, οπότε θα έπρεπε να πάμε σε μεγάλο πάχος θερμομόνωσης
με τεγίδες μεγάλου ύψους για να πετύχουμε το επιθυμητό U ή το κόστος ήταν αρκετά υψηλότερο
χωρίς να έχουμε κάποιο συγκριτικό πλεονέκτημα πέραν του ότι είναι ένα υλικό με μικρότερο
οικολογικό αποτύπωμα.
Τελικά επιλέξαμε πλάκες από πολυεστέρα, οι οποίες αν και προιόν της πετροχημικής βιομηχανίας,
έχουν μικρό κόστος, κατασκευάζονται 100 χλμ μακριά από το έργο, είναι ανακυκλώσιμες και μέρος

13. τους προέρχεται από ανακυκλωμένο προιόν, δεν εκλύουν τοξικές ουσίες, δεν χρειάζονται ειδικά
εργαλεία στην τοποθέτηση και γενικότερα έχουν περιβαλλοντικό αποτύπωμα πολύ καλύτερα από
τα αντίστοιχα υλικα (πολυστερίνες κλπ).
4. Κτίσιμο
Ίσως το πιο αγχωτικό στάδιο της οικοδομής. Είχε φτάσει πλέον Οκτώβρης, τα πλιθιά ήταν βέβαια
ξερά και στεγασμένα με μουσαμάδες, οι πρώτες βροχές και τα πρώτα κρύα είχαν αρχίσει και
έπρεπε να χτίσουμε τους τοίχους γρήγορα, γιατί θα ήταν αμφίβολο αν τα πλιθιά θα άντεχαν τον
υγρό τρικαλινό χειμώνα. Το κυριότερο πρόβλημα ήταν στο να βρούμε γρήγορα, γιατί οι
υποχρεώσεις στην Αθήνα έτρεχαν, πρόθυμους χτίστες να αναλάβουν τη δουλειά. Η ιδιαιτερότητα
ήταν ότι δεν γνώριζαν πώς να εκτιμήσουν το χρόνο που θα τους έπαιρνε, ώστε να δώσουν μία τιμή
εργολαβική. Ιδιαιτερότητες αναμενόμενες σε ένα έργο που γίνεται για πρώτη φορα, ωστόσο σε
αυτό το στάδιο ήταν η μόνη φορά που μου πέρασε από το μυαλό πώς όλος ο κόπος είχε πάει
στράφι. Είναι γενικά πολύ δύσκολο να συντονίζεις τέτοιου είδους έργα, όταν πιέζει ο χρόνος και η
κύρια δουλειά σου είναι 320 χλμ μακριά.
Τελικά μετά από δύο αγχωτικές βδομάδες και κάποιες αυθημερόν επισκέψεις για συνενοήσεις,
στοιχειώδη επίβλεψη και πληρωμές τα πάντα πήγαν καλά. Ο τεχνίτης έκανε πολύ καλή δουλειά, αν
και μας επεσήμανε πράγματα που τον δυσκόλεψαν και θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη μας για να
κάνουμε το χτίσιμο πιο γρήγορο. Συγκεκριμένα, τα πλιθιά ήταν πολύ βαριά και μεγάλα για να τα
πιάσει κανείς, για αυτό τον δυσκόλευαν και τον καθυστερούσαν, ιδίως στο πάνω μέρος του τοίχου.
Συνεπώς θα έπρεπε να προσθέσουμε περισσότερο άχυρο. Επίσης επειδή το στέγνωμα είχε γίνει στο
χορτάρι, τα πλιθιά είχαν αρκετές ανωμαλίες στο σχήμα με αποτέλεσμα αλλού να μπαίνει
περισσότερο κονίαμα και αλλού λιγότερο και να καθυστερεί το χτίσιμό. Συνεπώς την επόμενη φορά
τελείως επίπεδη επιφάνεια και χωρίς βλάστηση (ιδανικά ένα τεράστιο υπόστεγο με τσιμεντένιο
δάπεδο).

14. Για κονίαμα χρησιμοποιήσαμε το ίδιο μείγμα με αυτό των πλιθιών, προσθέτωντας περισσότερη
άμμο και χωρίς προσθήκη άχυρου. Αν και οι πλίνθινοι τοίχοι θεωρητικά δεν παραλαμβάνουν
φορτία, σύμφωνα με την μελέτη μας και είναι απλά τοίχοι πλήρωσης, θελήσαμε να τους
κατασκευάσουμε όσο καλύτερα γινόταν για δύο λόγους: πρώτον γιατί στην πραγματικότητα
συνεισφέρουν στη στατική συμπεριφορά του κτιρίου, το οποίο στην πραγματικότητα είναι ένα
σύστημα ξύλου-χώματος, και γιατί στην περίπτωση σεισμού, τυχόν ζημιές στους πλίνθινους
τοίχους θα είναι δύσκολο να επισκευαστούν, ακόμα και αν δεν είναι επικίνδυνες για την ασφάλεια
των ενοίκων.
Για αυτό λοιπόν, το πάχος της τοιχοποιίας είναι 50 εκ στους εξωτερικούς τοίχους
(υπερμπατικοί) και 30 στον εσωτερικό (μπατικός). Επίσης τοποθετήσαμε σύμφωνα με τις αρχές της
παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, δύο ζώνες από ξυλοδεσιές στο ύψος της ποδιάς και του πρεκιού. Οι
ζώνες αυτές βελτιώνουν πολύ τη συμπεριφορά της ωμοπλινθοδομής στην περίπτωση σεισμού.
5. Σοβάς
Εδώ έπρεπε να επιλέξουμε μία λύση επιχρίσματος, η οποία να μην αποτρέπει τη διαπνοή της
χωμάτινης τοιχοποιίας. Αν και εξετάσαμε τη λύση των χωμάτινων επιχρισμάτων εσωτερικά για να
έχουμε έτοιμους τους χρωματισμούς, επιλέξαμε να πάμε σε ενιαία λύση για όλο το σπίτι, τη
σίγουρη επιλογή του ασβεστοκονιάματος.

15. Αφήσαμε δύο εξωτερικές πλευρές ανεπίχριστες, όπως είναι η πλειοψηφία των σπιτιών στο
χωριό. Αυτό έγινε από αισθητική επιλογή, αλλά και γιατί οι συγκεκριμένες πλευρές πολύ σπάνια
πλήτονται από καιρικά φαινόμενα, ενώ αυτές που επιχρίστηκαν είναι αυτές από τις οποίες έρχεται
συχνότερα το ανεμοβρόχι.
Το σοβάτισμα δεν διέφερε από το συμβατικό των σύγχρονων κατασκευών, με τη διαφορά πως
δεν προσθέσαμε καθόλου τσιμέντο, όπως δηλαδή γινόταν μέχρι πριν λίγες δεκαετίες σε όλα σχεδόν
τα κτίρια. Τη συνταγή τη βρήκαμε από ένα παλιό μελισσιώτη – πόντιο σοβατζή και την εφάρμοσε
ένα συνεργείο από ένα διπλανό χωριό, χωρίς να έχουμε κανένα πρόβλημα. Η πρώτη στρώση, ήταν
το γνωστό λάσπωμα με μικρή αναλογία ασβέστη σε σχέση με άμμο, η δεύτερη το πεταχτό με
μεγαλύτερη αναλογία ασβέστη σε σχέση με άμμο και πολυεστερικές ίνες για μεγαλύτερη αντοχή
και η τρίτη το ψιλό με ίση ποσότητα ασβέστη με μαρμαρόσκονη. Αποδείχθηκε πως μπορούμε να
χρησιμοποιούμε χωρίς φόβο ασβεστοκονίαμα, τουλάχιστον σε εξοχικές κατοικίες, όπου ο χρόνος
δεν είναι τόσο σημαντικός και ο μεγαλύτερος χρόνος στεγνώματος δεν μας απασχολεί τόσο (στην
περίπτωση μας ούτε ο χρόνος στεγνώματας του ασβεστοκονιάματος σε σχέση με το συμβατικό μας
φάνηκε σημαντικά μεγαλύτερος).

16. 6. Χρωματισμοί εξωτερικοί
Εδώ είχαμε προβληματισμούς. Οι χρωματισμοί θα έπρεπε και αυτοί με τη σειρά τους να είναι
διαπνέοντες, όπως και τα επιχρίσματα, ώστε να μην ακυρώνεται η ιδιότητα των ωμόπλινθων να
διατηρούν σταθερή την υγρασία στο εσωτερικό του σπιτιού. Έτσι έπρεπε να επιλέξουμε
ασβεστοχρώματα, τα οποία με την προσθήκη χρωστικών θα μας έδιναν μία απόχρωση, η οποία
ιδανικά θα θέλαμε να είναι όσο το δυνατόν πιο κοντά σε αυτήν του χώματος, ώστε να δένει με τις
ανεπίχριστες όψεις. Δυστυχώς σε όσες εταιρίες ψάξαμε οι διαθέσιμες αποχρώσεις, σε χρώματα που
προορίζονται για εξωτερικούς χώρους είναι αρκετά ανοιχτόχρωμες. Έτσι, ακολουθώντας τη
συμβουλή του εισαγωγέα χρωμάτων της μάρκας που επιλέξαμε, τον οποίο εμπιστεύομαι συχνά
γιατί δίνει λύσεις, βάψαμε με χρώμα εσωτερικών χρώμα και στη συνέχεια περάσαμε βρασμένο
λινέλαιο για αδιαβροχοποίηση. Μία “πατέντα” η οποία ελπίζουμε να αντέξει στο χρόνo, (δύο
χειμώνες μετά δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα πάντως).
Οι εσωτερικοί χρωματισμοί και αυτοί με τη σειρά τους είναι από φυσικά και διαπνέοντα
χρώματα. Εκεί υπήρχε πολύ μεγαλύτερη δυνατότητα επιλογής χρωματισμών.

17. 7. Κουφώματα
Υπάρχουν τρεις εναλλακτικές στην αγορά: το αλουμίνιο, το ξύλο και το πλαστικό (PVC). To
αλουμίνιο είναι η τυπική λύση στην Ελλάδα, αφού η πρώτη ύλη βρίσκεται σε αφθονία, ενώ
συνδιάζει ευκολία και σχετικά χαμηλή τιμή, ενώ πλέον και η θερμική του συμπεριφορά είναι
βελτιωμένη, με τις νέες σειρές με θερμοδιακοπή. Βέβαια σαν υλικό καταναλώνει πολύ μεγάλα ποσά
ενέργειας κατά την παραγωγή του συνεπώς, αν και μπορεί να ανακυκλωθεί, δεν μπορούμε να το
θεωρήσουμε ιδιαίτερα οικολογικό.
Τα πλαστικά κουφώματα προτιμούνται ιδιαίτερα στη Βόρεια Ελλάδα για τη βελτιωμένη τους
θερμομονωτική ικανότητα σε συνδιασμό με τη χαμηλή τους τιμή. Αν τα εξετάσουμε βέβαια από
πλευράς βιωσιμότητας, έχουν τεράστια ενσωματωμένη ενέργεια, δεν ανακυκλώνονται, ενώ σε
περίπτωση φωτιάς εκλύουν τοξικές ουσίες.
Τα ξύλινα κουφώματα είναι σίγουρα η πλέον φιλική στο περιβάλλον λύση, ωστόσο συχνά
έχουν πιο υψηλό κόστος, ενώ τουλάχιστον τα μη τροπικά χρειάζονται μία κάποια συντήρηση.
Η επιλογή των ξύλινων κουφωμάτων ήταν εκ των ων ουκ άνευ, και για λόγους αισθητικής,
αλλά και σαν επιλογή υλικού φιλικότερου στο περιβάλλον. Αποφύγαμε την τροπική ξυλεία και
επιλέξαμε ευρωπαική, πάλι σαν υλικό φιλικότερο στο περιβάλλον, αλλά και λόγω μικρότερου
κόστους, ενώ αναζητήσαμε και επιλέξαμε τελικά συνεργείο από κοντινό χωριό. Οι υαλοπίνακες
ήταν διπλοί, έτσι στο κομμάτι αυτό καλύπτουμε και τις απαιτήσεις του ΚΕΝΑΚ. Τα βερνίκια ήταν και
αυτά διαπνέοντα, διαλυμένα σε φυσικούς διαλύτες.
8. Τadelakt - Τσιμεντοκονίες
Στο μπάνιο επικράτησε η τάση για πειραματισμό. Θέλοντας να εκμεταλλευτούμε πλήρως τη
δυνατότητα της χωμάτινης τοιχοποιίας για διαπνοή, επιλέξαμε να μην καλύψουμε την επιφάνεια
του μπάνιου με πλακάκια, αλλά με μία παραλλαγή της παραδοσιακής μαροκινής τεχνικής του
tadelakt, ένα μείγμα ασβέστη και μαρμαρόσκονης, στο οποίο στο τέλος προσθέτουμε πράσινο
σαπούνι διαλυμένο σε νερό και το οποίο πιέζεται με πέτρες ώστε να δημιουργήσει ένα “φίλμ”
στην επιφάνεια που την αδιαβροχοποιεί. Φυσικά το μυστικό της συγκεκριμένης τεχνικής είναι ο
συγκεκριμένος σοβάς που προέρχεται από την περιοχή του Mαρακές στο Μαρόκο, ωστόσο
υπάρχουν έτοιμα μείγματα που πωλούνται στο εξωτερικό με έτοιμες αναλογίες που εγγυώνται
τέλειο αισθητικό αποτέλεσμα. Παρ'ολα αυτά θεωρήσαμε πώς το να αναζητήσουμε υλικά που να
έρχονται έτοιμα από μακριά, χωρίς να υπάρχει λόγος, δεν συμβαδίζει με την φιλοσοφία της

18. οικολογικής δόμησης και επιλέξαμε να πειραματιστούμε, εφαρμόζοντας ουσιαστικά μία παραλλαγή
της συγκεκριμένης τεχνικής, με υλικά που βρίσκονται γύρω μας σε αφθονία. Έτσι, αφού
καταλήξαμε σε κάποιες αναλoγίες σε μικρές επιφάνειες στην Αθήνα, ξεκινήσαμε την εφαρμογή
τμηματικά. Ήταν μία διαδικασία αρκετά χρονοβόρα, η οποία αναγκαστικά έπρεπε να γίνεται τα
Σαββατοκύριακα που μπορούσαμε να διαθέσουμε. Προσθέσαμε μία στρώση υλικού, λόγω
έλλειψης χρόνου, ενώ ίσως θα ήταν καλύτερο να μπει μία πρώτη στρώση σαν υπόστρωμα, και
αφού στεγνώσει μία δεύτερη στην οποία να προστεθεί το σαπουνόνερο. Δυστυχώς όμως η
χιλιομετρική απόσταση από την έδρα μας έκανε το χρόνο πιεστικό, ενώ κάποια στιγμή οι
πειραματισμοί έπρεπε να ολοκληρωθούν για να τελειώσει και το έργο και να κατοικήσουμε.
Παρ΄όλα αυτά το αποτέλεσμα είναι ικανοποιητικό δεδομένης της απειρίας και της πίεσης του
χρόνου.

19. 9. Δάπεδα
Εδώ είχαμε τη μόνη ουσιαστική αστοχία κατά τη διάρκεια της κατασκευής. Προσπαθήσαμε να
αναβιώσουμε την τεχνική της πατητής τσιμεντοκονίας, με την οποία ήταν επενδυδεμένα παλιότερα
όλα τα δάπεδα του χωριού, χειρονακτικά και χωρίς εργαλεία.
Σαν πρώτη στρώση μπήκε περλομπετόν για αυξημένη θερμομόνωση. Στη συνέχεια προσθέσαμε
μία στρώση τσιμεντοκονία με μία μικρή κλίση, η οποία να οδηγεί στο μπάνιο για να
αντιμετωπίσουμε τυχόν διαρροή νερού στο μέλλον. Έπειτα προσθέσαμε ένα πολύ λεπτό στρώμα
τσιμέντου και χρώματος σε σκόνη (αριάνι), το οποίο όσο ήταν υγρό το στρώναμε με το μυστρί για
να γίνει λείο. Την τεχνική αυτή λένε οι παλιότεροι ότι είχαμε εφαρμόσει στο χωριό ένα συνεργείο
από τον Πειραιά τη δεκαετία του '40, με αποτέλεσμα να καθιερωθεί στο χωριό μέχρι να
εμφανιστούν αργότερα τα πλακάκια.
Δυστυχώς δεν είχαμε προβλέψει αρμούς μεταξύ των δωματίων, ενώ ίσως έπρεπε να διαβρέχουμε
πιο συχνά το δάπεδο για να μην στεγνώσει υπερβολικά γρήγορα. Έτσι εμφανίστηκαν αρκετά
μεγάλες ρωγμές, τις οποίες πρέπει με κάποιο τρόπο να κλείσουμε στο μέλλον. Στο μπάνιο η
διάθεση για πειραματισμό εξαντλήθηκε. Έτσι επιλέξαμε έτοιμο βιομηχανοποιημένο προιόν πατητής
τσιμεντοκονίας δαπέδου, με πολύ καλό αποτέλεσμα.
10.Θέρμανση
Aρχικά απορρίφθηκε η λύση της συμβατικής λύσης με λέβητα, σωληνώσεις και καλοριφέρ γιατί
υπάρχει ο κίνδυνος διαρροής και, εφόσον πρόκειται για εξοχική κατοικία, για σοβαρή βλάβη στη
χωμάτινη τοιχοποιία. Η ηλεκτρική θέρμανση απορρίφθηκε για περιβαλλοντικούς λόγους, ενώ το
“ενεργειακό” τζάκι γιατί θα δέσμευε πολύτιμο χώρο σε μία ήδη πολύ μικρή κατοικία. Η αρχική

20. σκέψη ήταν για σόμπα πέλετ, η οποία όμως εγκαταλήφθηκε λόγω αυξημένου αρχικού κόστους και
γιατί οποιαδήποτε βλάβη στα ηλεκτρονικά συστήματα της, θα ήταν δύσκολο να επισκευαστεί τις
αργίες που συνήθως θα επισκεπτόμαστε το σπίτι. Γι'αυτό επιλέξαμε μία ξυλόσομπα, η οποία μπορεί
να μην έχει την ευκολία και τους αυτοματισμούς της σόμπας πέλετ, αλλά είναι δοκιμασμένη και
σίγουρο πως θα λειτουργεί όποτε την χρειαστούμε.
11. Διάφορα (ντουλάπια, έπιπλα, τραπέζια).
Στις διάφορες εργασίες που απέμεναν, κυρίως ξυλουργικού χαρακτήρα, διοχετεύτηκε η τάση μας
για ιδιοκατασκευή, όπως και στο tadelakt βέβαια. Ο πατέρας μου με τα ερασιτεχνικά του
ξυλουργικά εργαλεία χρησιμοποιώντας και τα ξύλα που περίσσεψαν από τον ξυλικό σκελετό, αλλά
και νέα ξυλεία, έφτιαξε ένα τραπέζι εξωτερικού χώρου, τις ποδιές των παραθύρων, ένα ξύλινο
έπιπλο μπάνιου, τα ντουλάπια της κουζίνας και τις εσωτερικές πόρτες, εγώ ανάλαβα να βάψω τα
παραπάνω, πάντα με φυσικά χρώματα.

21. Μέρος Δ:Συμπεράσματα
Οι περισσότερες αμφιβολίες και φόβοι που είχαμε στην αρχή της διαδικασίας, αποδείχθηκαν
αβάσιμοι. Ξεκινώντας με το στάδιο της αδειοδότησης, αποδείχθηκε (με την επιφύλαξη του ΚΕΝΑΚ,
ο οποίος στην περίπτωση μας δεν εφαρμόστηκε) πως δεν υπάρχουν πρόσθετες δυσκολίες στο να
περάσει μία μελέτη πλινθόκτιστου από την πολεοδομία, με την προυπόθεση βέβαια πως υπάρχει
ξύλινος ή άλλου τύπου φέρον οργανισμός.
Στο στάδιο της κατασκευής, το γεγονός πως το σπίτι ολοκληρώθηκε, χωρίς μετά από 3
χρόνια να έχουν παρουσιαστεί σοβαρές βλάβες, είναι από μόνο του επιτυχία. Το σπίτι απαίτησε
λιγότερο χρόνο και χρήμα απ' ότι φοβόμασταν, αλλά περισσότερο ίσως απ' ότι ελπίζαμε, ωστόσο
υπάρχουν περιθώρια για καλύτερη οργάνωση και μία κάποια αυτοματοποίση της διαδικασίας . Η
μεγάλη όμως ανακάλυψη ήταν το ξύλο σαν υλικό: γρήγορο, σχετικά φτηνό και εύκολο στην
κατασκευή, όταν έχουμε να κάνουμε με καλούς τεχνίτες, δίνει μεγάλη ευελιξία για να συνδυαστεί
με μία πληθώρα υλικών πλήρωσης, είτε τεχνητών λίθων είτε ξηράς δόμησης.
Μία ακόμα αποκάλυψη, ήταν το πόσο εύκολα μπορεί να εφαρμοστεί σαν επίχρισμα
ασβεστοκονίαμα χωρίς τσιμέντο, πέρα από το μικρότερο χρόνο πήξης (που στην περίπτωση μας
δεν ήταν ζητούμενο). Ένα συμπέρασμα που θα πρέπει να κρατήσουμε όχι μόνο για χωμάτινα
σπίτια, αλλά γενικότερα για εφαρμογές οικολογικής δόμησης, όπου η διαπνοή είναι ζητούμενο.
Και το σημαντικότερο θετικό, είναι το ίδιο το αποτέλεσμα όλης της διαδικασίας. Ένα σπίτι
ζεστό (κυριολεκτικά και μεταφορικά), τόσο μεγάλο όσο χρειάζεται, με δυνατότητα επέκτασης,
όμορφο (αν και η ανασφάλεια για το αν θα πετύχει η διαδικασία με αποθάρυνε από το να επιλέξω
ένα λιγότερο συμβατικό σχέδιο), που συνδιάζει μία ξεχασμένη τεχνική του τόπου, χωρίς να κάνει
εκπτώσεις σε άνεση και ασφάλεια.
Δεν θα μπορούσαν να είναι όλα ιδανικά βέβαια. Κάποιοι λόγοι θα υπήρχαν εξάλλου για τον
οποίος ξεχάστηκε η τεχνική και τους οποίους καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε. Πρόκειται λοιπόν
για μία τεχνική η οποία όχι μόνο απαιτεί χρόνο, αλλά και στον χρόνο αυτό θέλει απόλυτη
συγκέντρωση και οργάνωση. Μία απογευματινή μπόρα μπορεί να καταστρέψει δουλειά ημερών. Τα
πλιθιά πρέπει να γυρίσουν και να στοιβαχθούν στην ώρα τους, για να απελευθερωθεί χώρος για να
στεγνώσουν τα επόμενα. Επίσης απαιτεί αρκετό χώρο για στέγνωμα, ο οποίος ιδανικά θα έπρεπε να
είναι επίπεδος και στεγασμένος, για να παράγονται ίσια πλιθιά, τα οποία να μην έχουν ρηγματώσεις.
Για την επιλογή του χώματος, έχουν γραφτεί πολλά, συμπέρασμα δεν βγαίνει, μέχρι να
καταλήξουν οι ερευνητές σε μη αντικρουόμενες συστάσεις για την αναλογία σε άμμο-άργιλο,
πιστεύω σημαντικότερο για το μηχανικό του πεδίου θα είναι να εξασφαλίσει χώμα χωρίς πολλές
προσμίξεις (πέτρες, συσσωματώματα χώματος, οργανικό υλικό) και μαλακό, το οποίο να μπορεί να
δουλευτεί εύκολα στη μπετονιέρα και τη μήτρα, αν μπορεί να εξασφαλιστεί αυτό από το χώμα της
εκσκαφής ή από μέσα από το οικόπεδο ακόμα καλύτερα.
Σημαντικές αστοχίες στη φάση της κατασκευής δεν είχαμε: η αυτοσχέδια πατητή
τσιμεντοκονία ήθελε αρμούς και καλύτερο βρέξιμο μάλλον, το tadelakt ήθελε δύο στρώσεις και
άπλωμα σε μεγαλύτερες επιφάνειες αλλά αυτά ήταν πειραματισμοί που τους κάνουμε γνωρίζοντας
πως το πιθανότερο να είχαμε αστοχίες, οι οποίες μπορούν εύκολα να αναιρεθούν τοποθετώντας
π.χ. Laminated δάπεδο και τυποποιημένη πατητή τσιμεντοκονία για τοίχους αντίστοιχα. Επίσης
είχαμε κάποιες μικροβλάβες από νερά της βροχής και ανοδικές υγρασίες, ιδιαίτερα από δύο πολύ
έντονα φαινόμενα βροχής με αέρα. Ίσως οι 35 πόντοι που εξέχει το θεμέλιο από το περιβάλλον
έδαφος (ήδη μικρότεροι από τους 40 που είχαμε υπολογίσει αρχικά) να μην ήταν αρκετοί και
αναγκαστήκαμε να επενδύσουμε με πέτρα τις δύο πρώτες σειρές με πλιθιά.
Όλα αυτά είναι βέβαια επουσιώδη σε σχέση με τις αμφιβολίες που είχαμε αρχικά. Νομίζω ότι
αυτή τη στιγμή δύο είναι οι βασικοί ανασταλτικοί παράγοντες για να χτίσει κανείς με χώμα στην

22. Ελλάδα. Ο πρώτος είναι το θέμα του χρόνου και της αφοσίωσης που απαιτεί αυτός ο τρόπος
δόμησης και ο δεύτερος, στο θέμα του σχεδιασμού, οι απαιτήσεις του ΚΕΝΑΚ. Αυτή τη στιγμή, με
την εξαίρεση ίσως της κλιματικής περιοχής Α (πεδινή Πελοπόννησος, Κρήτη, Ν. Αιγαίου) στις
υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας, όποιος χτίσει με χώμα με τις παραδοσιακές μεθόδους (πλιθιά,
καλουπωτό, cob) θα πρέπει να προβλέψει μία στρώση θερμομόνωσης. Πέρα από το ότι αυτό ίσως
αυτό είναι υπερβολικό, καθώς αντιβαίνει στην εμπειρία όποιου έχει ζήσει σε χωμάτινο σπίτι και
πιθανότατα υποεκτιμά τη θερμική συμπεριφορά του, δημιουργεί μία σειρά από πρακτικά
προβλήματα. Με ποιο τρόπο μπορεί να τοποθετήσει κανείς θερμομόνωση σε μία χωμάτινη
τοιχοποία χωρίς να δημιουργεί στατικά προβλήματα και να μειώνει τη διαπνοή του τοίχου; Η
πρώτη απαίτηση, (η στατική συμπεριφορά) απαγορεύει τη γνωστή λύση της δικέλυφης τοιχοποιίας
με μόνωση στον πυρήνα, αφού θα έχουμε δύο ανεξάρτητες τοιχοποιίες με μεγάλη λυγηρότητα. Η
δεύτερη απαίτηση, (η διαπνοή) απαγορεύει τις δημοφιλείς πολυστερίνες και μας οδηγεί σε
θερμομονωτικά φυτικής ή ορυκτής προέλευσης, τα οποία όμως είναι παρακινδυνευμένο να
τοποθετούνται εξωτερικά, αφού είναι επιρρεπή στην υγρασία. Συνεπώς τί μας απομένει; Λύσεις
εσωτερικής θερμομόνωσης, η οποία είναι όμως άγνωστη στη χώρα μας και δεν εκμεταλλεύτεται τη
θερμοχωρητικότητα του τοίχου (αν και μπορεί να έχει το πλεονέκτημα, σε δευτερεύουσες
κατοικίες, πως ζεσταίνει το χώρο πολύ γρήγορα). Ο ελαφρύς πηλός (light earth), μείγμα άχυρου
πηλού με μεγάλη αναλογία του πρώτου, είτε εξωτερικά σαν στρώση θερμομόνωσης, είτε εξ'
ολοκλήρου. Στο χέρι των ερευνητών είναι να αποδείξουν πώς ίσως οι προβλέψεις αυτές είναι
υπερβολικές και των μηχανικών του πεδίου να βρουν πρακτικούς τρόπους να εφαρμοστούν οι
κανονισμοί αυτοί στην πράξη.
Κόστος
Κάπου εδώ έρχεται και η αναμενόμενη ερώτηση: Και πόσο σου στοίχισε όλη αυτή η ιστορία;
Συμφέρει τελικά αυτή η μέθοδος; Μία πρώτη απάντηση θα ήταν ότι στοιχίζει όσο πάνω κάτω και
ένα συμβατικό σπίτι, ωστόσο το θέμα χωράει συζήτηση.

23. Καταρχήν να σημειώσουμε πώς μετρούσαμε αναλυτικά το κόστος κάθε εργασίας. Ουσιαστικά
βέβαια αυτές που μας ενδιαφέρουν, γιατί αλλάζουν σε σχέση με μία συμβατική κατασκευή είναι
μέχρι τα επιχρίσματα, από εκεί και πέρα δεν αλλάζει κάτι.
Το κόστος λοιπόν μέχρι το στάδιο αυτό (εκσκαφές-θεμελίωση, παραγωγή και χτίσιμο πλιθιών,
ξύλινος σκελετός και επιχρίσματα) προσπαθήσαμε να το συγκρίνουμε με το κόστος μίας
συμβατικής κατασκευής. Το αποτέλεσμα είναι πώς παρατηρούμε μία μικρή μείωση του κόστους,
μικρότερη από αυτήν που περιμέναμε ίσως. Στο κομμάτι δε των πλιθιών (παραγωγή και χτίσιμο) το
κόστος είναι σημαντικά μεγαλύτερο από αυτό που θεωρητικά υπολογίσαμε πως θα είχαμε αν
χτίζαμε ένα σπίτι 45μ^2 με μόνωση 5 εκ. στον πυρήνα της τοιχοποιίας, όπως η πλειοψηφία των
σπιτιών. Η σύγκριση αυτή είναι λίγο αυθαίρετη, γιατί το πλινθόκτιστο έχει βελτιωμένη ηχομόνωση,
εξισορροπεί την εσωτερική υγρασία, είναι πολύ πιο όμορφο, αλλά και από την άλλη δεν επιτρέπει
μεγάλα ανοίγματα, ενώ στο εσωτερικό του δεν πιάνει κινητό και wifi (τώρα αυτό αν είναι καλό ή
κακό συζητιέται). Ωστόσο αν θέλαμε να κάνουμε μία σύγκριση, ήταν το κοντινότερο στην δική μας
κατάσταση.
Ο βασικός λόγος του αυξημένου κόστους είναι ότι η παραγωγή των πλιθιών, τουλάχιστον με
τον τρόπο που το επιλέξαμε εμείς, είναι μία εργασία έντασης εργασίας και, ευτυχώς ακόμη, στη
χώρα μας τα μεροκάμματα είναι κάπως αξιοπρεπή, γεγονός που ανεβάζει το κόστος. Για να μειωθεί
το κόστος βλέπω δύο δρόμους. Ο ένας είναι μέρος ή όλη η διαδικασία να γίνεται από τον
ενδιαφερόμενο και τους φίλους του, το οποίο βέβαια προυποθέτει κάποια εξοικείωση με
χειρωνακτικές δουλειές και να έχει η ομάδα πολύ χρόνο στη διάθεση της. Ρεαλιστικά πιστεύω ότι
αυτό μπορεί να γίνει σε πολύ λίγες περιπτώσεις και σε πολύ μικρά έργα, αν σκεφτούμε πως στο
δικό μας έργο 3 συνηθισμένοι στο γιαπί εργάτες δούλευαν 7ωρο για 21 εργάσιμες ημέρες για να
παράξουν τα απαιτούμενα πλιθιά (χώρια οι δευτερεύουσες εργασίες που γίνονταν από εμάς, φίλους
και συγγενείς). Ο δεύτερος τρόπος είναι να προσπαθήσουμε να εφαρμόσουμε απλές τεχνικές που
να μειώνουν το χρόνο εργασίας: ο καλουπωτός πηλός (pise ή rammed earth) είναι ίσως μία από
αυτές, το να παράγουμε συμπιεσμένους ωμόπλινθους με μικρές πρέσες τοπικά στο εργοτάξιο ή σε
μικρές βιοτεχνίες είναι άλλη, θα υπάρχουν και άλλες...
Ένας άλλος λόγος που αύξησε το κόστος στην περίπτωση μας ήταν φυσικά η απειρία μας. Το
συνεργείο τις πρώτες μέρες ψαχνόταν, όπως και εμείς που δεν είμασταν σίγουροι για τη σωστή
αναλογία. Ενώ τα αναμενόμενα λάθη στην παραγωγή των πλιθιών (πλιθιά κάπως βαριά και
ακανόνιστα με αρκετές ρωγμές) καθυστέρησαν το χτίστη, ο οποίος αναγκαζόταν αλλού να ρίχνει
περισσότερη λάσπη και αλλού λιγότεροι. Στο επόμενο έργο θα είμαστε σοφότεροι και
αποτελεσματικότεροι...
Και κάτι τελευταίο, τελικά τα 8000 πλιθιά που παράξαμε για να είμαστε σίγουροι αποδείχτηκαν
πάρα πολλά, οπότε η σύγκριση με ένα σπίτι 45 τετραγωνικών είναι κάπως άδικη.
Η σοβαρότερη μείωση του κόστους έγινε από τον ξύλινο σκελετό. Το κόστος σε σχέση με
ένα συμβατικό φέροντα οργανισμό από οπλισμένο σκυρόδεμα ήταν μηδαμινό (αν θεωρήσουμε πως
και στις δύο περιπτώσεις θα είχαμε ξύλινη στέγη). Έτσι ενώ ξεκινήσαμε την κατασκευή αυτή
αναζητώντας έναν φτηνό τρόπο δόμησης στη λύση της ωμοπλινθοδομής, τον ανακαλύψαμε στον
ξύλινο σκελετό. Για ποιο λόγο να χτίζει κανείς μονόροφα (τουλάχιστον) σπίτια με σκελετό από
σκυρόδεμα, όταν υπάρχει η φτηνή και αξιόπιστη λύση της ξυλείας; Η πλήρωση στην περίπτωση
μας ήταν από ωμόπλινθους, αλλά θα μπορούσε να είναι τούβλα, ytong ή οποιοσδήποτε άλλος
τεχνητός λίθος και μάλιστα αφού ο σκελετός δεν θα είναι εμφανής, μπορούμε να πάμε σε φτηνή
εγχώρια ξυλεία απλάνιστη μειώνοντας σοβαρά το κόστος.
Όσον αφορά τα επιχρίσματα, είχαμε μία αμελητέα μείωση του κόστους σε σχέση με τα
συμβατικά, λόγω του ότι δεν χρησιμοποιήσαμε τσιμέντο.

24. Το συνολικό κόστος της κατασκευής έφτασε στα 890 ευρώ/μ^2. Και πάλι εδώ η σύγκριση με
μία συμβατική κατασκευή δεν είναι εύκολη. Καταρχήν σε ένα σπίτι τόσο μικρό υπάρχουν κάποια
πάγια πράγματα τα οποία πρέπει να εγκατασταθούν έτσι και αλλιώς, τα οποία κατασκευάζονται μία
φορά είτε το σπίτι είναι μικρό είτε μεγάλο και αδικούν το μικρό σπίτι στη σύγκριση ανά
τετραγωνικό. Αυτά είναι ο ηλεκτρολογικός πίνακας, η κουζίνα με όλα τα ντουλάπια και την
εγκατάσταση, το μπάνιο κλπ.
Το άλλο θέμα είναι το πως δεν είναι ξεκάθαρο για πόσα τετραγωνικά πρέπει να μιλήσουμε. Ναι
μεν έχουμε 45 μ^2 κατοικήσιμο χώρο, ωστόσο τα 15μ^2 του ημιυπαίθριου χώρου κόστισαν όσο
περίπου και τα υπόλοιπα (θεμέλια, στέγη με θερμομόνωση, δάπεδα, μέρος της τοιχοποιίας). Όταν
το νέο μέλος της οικογένειας απαιτήσει το δικό του χώρο και αναγκαστούμε να επεκτείνουμε το
σπίτι, το κόστος της επέκτασης θα είναι σχετικά μικρό.
Τέλος αν και στα περισσότερα στάδια της κατασκευής, στόχος μας ήταν να επιλέξουμε τη
φτηνότερη λύση, σε κάποια στάδια δεν κρατηθήκαμε και επιλέξαμε σχετικά ακριβές λύσεις, όπως η
πατητή τσιμεντοκονία στο δάπεδο του μπάνιου και στην κουζίνα και τα φυσικά, αλλά και ακριβά,
βερνίκια και χρώματα. Από την άλλη πολλές εργασίες έγιναν με προσωπική εργασία (tadelakt,
ντουλάπια και γενικότερα ξυλουργικά), οπότε εκεί μειώθηκε σημαντικά το κόστος. Άκρη δεν
βγαίνει, απλά παίρνουμε μία εικόνα. Ωστόσο νομίζω πρέπει να σταθούμε με αφορμή την επιλογή
των βερνικιών, στο θέμα των ακριβών οικολογικών υλικών.
Γιατί να επιλέξει κάποιος οικολογικότερα αλλά και ακριβότερα υλικά (π.χ. Μονωτικά
σοβάδες, χρωματισμούς).
Πρέπει πριν απαριθμήσούμε τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα κάθε τεχνικής λύσης
πρέπει να έχουμε υπ' όψιν μας αν απευθυνόμαστε σε πελάτη ή γράφουμε ένα κείμενο γενικότερου
ενδιαφέροντος και απευθυνόμαστε στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Συχνά εγκλωβιζόμαστε σε μία
εργολαβική λογική κόστους-ωφέλειας-χρόνου απόσβεσης, από την άλλη πολλές φορές σε κείμενα
οικολογικής δόμησης διαβάζουμε κείμενα που δαιμονοποιούν κάποια υλικά με ασαφή κριτήρια
βιωσιμότητας, τα οποία μπορεί να έχουν νόημα όταν εξετάζουμε την κατασκευή ευρύτερα, αλλά
πολλές φορές δεν αφορούν τον μεμονωμένο άνθρωπο που χτίζει το δικό του σπίτι. Τέτοια κριτήρια
επιλογής του υλικού με βάση π.χ. τον κύκλο ζωής του υλικού έχουν νόημα σε δημόσια κτίρια ή σε
κοινωνική κατοικία, αλλά σε κτίρια ιδιοκατοίκησης, όπως είναι τα περισσότερα στην Ελλάδα, είναι
υπερβολή να απαιτούμε να επιλέξει κάποιος με βάση την ενσωματωμένη ενέργεια ένα υλικό.

25. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να συζητάμε για τα δομικά υλικά και το πόσο οικολογικά είναι
και να πιέζουμε για να λαμβάνονται όλο και αυστηρότεροι κανονισμοί, να απαγορεύονται όσα
περιέχουν επικίνδυνες και τοξικές ουσίες και να κατασκευάζονται όλο και περισσότερα δημόσια
κτίρια και κοινωνικές κατοικίες με βάση τα κριτήρια της οικολογικής δόμησης. Εξ΄άλλου η όλη μας
δράση δεν θα πρέπει να περιορίζεται στην ιδιότητα του καταναλωτή οικολογικών gadget, αλλά θα
πρέπει να είμαστε ευρύτερα κοινωνικά ευαισθητοποιημένοι. Γι'αυτό την επόμενη φορά ας είμαστε
πιο επιεικής στον επόμενο αγρότη ο οποίος αλλάζει τα παλιά ξύλινα κουφώματα με αλουμινένια
που είναι πιο οικονομικά προσιτά ή στον ιδιοκτήτη ενός μικρού διαμερίσματος που θερμομονώνει
με πολυστερίνη και όχι με κάποιο πιο “οικολογικό” προιόν.
Περί ιδιοκατασκευής.
Στο μυαλό πολύ κόσμου η δόμηση με χώμα, είναι ένας τρόπος για να φτιάξει το σπίτι κάποιος
μόνος του, έστω με τη βοήθεια κάποιων φίλων του. Χωρίς να θέλω να υποτιμήσω τέτοιες
προσπάθειες που έχουν γίνει και πολλές είναι πολύ όμορφες, θεωρώ πως αυτή είναι μία μονομερής
αντιμετώπιση.
Κατ' αρχήν ούτε στο παρελθόν συνέβαινε κάτι τέτοιο, στην Ελλάδα τουλάχιστον. Στα
Τρίκαλα τα πλινθόκτιστα τα έφτιαχναν πάντα τεχνίτες και μάλιστα καταγόμενοι από συγκεκριμένα
χωριά, κάτι αντίστοιχο με τους Λαγκαδιανούς μαστόρους στα πέτρινα της Πελοποννήσου. Στην
ευρύτερη περιοχή του χωριού μου υπήρχε μόνο ένα συνεργείο (οι Πατούχηδες από το
Ξυλοπάροικο) οι οποίοι κάθε καλοκαίρι έχτιζαν όσα σπίτια τους είχαν παραγγείλει την προηγούμενη
χρονιά. Η ευρύτερη οικογένεια και κάποιοι χωριανοί σίγουρα βοηθούσαν, αλλά το μεγαλύτερο
μέρος της κατασκευής το έκαναν έμπειροι τεχνίτες. Ο πατέρας μου θυμάται παιδί, την δεκαετία του
'50, την κατασκευή του αχυρώνα της οικογένειας από ένα συνεργείο 3 ατόμων από το κοντινό
χωριό του Ξυλοπάροικου. Ο πρωτομάστορας αναλάμβανε τις γωνίες και την εξωτερική πλευρά του
τοίχου, ο βοηθός έχτιζε αντικρυστά την εσωτερική πλευρά και ένας ανειδίκευτος κουβαλούσε
λάσπη. Στην παραγωγή των πλιθιών, η οποία γινόταν όλο το καλοκαίρι από ένα συγκεκριμένο
σημείο με καλή ποιότητα χώματος και πρόσβαση σε νερό, η συμμετοχή του χωριού ήταν
ευρύτερη, αλλά πάντα υπήρχαν σε κάθε χωριό άτομα που ασχολούταν κυρίως με αυτό τη δουλειά,
επί πληρωμή συνήθως άτομα χειροδύναμα και ανειδίκευτα, μία δουλειά η οποία δεν θεωρούνταν
ιδιαίτερου κύρους στο χωριάτικο μικρόκοσμο. Συνεπώς ακόμα και στις παλιότερες σε μεγάλο βαθμό
κλειστές και αυτάρκεις αγροτικές κοινωνίες, το χτίσιμο ήταν σε μεγάλο βαθμό δουλειά τεχνιτών.
Επιπλέον, όπως είπα και στην εισαγωγή, θεωρώ πως η εκβιομήχανιση και ο μοντερνισμός
γενικότερα περισσότερο ωφέλησαν παρά έβλαψαν την κοινωνία. Έτσι δεν βλέπω τον λόγο γιατί να
απαρνηθούμε τα κεκτημένα τους. Ζούμε σε μία χώρα, η οποία παρά την κρίση, είναι σχετικά
ανεπτυγμένη οικονομικά και βιομηχανικά, έχει αρκετά εξειδικευμένους τεχνίτες, ιδιαίτερα στην
οικοδομή, σε αντίθεση με την Αίγυπτο του '40 που περιγράφει ο Hassan Fathy στο Architecture for
the poor (ένα βιβλίο που έχει εμπνεύσει πολύ κόσμο, μεταξύ των οποίων και εμένα).
Συνεπώς ο στόχος θα πρέπει να είναι να χτίζουμε απλά και οικονομικά (lo fi και low cost όπως θα
έλεγαν και οι παλιοί μαστόροι), αλλά όχι και να ξανακαλύπτουμε τον τροχό. Για παράδειγμα για
ποιο λόγο να παιδεύεται κάποιος να φτιάξει θεμελίωση από πέτρα, όταν μπορεί πολύ εύκολα να
έχει πεδιλοδοκούς από σκυρόδεμα; Ποιος χομπίστας μπορεί να φτιάξει τον, απαραίτητο όπως
είδαμε, ξύλινο σκελετό; Να χτίσει τους τοίχους χωρίς να του φύγουν τα ζύγια;
Οι τομείς στους οποίους υπάρχει χώρος για ιδιοκατασκευή είναι η ίδια η παραγωγή των πλιθιών και
ίσως και τα επιχρίσματα ιδιαίτερα αν επιλέξει κανείς χωμάτινα για τον εσωτερικό χώρο. Και πάλι
όμως για να πετύχει κάποιος ικανοποιητικό αποτέλεσμα τόσο στα πλιθιά, όσο και στα επιχρίσματα
θα πρέπει ή να έχει προηγούμενη εμπειρία στην οικοδομή ή να έχει πειραματιστεί σε ένα από τα