5. Nghilh ni i awm lo
PUBLICATION BOARD THUHMA
Mizoram Publication Board hian lehkhaziakmi, sum
harsat avànga an lehkhaziak hlu tak tak thâmral mai tùrte anpuiin
lehkhabu 128 lai kan lo chhuah thei ta a, tunah hian Press a chhut
lai mêk te, chhuah tùra buaipui mêk engemaw zat a awm bawk.
Hei tunah Pu Ellis H.Pachuau ziah, 'Nghilh nî i awm lo' tih
kan lo chhuah leh thei dáwn ta a, lehkhabu ngaihnawm tak leh
chhiar nuam tak a ni.
Chhuah tùra lo buaipuitu,Board member-te chungah
lâwmthu ka sawi a, uluk taka lo en hmasatu Board Expert hnênah
pawh lâwmthu ka sawi e.
A ziaktu hi lehkhabu dangte pawh la ziak leh zêl tùrin
duhsakna ka hlan e.
DateAizawl ( BOICHHINGPUII )
the 15th March 2004 Chairman,
M izoram Publication Board,
&
Director,
Art & Culture Department
Govt.of Mizoram.
(3)
6. Nghilh ni i awm lo
ZIAKTU THUHMA
Hei le, kum li chhûnga bu lî ka khàwr pum ve-na a lo
ni ve ta reng mai.Hriselna min pe a, engtiklai pawha min
enkawl rengtu Pathian chungah làwmthu ka sawi a. He
lehkhabu-in khaw êng a hmuh ve theih nán pawisa min petu
Mizoram Publication Board chungah ka lãwm êm êm a ni.
Zote Publication, Aizawl Venglai-ah ka kutziak pangngai ka
pe a; hmanhmawh takin min chhutsak mai bâkah an Com-
puter ka duhtâwkin min khawihtîr lehzêl bawk a. A neitu
hianpa J.H.Lalpáwlliana chungah ka va lãwm êm! A káwm
hi hianpa V.Lalzawmkima (Amoz Art Works, Lower
Chanmari)-in ka duh dàn ang tak maiin min ruahmansak a,
ani chungah pawh hian ka va lãwm tak êm!
He thawnthu-a a laimu ber hi thutak behchhan a ni
a; hmun leh mihring hming tam zâwk erawh hi chu
phuahchawp a ni thung a. Thutak behchhan a ni chungin a
ngial a ngana ziah vek chi a ni loh avàngin, a hen paih a,
phuah belh pawh a tam zâwk mah e.
Chhiartuten Nupa kawpchawi nih hmaa nulat
tlangvalna hman a hat lohzia leh a tuartute tuarna
rapthlâkzia te, nun inthlahdahin hma lam hun a nghawng
chhiat theih dàn te, nu leh pâte thlazar hnuaia awm loh hat
loh dàn te, chhûngte thuawih loh a hat lohziate hmuh tum
chungin chhiar thei ila. Tin, kan rama thil thleng henkhat
min hriat thartîrtu lo ni thei bawk se ka ti hle mai.
Dated Aizawl Venglai
The 15th March,2004 (ELLIS H.PACHUAU)
(4)
7. Nghilh ni i awm lo
CHHUT HNIHNA THUHMA
Pathian malsâwmna dawngin, hriselna ha tak neiin
mahni phâk ang tâwkin lehkha bu ka ziak ve hìn a, ka lehkha
bu ziak palina (Nghilh nî i awm lo) chuan Mizo Academy of
Letters-ten Book of the Year - 2004 an thlan chhuah zîngah
Topten hial a kâi pha ve a, a lâwmawm ka ti ve hle.
Ka zawrh chhuah nî tak aang phei chuan kum khat
pawh a la ral meuh lo e, chutih laia chhut hnihna kan han
chhu thei ta mai hi a mak a, a lâwmawm ka ti takzet mai.
Ka chhûngte pawh an zahawm zozai ka ti hìn, a
chhan chu zànah ka meng rei thei a, chhûngkua-ah hian ka
angkai lo êm a.
|hian hate duhsakna ka dawng a, ka thuziak dàn
kalhmanga a ha tùr zâwk nia an rinte min hrilh hlawm a :
"Thawnthu a nih chuan thawnthu pangngai angin ziak mai
la, a thawnthu aangin i pêng nasa thei deuh a, chhiar a
ninawm," an ti a. Nimahsela, thawnthu tlahlang ngawt ai
chuan Mizoram-in hun kan lo tawn tawh henkhatte hi han
zep alh ila, History bu chhiar peih loten thawnthu kan chhiar
aanga hun kal tawh thil an lo hriat nawn leh hi a ha ka la
tifan a. Pathianin rem a tih chuan zep leh thup hen, tum bîk
nei rana ziah ni lo, tui pawlh loh, atìr aanga bawl phawn
tihchhuah hunte a la awm ve chêk ang chu maw.
Dated Aizawl Venglai
The 15th May,2005 (ELLIS H.PACHUAU)
(5)
8. Nghilh ni i awm lo
ZAWNAWLNA
Bung Thupui Phek
Publication Board Thuhmahruai (3)
Ziaktu thuhma (4)
Chhut hnihna thuhma (5)
1 Kan Ram 1 - 9
2 Kan Ram A Buai 10 - 14
3 Hlim Nî A Rei Lo 15 - 24
4 Thuam Zir Tùrin Shillong Tlángah 25 - 29
5 Shillong-ah Bawk 30 - 32
6 TawnmangEm Ni? 33 - 35
7 Intawh Khâwmna 36 - 39
8 Ka Hmangaih Tlat Che 40 - 45
9 Intawn Lehna 46 - 53
10 Thinlung A Dam Thei Lo 54 - 56
11 Zawhna Khirh, Chhân Har 57 - 59
12 Inhen a ûl si maw 60 - 65
13 Hna Ka Thawk Ve Ta 66 - 68
14 Tawn Thar Di 69 - 71
15 Hmasâwnna Rah Chu 72 - 73
16 Hna Inchuh Buai 74 - 76
17 Lehkha Zir |hat Lehna 77 - 81
18 Lêndun Zâi I Rêl Ang 82 - 84
19 Chanchin Mak 85 - 89
20 Engtin Awm Ta Zêl Ang Maw? 90 - 93
21 Vân A Duai Chuang e 94 - 97
22 Vanrovi Tán Káwl A Eng |an Ta 98 - 100
23 Hmun Dangah Ka Insawn 101 - 103
24 Kum Tam A Liam Ta 104 - 107
25 Ka Rawn Zawng Zêl Che 108 - 115
26 Ka Pâ, Khaw Nge I Awm? 116 - 119
27 Tawn Nî A Her Chhuak 120 - 126
28 Ka Fâ Lo Haw Rawh 127 - 132
29 Chhûngkaw Thar Chu 133 - 136
30 Chhûngkaw Kima Chawhlui Kìl 137 - 142
31 Khaw Nge Ka Tu-te Chu? 143 - 150
(6)
9. Nghilh ni i awm lo
Bung 1
Kan Ram
Kan ram hi Lusei Ram tih a ni hìn a. Tlâng hrang hrangah
rorêltu 'Lal' neiin kan khawsa hìn a. Ram awp zau duh avàng leh
lalna tih zauh duh avàngin khaw henawmte nèn pawh indo a ni fo
hìn. Chu mai chu duhtâwk lovin Lusei ram piah lam Cachar bialte
hial pawh Lusei Lalten an rûn hìn a. Kum 1870 hma lamah ngawt
pawh um 17 lai Lusei Lalten Cachar bial an rûn a. Thingpui huan
leh a vêl khuate pawhin an hlau ve hle hìn a ni àwm e.
Lusei Lalten 1870 hnu leh hma lamah duh hun hunah vai an
rùn ve avàng hian British Sorkar lam pawhin a ngaimawh ve ta
deuh ni tùr a ni. Assam rama tlangmite awm dàn tùr ngaihtuah tùrin
Simon Commission a din ta hial a. Govt. of India Act 1870 passed
a ni ta rêng a. Hemi tlawhchhan hian Bengal Eastern Regulation
Act 1873 passed a ni bawk a. Vai-ho tán pawh an himna tùr a nih
beiseiin kal phalna china an siamsak a; Sorkar phalna lo chuan tu
mah phai aangin an rawn chho thei ta bîk lo va. Chu chu tuna
Innner Line kan tih hi a ni a.
Inner Line hi Zorama vai an duh duha an sumdawn theih
lohna tùra siam a ni bawk a. Bengal Eastern Regulation Act
1873 chu August 27-ah Govt. of India Act 1870 tlawhchhanin
British Sorkar chuan a siam a. Chutah chuan India hmarchhak
kilkhâwra chêng Backward tracts-te hi tunah chuan Excluded
Areas tia koh tùr an ni a. Pi leh pu aanga an chhawm, an nunphung
leh tih dàn humhim a, hnamdang an eizawnna tichhe theitute laka
venhimna an duh a ni tiin. Hei hi 28.8.1930-ah hman an a ni.
10. Nghilh ni i awm lo
venhimna an duh a ni tiin. Hei hi 28.8.1930-ah hman an a ni.
Kum 1871-ah Bengkhuaia, Sailam Lal leh a hoten Phai an
rûn leh a; thingpui huan Alexandrapur-a an Manager, James Win-
chester an kâphlum a. A fanu naupang tê kum 6 mi lek Mary Win-
chester chu Ni 23 .01.1871-ah an man ta mai a. An mi man hmingah
pawh Zoluti an sa nghe nghe a. Sâp meuh kâphlum a, man ta hial
chu Kumpinu Sorkar beng a thleng lo thei ta lo. Mary Winchester
zawng chhuak a, chhan chhuak tùrin râl rêl lamte pawh an phu
suau suau a. Sâp thisen chu a thlàwna luan liamtîr chu an tum mai
hauh lo. Mary Winchester chhan chhuak tùr chuan Kumpinu chuan
a sipaite thlûr hnihin a rawn tîr ta a. Lusei Lalten theihtâwp chhuahin
lo do ve bawk mah se a hente an tlâwm a, a huai leh luhlul fâlten a
kaw tâwpah an lo khawh ve sateh mah se ralthuam nei ha zâwk
leh râl rêl thiam zâwk nà nâ na chu hneh rual an ni ta lo va. Ni
20.01.1872-ah Kumpinu Sorkar sipaite chuan Zolûti awmna chu
an thleng ta a. 21.01.1872-ah Mary Winchester (Zolûti) chu
Lt.Col.T.H Lewin ( Mizoten Thangliana kan tih ) leh a hote chuan
an la let ve leh ta a.
Tu tih hriat loh, amah hringtu pa ngei thattuten an han man ta
chu Zoluti tán chuan a râpthlâk àwm mang e.An lû-te lah a bukin, an
sam a sei nghuau awm si a, khuih ngai hleih loh sam hreu beu bo han
hmuh ngawt pawh a tán chuan a râpthlâk ngawt ang chu. Chutia an
hnam Sipai hmêl a han hmu a, an awng ngei maia an han bia chu a
tán chuan a thlamuan thlâk dáwn êm asin !
Kum 1890-ah British leh Mizo Lalte chuan inremna 'Sa ui
tán' an neih tâk hnu-ah chuan kum 1891-ah Rev.William Williams,
Khasi and Jaintia Hills-a Missionary chu kan ramah lo kalin Aijal
(Aizawl hming an ziah hmasak dàn ) March ni 20 (Zirtawpni)-ah a
rawn thleng a.
Rev. William Williams hi Lushai (Mizo) te zînga kan hriat
tùraIsuahmingsawihmasabertu,kanramaChanchin|haMeichher,
a fawhkai a lo ni ta a. Rev. William Williams lo kal hnu rei lo tê-ah
11. Nghilh ni i awm lo
chuan Mizote chuan Forts Aizawl leh Changsil an bei a. September
Ni 9, 1890-ah Capt. Browne, British Political Officer in Mizoram,
chu an that a. Chutichuan, Rev. William Williams 17.04.1891-ah
Khasi Hills-ah a let leh ta a. Thawhrah lang nghal nei lo mah se,
Welsh Presbyterian Mission's chuan Lushai Hills chuMission Field-
ah a lo nei ta a ni. Rev. William Williams hi a thawh rah pawh hre
lovin Typhoid natnain a tlâkbuak a, kum 33 mi lek niin, 21.4.1892-
ah a boral ta a ni.
Kum 1894 January ni 11-a a lo thlen chuan James Herbert
Lorrain (Mizoten Pu Buanga kan tih ) leh Rev.Frederic William
Savidge (Mizoten Sap Upa kan tih) te chuan awmhmun béngbel
tùrin Aizawl an rawn thleng ve ta reng mai a.
April 4, 1894-a A AW B.... min siamsak aang phei chuan
kan ramin rahbi pawimawh, ropui tak kan chuangkai a. Sâp-ho lo
lian pawh kan ram tán chuan vanneihna thuah hnih thuah thum kan
dáwn phahna a lo ni zâwk a. |awngká maia thu inhlânchhãwng
hìn chuan ziakin kan dah ve thei ta a ni.
Chu chu a la ni mai lo va, thih hnu khawvêl ( Thlarau
khawvêl) dam laia thiltihtheih leh theih loh avànga faisa ring tùra
kan inngaih leh Pawla sai hlau rêng rênga nula tlangvâl khawsak
hinna leh a dang dang, kan Sakhua rin dàn zawng zawng pawh
min thlâk hersak bawih a. Sakhaw thar, Sakhaw |hami- Kristian
Sakhua chu kan vawn phah a. Bristish lo lian lo se tunah hian
engtin tak la awm zêl ang i maw?
1894-a Mission Sâp-ten Sikul min dinsakte phei chu thil
làwmawm tâwpkhãwk a ni hial. A thei fâten lehkha an zir a, chu
chuan thil nihphung leh kalhmangte hriatna a pe lo thei ta lo va.
India ram pumpui pawh British awpbehna hnuaiah kan la
awm a, British lahin awpbeh satliah pawh ni mai lovin kan ram
(India) leilung hausaknate chu min khawrhsak vak vak a. Chumai
chu ni lovin khua leh tui dik takte pawhin an chanvo dik tak hmu ve
12. Nghilh ni i awm lo
phâk lo va inngaihnate lo hluar zêl chuan Kumpinu Sawrkar lakah
helna a chhuak a. Zalèn kan nih theihna tùra kawng zawngtu pawh
an lo awm ta hial rêng a.
Kan ram bilah pawh min awptu Sap-hoten a theih chhûng
chu a bet thei ang bera min awp ve tlat avàngin harh chhuah chu a har
nangiang a ni ang. Kan lehkhathiam hmasate pawhin kan dinhmun
chu kan awmna tùr a ni lo tih chu hre ve bawk mah se huaisar taka
lantîr chu thiltih chi-ah an ngai bîk lo ni pawhin a lang a.
Amah Pu Lalsawia, Chief Executive Member, Mizo Dis-
trict sawi dàn takin, "Sorkar leh Bawrhsâpten kan Lalte chu an
duhsak avàngin lehkha zir atán an fuih nasa a; Lal fâ, lehkha zirte
phei chu Scholarship an pe hial a. Lal fing deuh fâte chuan zir
pawh an zir a, an puitling phah hle a. An pâten inte an leiin an sa a,
chû'ngte chuan an awm nual a. Lal henkhatte chuan lei lovin an
vua leh vàngte bâkah kuli ãwl te, leiman ãwlte an hruai khâwm a,
hlawh pe lovin Aizawl-ah in sain an chhawr a. Chutiang chuan
inchhawr tumnate a lo tam tial tial a. Lalte leh michhe inkár chu a lo
khi zau ta deuh deuh a ni ( Zoram Hming Hmel phêk ______).
Lalzawngzawngansualinandehkhirhanihauhlonachungin,
kan inawp dàn chu thlâk danglam duhna hun engemawti aangin a lo
lian telh telh a. Kum 1946, August Ni 8-ah chuan Political Party
hmasa ber Mizo Commoners Union ( A hnu-ah Mizo Union) a
ding ta hial a.
Kum 1947, August Ni 15-ah India ram Bristish Sorkar
awpna hnuai aangin kan lo zalèn a, Independence kan hmu ve ta
kha a ni a. Kan ramah pawh Tualchhûng buaina neuh neuh vai kian
a nih theihna tùrin Assam Sorkar pawhin Advisory Council a rawn
din ta a. Kan rama mipui thlan sawrkar ding hmasa ber tùrin
Hnamchawm leh Lal-ho chuan an aiawh tùr an thlang a.
Hnamchawmin April 14, 1948-ah an aiawh tùrin mi 25 an thlang
a; Lal-hovin April 23, 1948-ah an aiawh tùrin mi 10 an thlang
chhuak ve leh bawk a.
13. Nghilh ni i awm lo
Political Party ding thar Mizo Union lamin 'Lal-te hi an
la bang ang a' tia an zirtîr nia thawm lo awm chuan mipui a hnèm
a. Engemaw neuh neuh avàngin hetih laia Lushai Hills Superin-
tendent L.L Peter laka lungawi lohna lantîr nán nawrh a,
kawngzawha lantîrin, "Peter-a haw rawh se," tih thlengin Mizo
Union Party huaihawtin vantlángin December 28, 1948-ah kawng
an zawh ta a. Hemi aang phei hi chuan michhiate pawh an in-pet-
ruh sawt hle a.
Sâp-ho pawh kan han dem dáwn dáwn hìn a; mahse
keini tán hian ngaihtuahna an lo sêng ve hle a. British Parlia-
ment-ah meuh pawh engtia awp tùr nge kan nih tihte hial an lo
sawi ve tawh a. Commission leh Committee hrang hrangte dinin
Assam tlang rama tláng mite awm dàn tùrah ngaihtuahna an sêng
nasa ve hle a ni tih chu hnial rual a ni lo va. Indian Constitution-
ah pawh Sixth Scheduled te an siam a. Hemi dàn tlawhchhan
hian Assam Sorkar pawhin December 5, 1951-ah thuchhuah
siamin January 4, 1952 chu District Council inthlanna nî atán a
puang ta a.
Hun rei tak chhûng chu Lalte awpna hnuaiah kan khawsa
a. Kan Lalte hi fing tak tak leh ha tak tak deuh vek an ni a. Khawii
emaw laiahte chuan lal lo hrawt deuhte chu an awm tho pawh a ni
thei e. Vai an lo lian a, henkhatin lo do let ve bawk mah se a hen
an lo inpe a. Chutiang a nih avàng chuan an vai tlawm lo thei lo va.
Vai lian chuan an lalnate bân ta lèm lovin an rawn tinghet a.
Lal sual leh inti lal tak takte hmun henkhatah an lo awm
ve avàng leh michhe lam an lo changkàn ve zêl avàng te, Bawrhsap
henkhatten Lal-ho an thiam emaw thiam lo emaw a dik a dawk
thlu lo va an tlat chîng an awm avàngin michhia leh Lalte inkárah
inhmuhthiam lohna a lo nasa tial tial a. Hnamchawmte páwlah
indinin, Mizo Union páwl hial a lo ding ta kha a ni rêng a. Chuta
hruaitu henkhatin Lal bân a la nih tùr thu te, mipui phurrit-phutluih
Kuli te, Zalèn ramhual leh Fathang te, Sachhiahte tih bo a la nih
14. Nghilh ni i awm lo
tùr thu an sawite chuan mipui a tiphurin Mizo Union pawh chu
ram pumah lapaw hal leh arbawm chhe hal an sawi ang maiin a
darh chak a. Lal leh mipuite inepna pawh a lo sosáng ta tial tial a.
Hun a kal zêl a, kan ram tána hun leh thil chhinchhiah tlâk
tak chu a lo inher chhuak dáwn ta. April 15,1953 -ah chuan District
Council hu khâwmin Lushai Hills Village Council Bill passed a
ni ta a. Chu chu lalte lalna tihtâwp a, vantláng thlanin ro an rel ve-na
tùr a ni a. 'Tichuan, Lushai Hills Act 1954 ( Acquisition of Chief
Right ) hmangin April 1,1954 aangin Mizo Lalte bântîr an ni a. An
zavaia lal an bân zat chu mi 310 an ni a. Lalte hi an sual avànga bân
an ni lo va, Politics lo kal zêlin kan ramah vantláng rorèlna nei ve
tawh a, Lalte rorèlna hi tihbo ni se tih a nih avàng chauhva bân an
ni.
Mizoram Village Council inthlanna hmasa ber chu July
24.1954-ah neih a ni ta a. Hei hi a ni ka chanchin lo inanna tùr
chu.
Kan ramah lal bân an nih a, Village Council inthlanna neih
a nih tâkah chuan ka pâ pawh hi a ding ve a; a tling ve nghe nghe a.
Mizorama mipui thlan lal, khawtláng hruaitu hmasa berte zîngah a
tel ve a nih chu.
Lal awpna hnuaia awm hìn ta na chu Lal kha kan ngaisâng
êm êm a, an tu leh fâ, kan kawm rualte pawh kha an inla ve deuh
chuan ka hre hìn. Ka pa pawh Village Council Member a han ni
ve chu Lal aiawh ang thawthângin keini naupanga thuchang chuan,
pâ te an lo nih bâkah kan ngaisáng lo thei lo va. A chhuan pawh
kan chhuang ve hle a; sawi nuam pawh kan ti hle a.
Mak ang reng tak mai chu kan rama Political Party
din a nih nî chiah kha ka pian nî a lo ni ve tlat mai a. Aizawl
khuaa piang chu ni ta ila : Unionthanga tiin ka hming pawh
sak mai awm tak pawh a ni. Ka pian hma aang tawhin ka pû-
in ka hming tùr hi chu a lo hauh lâwk tawh a. "Tupa ka neih
15. Nghilh ni i awm lo
chuan a hmingah Ka pû-in British a lo do ve chawiin
Zoramchhana a ni ngei tùr a ni," a ti a. Ka puin kan ram tána
a lo thawh ve a daih tawh lohna tùrin Zoramchhana tih hming
chu ka lo pu ta a ni.
Lehkhazir nuam ti tak mai ka ni ve hìn a, Sikul pawh ka
lût hma ang reng khawp a, a tluan pawh ka tluang viau va. Ka la
hriat reng chu kan khua hi thingtláng khaw kel ve tak a nih avàngin
Lawr (Lower Primary) kan exam dáwn um hian kan khua aanga
ni hnih kal zeta hla-ah hian exam tùrin kan kal a, ka bungrua chu
kuli-in min phurhsak a, ka pâ-in min thlah a, ka kal thleng zõ chang
chang ni ta berin ka hria. Naupang chhia ta chu kan exam chhûng
chu ka pâ haw leh pawh chu ka phal ta lo va, min awmchilh ta
ngawt mai rêng a.
Kum 1959 a lo thlen khan kan rama kum sawmnga dana
chhiatna râpthlâk kan tawn hin a lo thleng a. Hemi hre lâwk hian
mi henkhatten |am Do Páwl an lo din a. Kan zirtîrtuten min hrilh
hìn angin Mau a tâm avànga harsatna lo thleng thei kawng chi
hrang hrangte chu kan lo hre ve rii riai tawh a. Harsatna lo thleng
thei '|âm' mawlh mai chu ka lo huphurh a. Ei tùr nei lovin kan tal
buai ang a, Sikul pawh kan kal thei lo mai ang tih mawlh ka lo hlau
va.
Mau chu a lo tâm tak tak ta a le, a lo rah thleh thluah mai a.
Keini lah chuan mau rah chu kan lo va, huanah kan lo kui thul. Mau
chu a rah chang ni lovin a hnah te a tla kawlh a, mau hmun chu a
sen vel vul a. Mau rahte chu sazuin an tlân a, an ngeih viau ni tùr a
ni : Sazu lah chu an pung tual tual a, an nghal êm êm mai bawk si a.
Sazu mai ni lovin thlai ei chi rannung dangte pawh an lo pung ve zêl
mai bawk si a.
Buh seng a lo hun a, sazu lah kian a hnehin an pung tual
tual a ni mai si. Zàn lamah ven sèn ni nghal hek lo le. Buh vui an seh
a, zàn khatah a mual mualin an seh zo duak duak mai bawk si. A
16. Nghilh ni i awm lo
sawi uar deuhte phei chuan, "Sazuin buh an seh tawhna hmuna kal
pawhin leiah a vui tla nei nuai awm tak, a vui tla hmuh tùr a awm
chuang lo," an ti nia!
A sehtu lam chak ta nà nâ na chu chumi kum zet chuan
Buh kham nei chu an awm mang ta hauh lo mai a. Keini chhûngkua
erawh chu kan vannei hlauh va, midàng lõ ang êm êm chuan an seh
nasa lo va, kham êl eu chu kan thar lèm lo na a, kan khua-ah chuan
a ngah ber páwl chu kan ni tho va.
1960 a lo thlen chuan kum hlui lama buh seng tùr nei mumal
ta lo chu a ram pumin kan âm a; 'àmpui mitthi' a lo thleng chu a
ni ta reng mai a! Kan khua-ah buh nei páwl tak chu nimah ila, laina
henkhat meialh ena awm reng kára lo puar bîk nih chu chhûngte
pawhin an duh bîk lo a ni ang chu kan buh neih ang ang chu hut
kawmpui reng chi lah a ni bîk si lo. Kan inamchhuah tawn vêl vek
a ni mai a. Buhfai lei tùr lah a awm mumal si lo, pawisa nei tán
pawh buhfai lei tùr a awm miau si loh chuan tihngaihna awm chuang
bîk hek lo le. Buhfai awm chhunte lah a tõ êm êm mai bawk si a.
Bahra laiin patling nutling an insulpel zut zut a. |am a zual lai tak
tak phei chuan ka pu hian ka patea hnênah heti hian a ti a, "Valte,
nula in rim a nih pawhin an chawei lai nang tùrin in kal hlauh ang e,"
tiin. Chaw awm mumal ta lo chu buhfai neih ang ang pawh thlai
hnah hring kârah a lang var ve zauh zauh lekfang a ni si a. Nula tán
pawh chutiang hrep kára inléng han neih chu zahthlâk tak tùr a ni
rêng a ni.
Hun a kal zêl a, am a lo ni nèn hnathawh a lo harsa,
eizawnna thlengin a nghawng lo thei ta lo va, hâwp-khawp thar
chhuah a harsa chho ta zêl bawk si a.
Mizo District mi nuai 6 bawr chauh awm pawh kan buai
a, zokhaw hmun hrang hrang aangin rilam leh eichhiat avàngin
mitthi an awm thu sawi a ni hìn a. K|P lam pawhin hmalak an
han tum a, khawpui leh a chhehvêla Branch henkhatte hnênah
17. Nghilh ni i awm lo
ngenna siamin âm pualin Rs. 540,234/- zet chu an hmu a, âm
zual bîkte hnênah an sem leh bawk a. USA lama kan Kristian
puite pawhin chaw chhuan ngheiin an ei ai an rawn thawn a; mahse
buhfai ha an rawn thawnte lah chu Culcutta Vai, Maruari dulkiar
pui puiin insem zovin buhfai chhia bâk kan hmu phâk si lo. Ava
nâ lehzêl tak êm!!
Sorkarin am min enkawl dànah kan mi thiam henkhatte
an lungawi thei lo. Kawngte zawh a ni a. |amna ata chhanchhhuaha
kan awm theihna tùrin mi hahnemngaiten Mizo National Famine
Front chu ni 22.10.1961-ah an din ta nghe nghe a ni.
|am a lo ziaawm deuh tâkah chuan Mizo National Fam-
ine Front chu a kal zêl a ûlna a awm ta rih lo va; Famine tih chu
paihin ni 12.10.1962-ah Mizo National Front (MNF) tih hming
puin Political Party din a ni ta a.
MNF lo ding ta chu miin an bawr a, halaiin an bawh
hum hum mai a, Volunteers te an han din a, halai tam tak
khaw tin mai aangin an inpe ruih ruih a, Uniform te leh Neck-
tie nèn an che thlarh mai bawk si a, a tel ve lo nih pawh a
zahthlâk dáwn dáwn a.
Kei pawh High School ka kal ve tawh a, mahni tâwkah
lo intihpa thengthawng antirh a ni nèn, Volunteers atána inpêk ve
mawlh mai chu ka châk a; ka sikul kal rualpui hìn pakhat
Ramthanga hi a inpe ve a, ka awt rilru thei hle a, ka pâ-in ha taka
lehkha zir chhunzawm zêl tùra min tih tlat avàngin ka zawm ve lo a
ni lek fang a.
|hiante volunteer-a an han luh hlim báwr vêl chuan rilru-ah
zirna a lian mawh hle a. Anni lam lah hla nèn, lám nèn angkawpin an
ri tlut tlut mai bawk si a. Kan ramin India lak aanga zalènna (Inde-
pendence) neih chu an tum pui ber a ni chho va.
Ka pâ thu ka zawm loh ngam si loh avàngin, kan kal thui
dáwn chuang lo bawk a, tiin ka lehkha zirna lamah ka rilru ka pe
18. Nghilh ni i awm lo
nghet ta sauh sauh a. 1965-ah chuan Mizo High School-ah Class
XI zirin ka lût ve ta a, nuam ka tiin ka nu leh pâte pawhin min
chhuang ve hle a.
Bung 2
Kan Ram A Buai
Kum 1966 kan han chuangkai a, Zoram mipuiten engnge
kan tawh dáwn kan hre lèm lo. Thlamuang takin kan awm a, zirlaite
pawhin kan zirlai kan zir a, mahni tlatna mual mualah, mahni tih tùr
ûl ang zêlin kan thawk a. Mahse Feb.28 zàn a lo inher chhuak a,
chu zàn pawh chuan mipui tam zâwk chuan engnge lo thleng dáwn
kan hre hauh lo. Zàn dang angin kan mu hlawm a. Zàn mut reh
hunah chuan thil engemaw hi a puak ri dum mai a, silai a ri leh ta
zawt zawt mai bawk a. Ui lah a bauh ri chul mai bawk a. Thil
danglam tak zawng a thleng a nih dáwn hi chu ka ti rilru a, zàn lam
boruak a nih avàngin chhuah enah pawh kan en lèm lo va. A thãwm
chuan min tiharh ve naa, ka muhil ve zui ta nghal mai a.
A tûk khua a lo var chuan kawngpui lam ka han thlîr a,
mipui an kal deuh sup sup hian ka hria a, thil puak awmna lai vêl an
en a nih dáwn hi ka ti a; ka phur thut a, an kalna lamah chuan ka kal
ve ta a. Tute'n emaw Assam Rifle motor an lo lambun a lo ni àwm
a, kawng vêlah chuan silai mu ruakte a lo awm phung mai a, thisen
pawh hmuh tùr a awm a. Mipui pawh en tùrin an lo pung khawm
zêl a; mahse a hnu deuhah chuan Assam Rifles-ho chuan kal an
phal ta lo va. An véng ta tlat a.
19. Nghilh ni i awm lo
Chumi ni, March ni 1, 1966-ah chuan MNF chuan Mizo
District chu Independence-ah a puang chu a ni zui ta mai a. Kan
rama sipai awmna hmunte chu a bei nghal a. Chutianga an chetna
chu Assam Sorkar beng a thleng thuai a. 2.3.1966-ah The Assam
Distùrbed Areas Acts, 1955 tlawhchhanin Mizo District chu
Rambuai (Disturbed Areas)-ah a puang nghal a. India Sorkar laipui
pawhin Mizo District rûn tùrin hemi ni vek hian Sikh Battalion te,
3rd Bihar Regiment te 11th Gurkha Regiment te chu a tîrchhuak
ve ta nghal rup mai a.
Sorkar laipui chuan lei lam sipai a rawn tirhte chu
duhtâwk lovin 2-5.3.66-ah chuan Jet Fighter-in Aizawl a bomb
ta. Circuit House te a bomb sawp chhe nuai mai a. Chuta chin
chu India sipaite chhan tùrin India Jet Fighter neih hat ber mai
Hunter Fighter, darkár khata mêl 560 zet thlawk thei te;
Toofani Jet Fighter, France siam te; an ration thlâktu Dacota
te leh enthlâk hna thawktu Vampire Jet Fighter, a mawng pir
vû maite chu a thlawk ta vû vû reng mai a. Râlpui phiarin a
phiar a ni ber mai! Chutah zet zawng mipui tán pawh a
manganthlâk ta. Hmun him nia rin lam pan tumin a phêk buai
loh theih tawh lo. Zirlai tán pawh mahni zirna lam ngaihtuah a
har a, kan exam te a sukuk ang a, zirna ka chhunzawm thei lo
mai ang tih ka hlau hle a.
Khatih lai khan Radio a la tlêm êm êm a, chanchin thar
ngaichãngin Radio neite inah tawh chuan patling pui pui dar insi
khupin an hu mai hìn a. Feb. 4-a Vairengte-a Mizoram rûn tùr
vai sipai an thlen thute pawh an puang a, India sorkar chuan Extra
Ordinary Gazette of India, Part- II section 3, Sub-section 1
of March 6, 1966 chu chhuahin MNF party chu party thiang lo-
ah a puang ve leh ta bawk si, chu mai chu ni lovin Indian Consti-
tution Article 352-na hmangin India sipaite chu Mizo District
chhûngah Dàn leh Thupêk kenkawh theihna leh Civil sorkar
kenkawh theihna a pe bawk a. He'ng dàn hmangte hian India
20. Nghilh ni i awm lo
sorkar chuan Operation Security tùrin kan ram chu an rawn
awp a.
March 4, 1966-ah vai sipai tirh bîkten Mizoram an lo lût
a, lei lamah Rêngtekawn-ah Mizo sipai panga vêlin an lo ambush
a, thinrim tak maiin khua an lût a, khua an fang a, mipui an khâwm
a, nunau-ho Hall-ah te, Damdawi Inah te, Biak Inah te ek beng
tak meuh meuhin an beng a. Patling an sawisa a, véng tin maiah
nula an pawngsual a, hmeichhe mangang chhantu ngai authãwm a
tam hle mai a, mipa tán lah han intihpàna chi a ni si lo!
Vai sipai chuan mipui an khâwm hnu chuan in an hal leh
a, ar te, kêl te an duh duh an ei hmiah hmiah mai bawk si a. An
vai hma vek hi a ni ngawt a, an hmabâk khua, an chanchin hriate
chuan an khua an lo rauhsan bawk a. Vai sipai chuan khua an
thlenna chu an hãl deuh zêl mai si a, an kalna hmabâkte chuan
an lo huphurh êm êm zêl a. An nî tin mamawh bâk chu
ramhnuaiah bûk te sain an thukru a. Misualin an lâk an hlau
bawk si, rûkru hlau bawk, vai sipai hlau bawk, a buaithlâk takzet
chu a ni. A dahna a hat loh deuh phei chuan tlumpi-in a lo ei ve
bawk a, vawk leh bawngten a lo tichhia a, thuamhnaw a hmuar
bawk a.
April 1966 a lo thlen chuan India sipaiten khaw fan (Op-
eration) an an ta a. Khua an luh hma aangin bomb an hal a,
puakrangin an tlir a, a rikrap thei ang berin an che a, mi henkhat
hlau leh khur chungin ramhnuai lamah bàkléngin an tlãnchhia a. a
awmchhunte lah chu an hnungkhirh a, an awn hlãwm a, thingfaktein
an vaw thul. An curfew a, an rinhlelh deuhte an check a, táng tùrin
an man a; thil phurh tùr tam lèm lo mah se pâ leh tlangvâl zawng
zawng puakphurah an hruai lui ta hìn a.
Class XI kan exam hun tùra ruat hmasak March thla chuan
ram a lo buai tâk avàngin kan exam thei lo va, hun engemawti ka
awm hnuin khua-ah ka haw chho va, ka chhûngten hrehawm an tih
21. Nghilh ni i awm lo
hìnzia hahîpin an lo sawi a. Keini Aizawla awmte chuan an tawrh
ang êm êm chuan kan tuar lèm lo va.
Zàn khat chu Vai sipai-ho an rawn kal a. Kan muttui vanglai
tak maiin min kai tho va, pawn khawvâwtah min khalhkhâwm vek
mai a, khua a lo vâr a, chhùnah nisa min tuartîr leh bawk a, zun leh
êk inthiar tak ngial pawh an phal bawk si lo va. Nu henkhat phei
chuan zunte pawh an cheh phung rêng a ni.
Mahni khua-ah kan chawlh chhûng chuan zalèn takin
ka awm ang chu tih ve laiin rali rêng rêngin kan awm a. Mizo
sipai an lo kal leh kan hlau va, Vai sipai an lo kal leh chutiang
bawk. Vai sipai lahin curfew an puang chhen a, feh an khap
thul, feh an phal ve um lahin chaw fun an la phal lo lehnghal.
Chau chung chunga thawh lah a lo harsa, feh an phal mumal
bawk si lo nèn, hnim lah a chawl chuang si lo va, lo lam pawh
ûl lo an awm mang àwm lo ve, chutiang hrepah chuan buh
thar tam a lo har a, âmin a zui dáwn tih chu hriatsa vek a ni.
|um khat chu kan khua-ah Mizo sipai awm lai tak maiin
vai sipai an lo lût a, hnam sipaite chu an tlãnchhuak hman tawh si lo
va le, kan mit hmuh lai pawhin an sawisa a, an vaw huai huai a, an
camp lamah an hruai a, chu chu khawiah nge an kalpui zêl a, khawiah
nge an thah a, khawiah nge an phûm tih pawh hriat zui a awm ta lo
rêng rêng a.
Ni khat leh chu mitthi kan nei hlauh mai a, lumen ngai a ni
lehnghal a. Hnam sipaite an man deuh fo mai si a, chuvàng pawh
chu a ni mai thei a, Vai sipai-ho chu an hrâng êm êm reng mai si
a, mitthi lumen pawh chu an phal ta lo va, chhûngkhat laina hnai
zual chauhvin an tlaivarpui thei a, a tuartu tán chuan a rapthlâk
àwm teh asin.
District Council hnuaiah kan awm ve a, A.O-te leh V/C
te chu kan nei ve na a, dàn leh thupêk kengkawh theiin an awm lo
va, vai sipaiten engahmah ngai hek lo le. Ran ang thawthangin min
22. Nghilh ni i awm lo
enkawl a, zîngah mipuite min chhuah a, tlaiah min khung khâwm
leh hìn a ni ber mai a.
Buai thim zual lai phei chuan All India Radio aangin zàn
tin maiin man leh kahhlum an puang dum dum reng mai a. Kan
khua-ah chang pawh ni lo, khaw tin deuhthaw-ah inhekna a tam
êm êm mai a. Vai sipai leh hnam sipai lama tlâktlum loh hlau rêng
rênga khawsa lah an tam.
Tutánpawhtawnngailohthilthar,boruaktharanihavàngin
hmabâk thlir thiam pawh a har hle mai. Mi tin mai chuan himna kan
zawng a, Burma lamah leh hmun dànga pem ta pawh an awm nual
a. Himna zawngin mahni khaw lum pawh luah hlei thei lovin khua
tlansan te pawh an tam hle rêng a.
Buh leh bãl a kàng a, ei tùr awm ta lo chu bahra laih a ngai
a, bahra laia nupui fanaute chawm chu patlingho pawhin hrehawm
an tih thu an sawi hat hat hìn. Mihring ranvulh : vawk te, ar te, ui te
lawina tùr hre lo vâkvai lah an tam.
Kan hmeichhe henkhatte pawh retheih luat avàngin vai
hnêna inzuar ta maite pawh an awm a, a pawi chang pawh a ni lo,
a rãpin a rãpthlâk tak meuh a ni.
Kohhran lamin 'tharum thawhna chu an duh loh thu leh
Chanchin |ha zirtîrna kalh leh mihringte dikna kalh a ni' tiin
thuchhuahte chu siam ve bawk mah se kohhran tam tak chuan an
tlangzarh ngam lo va, kohhran hruaitu henkhat zîngah leh volun-
teer inkárahte pawh inhnialnate pawh a chawhchhuah phah a.
Inkhâwmna pawh vai-ho lamin an tihbuai cháng lah a
tam. Thil engemaw tak a lo thlen hi chuan mi maksak tam tak hi
an lo chhuak ve zêl a : zawlnei inti, hmalam hun sawilâwk a,
puangtu pawh an awm nual a. Mi henkhatte phei chuan |awih
tlang pang Hmunha khua-ah awmhmun an khuar hial rêng a.
Mizoram Independence hun tùrte puangin Ni sarih, kum sarih,
thla sarih hnu-ah tih te, Buhhmawr hminah tihte a ri nawk a.
23. Nghilh ni i awm lo
|awngaina avàngin khaw tam takah chuan thil hriatlâwk
theihnate a lo awm bawk a.
Kan vanneih a siamin rambuai kan nih denchhenin August
thla a lo thlen chuan Special exam min phalsak ta hlauh mai a.
Aizawl-a exam nei tùrin ka chhuk thla ve leh ta a.
Kan exam kan han zo va, ka awmnate puih an ngai lutuk
lèm lo bawk a; exam result nghâkin kan khaw lamah ka haw chho
ve leh ta a.
Bung 3
Hlim Nî A Rei Lo
Kan ram a buai a talangin chawlh chhûng pawhin duh angin
chhûngte a puih hleih theih loh va. zàn lamah curfew a khirh hin
em avàngin duhthalin nula a rim theih bawk si loh. Khaw khata a zir
sáng páwl han nih ve chuan miten min ngaisáng der ve a. Nula
henkhatte min duh dertute pawh an awm ve nual a. Tih tak takah
chuan ram pum huap pawhin B.A. pass-te phei chu mi tlêmtê an la
ni a, B.A pass chhunte chu an inchhuang deuh lar a; mite pawhin
an ngai û làr a ni.
Min ngaizáwngtute zîngah chuan Zote-i hi ka thinlungah
hian a tla nâ deuh ber a, ani hi ka sawi thiam dàn zawngin: ria
chum deuh bat mai, nu ziam si, sam sei nghiau mai, ha rual ha
heh hawh, a nuih záwnga biangsum lang deuh kâk hìn, khabe
zum lam hret, mâm ha tak, mit kotláng vial ha tak mai, mithmul
er lek lek, ngo paw deuh vak mai, mawng chhing lam hret hi a
ni a. A pianzia lam aimahin a nungchang mâwina leh mi a
24. Nghilh ni i awm lo
ngaihsak thiamna chuan mi hîp nâ zâwk mahin ka hria a. Hun
chep tak kára ka hun ãwl ka khawhralna pawh an in hi a ni
nghe nghe a. Inzui zin nà nâ na chuan kan innêlin kan inngai
tawn êm êm a.
Kár lovah kan exam result a rawn chhuak a; vanneihthlâk
tak maiin First Division-ah ka pass hlauh mai a, ka lãwm hle a; ka
làwmna aimahin ka pa làwmna chu a sáng zâwk hle hian ka hria a.
Mite zîngah pawh keimah avàngin a hmai pawh a ti-uang ve hlein
ka hria a.
Kan ramah College awm ve tawh mah sela, B.A. chu
Shillong-ah zir tum ve ran ka ni a; mahse kan chhûngkuain kan tlin
loh mai ka hlau hìn hle a. Hmun danga han zir tùr chuan sum leh
pâi sèn a ngaih nasat avàngin chhûngkaw tam takin an tlin lo rêng
a. Ka chhûngte pawhin ka tum rilruk chu hun engemaw aangin an
hre vek tawh a. Ka zirna tùrin a theih ang tâwkin pawisa pawh an
lo khâwl ve a. Kan ramah pawh a zir zawm theih tho na a, rambuai
kan nih avàngin hmalam hun thlìr thiam a harsat êm avàngin zirna
bahlah mawlh a hlauhawm avàngin a theih hrãm chuan tlanchhiatsan
chu tih mâkmawh niin ka hre ve tlat a.
Shillong lam chu rambuai an nih ve loh avàngin class an
an mawlh mawlh tawh si a; kal thei dáwn pawh ni ila min lo admit
duh ang em? tih chu zawhna lian tak a ni a.
Ka duhna chu tihhlawhtlinsak ngei an duh avàngin ka pâ te
chuan Shillong-a min dah chu an tum nghet ta a. Sum khâwl sa
ringawt chuan daih hek lo, ka pute aang daih tawha kan rochun
'Silai' hlu tak kan tiral ta ringawt a.
Kan khua chhuahsan a, Shillong lam pana liam deuh vut
mai a ul tâk si-ah chuan hianite nèn chuan engtikah nge kan inhmuh
leh ang tih pawh hriat ni hek lo le. Darkár tin mai hi a hlu tãk vek
mai a.
Zote-i hi a nuapaten an farnu neihchhun a ni a; fanu mal tih
25. Nghilh ni i awm lo
takah a nu leh pâ te, a unaute pawhin an duat thiam hle a. Amahin
zir lo nise la chuan nula awm tlawn renga mawi a ni a; mahse a fel
riau va, mite fak pawh a hlawh phian a. A chhûngte pawhin kan
inngaihzia an hria a, a nu pawhin min duh der ve hlein ka hria a, a
pâ erawh chuan chuti teh vakin a nu ang êm êm chuan min ti hurh
lèm lo va.
Kan khua ka chhuahsan hmain zàn khat chiah ka nei ta. A
tûk maia kal tùr ka nih avàngin chumi nî chuan eng han thawh
vakna chi-ah ka ngai lèm lo va. Chhûngte pawhin min phut na hek
lo. Nula in awm zawngin ka tei chhuak a. Zote-i chu a unau dàngte
buh (ai) sengin an riak a, buh hâk chawp lain lõ lamah a liam a.
Buh hâk lâk chhûng ringawt pawh chu rei ka ti hman viau va;
nula in awm an tlem êm avàngin in dànga han lèn lamna tùr a vâng
viau mai bawk si a. Vàn lam hawiin nî ka en chhen ringawt mai a.
Chawfâk hun dáwn a ruaiah chuan ka nî-te tukverah ka
dâk chhuak a, chutih lai tak chuan Zote-i chu dawrawn phur hian
chauh hmêl tak hian khaw mawng lam aang chuan a rawn chho
hnang hnang a, zuk chhãwk tak mai hi ka nâp a;mahse a rem euh
lovin ka hre bawk si a.
An ina zui luh nghal mai pawh ka duh rum rum a; mahse a
insil daih a, a chawlh hahdam hma êm êma lèn chu a mawi lo deuhin
ka hria a. Zachung siin ka nghâk fan fan a.
Ka nî-te in chu ka chhuahsan a, Zote-i te ina lêng tùr chuan
phur takin ka kal vat vat a. Kalkawngahte chuan a buh phur hah
hmêl tùrte ka ngaihtuah a: A thlan a tla ang a, a thlan tuiin a bek-
sam a han chiah huh hnep tùr te, a hmai mâm ha tak kára thlanfîm
a han bawl ìm iam tùrte chu nî a sa bawk si a, a biang a han tai
sen deuh tãk mai tùrte chu.
An in ka thlen chuan Zote-i pawh a lo insilfai zo tawh a.
Tapchhakah chuan mei chhem tumin thingthu bung chuan vut a lo
thai let nawk nawk a. Tapchhak lam chu a thim deuh avàngin a ling
26. Nghilh ni i awm lo
a thai lan zauh zauh pawh ka hmu thei a. Thingther a thliak khâwm
sauh sauh va, thukah chuan a chhep a, chhemtheiin a chhêm ri ta
phât phât a. A alh ta mai si lo va; a khu ta luih luih a, khuh bawrh
bawrh chungin a chhêm a, a khuin a ur na deuh a niang chu ka lam
a rawn hawi a. Kei chu ngawi rengin ka ding a, ka lo en ran a. Min
han hmu phut mai a.
"Awi, he pâ hi ! I rawn luh lai ka hre lo rêng rêng. Min va'n
tiphu nasa êm êm! I rawn luhna a rei tawh em? 'Ti khán lo hu
rawh," a ti ta chul a.
"Rei lo ve," ka ti ve mai a.
|hu ta mai lo chuan a chhemthei ken lai chu ka mansak a,
"Khawi, keiman kan chhêm ang e, i mawng a thaw a ni ang," tih
pah chuan han chhuhsak mai ka'n tum a; mahse ani lah chu an sa-
ruhin a lo ang ve a, mei khu luih luih kárah chhemthei kan inchuh
laih laih a. A hmeichhia zâwk nà nâ na chu tlâwm zâwkah angin
min pe ta a.
Ka han chhêm a; a alh ta hluai mai a. Ani chuan puanin
meikhu chu a zap kiang lauh lauh va.
Chutia mei ka chhem alh tâkah chuan Thingpui bél, ung
khek khawk chu suankualin a chep vá vá a; bél khât luau chuan
thingpui chu a chhuang a. Rapchunga thing-hâk chu a pawtthla ri
hrawih hrawih a; a vur ta hluai a.
Pathlang lama an hutthlengsei hnûm ha takah chuan ka
hu a. Ani chuan tapchhak leh a vêl chu a phiat fai hauh hauh a;
hmun a hawl fai hnu chuan ka kianga hutthlengsei-ah chuan a rawn
hu a.
"I buh phur chu i chau bawk em?" tih pah chuan a bulah ka
insawn phei a.
Ani chuan, "Chau hran lo ve, nî a sa deuh e tih mai loh chu.
In lama lo awmte an ha bawk a, chauh pawh hre mumal lovin ka
27. Nghilh ni i awm lo
rawn thleng leh maw le," nui deuh saih chung chuan a han ti a. "I lo
ning tawh viau lo maw," a'n ti zui a.
"A... ning hran lo ve, nghawng a kham duh tih mai loh chu.
Nghahhleh deuh neih hi chuan hun hi a kal muang riau hian a hriat a.
Nang kan tawnna tùr che a nih dáwn phawt chuan hangkhat lian
pawh kan nghâk mai tùr alawm!" ka han ti a.
"Tak tak..., i ti chiah maw? |hangkhat lian chu sawi loh
kár khat pawh hi a daih leh si loh ang a; keini hian thutakah ngaiin
kan lo lãwm sual duai mai lo'ng maw?" a lo ti vat a.
A sam, a dar vaw deuh hniang mai chu ka zutsak hauh
hauh a. "Nang hian min nghâk peih zâwk ngut na maw chu, ka
han liam chiah mah nanga, chanchin thar kan hriat hi
'Thuthinhawng deuh' te hi a lo ni ang e," ka han ti hman chauh
va.
"Chu min theihnghilh ran i va tum awm ve a?" a lo ti thuai a.
"Theihnghilh lam pawh a nih loh chu, nangma'n min hre
chang tawh lo vang a, ka tihna a nih chu," ka ti a.
"Chu,mivahanringhlelàwmvea,chutiangmaimaiarinawm
lo tùrah chuan min ngai a maw? Aw...ka hmangaihzia che hi hrilin
sawi thiam ka va'n chak em! Nang bâka han thlan tùr hi tu nge
awm chuang. Kumtluanga i nupui nih loh hi asin ka hlauh ber ni.
Nang ka neih theih dáwn loh ai chuan a lèn pawh ka léng tar hak
mai ang. I tán, i tán chauh ka lo nung reng ang a, ka lo nghâk reng
ang che," a ti a.
"A hun thleng tawh se a va nghahhlelhawm ve," ka ti
ve leh a.
Ani chuan, "Ka kianga awm i va'n ning tawh awm êm êm
ve a?" a ti a.
"Ka nin vàng a nih loh chu, nang nèna len dun thuai thuai ka
châk vàng zâwk a nih chu, tak tak a na: A sawi hi chu a harsa lo va,
28. Nghilh ni i awm lo
a taka tihpuitlin hi a harsa lai tak chu a ni a. Hun a lo rei deuh ang a,
min hre chang tawh lo mai ang tih ka'n hlau deuh maw le," ka ti a.
Ani chuan, "Engnge ka hriat chan lohna ngawt tùr che?" a
ti ve leh a.
Ka nui a.
"Eng nge?" a ti bai bai a.
Chutiha lai chuan ka han kuah a, kan inpawm dun vang
vang a. Mit-mei ven tùr awm ta lo chu ka han kuai awn a, a biang
chu a tai tëk a, a khabe kualte lah chu a nõ chek mai si a, a heh lah
chu a vàm sen ham mai bawk nèn, fawh hi a cho hliah hliah hian ka
hria a. A sam lah chu a uai thla hniang a, ka tuar zõ tawh lo va; a
hmui lum ham ham chu ka hmui nèn kan inchuktuah a, duhthawh
takin kan infawp vawng vawng a. A thlah hmasatu nih kan hreh
dun khawp mai.
Kan han inthlah a, Shillong ka chhuk thlâk huna a ngaihawm
dàntùrtelehaniavàngakachhukthlâkhrehthutekahrilhkauhkauha.
Ani pawhinangaihngamloh thute pawh a sawi malhmalha.
Zàn lamah hun kan neih hat tawh loh tâkin tiin kan hun
thâwl neih chhun chu ãm takin kan hmang a.
Hmeichhia hi chu an intiam chung pawhin an intiam angin
an awm duh lo hle tih an sawi hìn avàngin engpawhnise Zote-i ká
aang chuan inhnial fiamna satliah ni lo, thutak chu dawn a, vawn
khiau ka duh tlat a.
"Zote, ka hmangaih êm êm che a, i kianga ka awm lo tùr hi
ka huphurh tak zet a; mahse kan pahniha nakina kan hlim dun zâwk
theihna tùr pawh a nih ka beisei a, inhen a ûl rih chu a ni a. Taksa
inhlat mah ila, kei chuan ka hmangaih reng fo che ang a, i tán chauh
hian ka hun ka lõ hmang hìn dáwn a, khawngaih takin ka laka i
rinawm theih dáwn leh dáwn loh min hrilh thei em?" ka ti a.
"Aw... Zoram, nang aia han thlan tùr chuang hi an awm
29. Nghilh ni i awm lo
dáwn em ni? Nang aia hmangaih hi tu mah ka nei lo va. Ka hmangaih
reng fo ang che a, i tán ka lo nung reng ang a, i tán rinawm takin ka
lo awm reng ang," tiin min chhâng ta a.
Zote-i'n min chhân dàn chu dik tak chuan ka lãwm hle a;
ka thinlung hi a hlim ver ver ni berin ka hria. Hmangaih berten
hmangaih thu min hlan leh kan laka an rinawm tùr thu an han sawi
leh lek phei chuan sawi thiam a har a, a dáwngtu tán chuan nuam
veng veng tak a ni.
Làwmthu han sawi vak ngaihna ka hre lèm lo va; kan
pahniha lawm tawn theihna tùr ka ngaihtuah a, awngkaa làwmthu
sawi ta lo chuan ka han kuah leh a, thawm ri ringlo chiin hmui leh
hmuiinchuktuahinduhthawhtakinlàwmthukaninhrilhmawlhmawlh
a.
Eng emaw kan sawi dun a, rin aiin hun a liam chak a, khua
a lo tlai lam tawh nèn, ìn zai ka rêl ta, zàn lama chhumzawm leh
tùrin kan tîtî pawh ka kalsan ta a.
Khua a lo thim an a, unau-hmêl-hai hun vêl a ni a, khaw
sîr lawk lawkah Sihal an lo û chuah chuah mai a. Archhiara ar te
pawh an îk ve dial dial a, arpa chhiarkhuan ber pawhin a naute-ho
hnem tum ve niawm fahranin a lo uk ve hlut hlut bawk a.
Zànriah eikham fel hnu chuan Zote-i-te in lam panin hiante
nèn kan kal ding nalh a. Chhawrthlapui pawh ngaw kárah a lo lang
ruau ruau tawh a.
An in kan thlen chuan Zote-i chu ka hmu ta mai hauh lo
mai a. A nu pawh a lo ha khawp a, kan hianhova kan han lût
pawh chu a lo phî deuh ruai mai a. |hutnate min lo kawhhmuh
zung zung a. A lo phî tâk ruaiah chuan ka hiante chuan a rûkin min
kheuh zauh zauh reng a.
"Vawiinah engnge in thawh hlawm a? Zoram, i feh ve ta
em ni?" a lo ti thuai thuai a.
Kan chhâng tliar tliar a, ka rilru tak chuan 'in ka awm
30. Nghilh ni i awm lo
dáwn' tih a hre reng si a, ka ti rilru a. "Inah ka awm a, ka tei kual ve
mai mai a ni," tiin ka chhâng ta tho va.
Thingpui in no a khawih ri rawk rawk a, thingpui min thlit
zui ta mai a. |hiante chuan, "Aw...nulain min la thlit ang chu," an lo
ti chul a.
"Ka thlit hi han in ve rêng rêng teh u, nakinah nula thingpui
lum chu in la in ang chu, hei chu chaw ei kham thingpui chauh a
lawm la ni rih," a ti vei zung zung a.
Kan inmelh hrak hrak a. Min hmuh loh laiin hianpa
pakhat phei chu a thingpui phuh helh khawpin a nui a, a insum
zõ lo ep a ni.
Thingpui kan in mêk lai chuan sumhmun hi a rawn ri deuh
khat khat a, hiante chuan an beng an tun a, an mit an lên a, kawngka
lam an hawi far a, kei chuan a thawm aangin, a ke pen rik dàn
aangin Zote-i a nih ka ring nghal mai a. Kawngkhar a han nawr ri
hraih a, Zote-i chu a rawn lang a.
"E kha, Mawite, in rawn léng a ni maw? In va fel ve a?
Khawii lam thli chhiain nge rawn chhêm lût che u le?" a rawn ti
nghal bawrh bawrh a.
Kan hianpa Mawitea hi pa awng tam lèm lo tak, awng
chhuna nuih ti za deuha awngkam phuh chhuah chîng tak mai hi a
ni a. A ngawi chet chet a, a awng ve tawh hi chuan inhmuam ûp
reng a harsa tawh hìn a, kan hlimpui viau hìn a.
Mawite-a chuan,"Thli chhiate chu i ti duh e a, siruk la thli
hian a nawr hian min nawr lût a ni ber alawm. Bawng khalh tak
hian min khalh a," tih pah chuan min han melh deuh zauh a.
Han sawi tùr ka hre lèm lo bawk a, ka hen liam ta vêl mai
mai a.Engemaw kan sawi a, rei lo tê-ah chuan hian dàngte chuan
min chhuahsan a.
31. Nghilh ni i awm lo
"Ti khán, in duh tâwkin lo in rim rawh u. Mahse Zoram,
haw nachang i hre lo ang e, rawn hruai leh i ngai ang em? Nang
pawh Zote, zui phet i lo tum ang e, ka sawi rem peih miah lo che u
a nia aw," Mawitea chuan a ti zui hrãm a.
Zote-i nu chuan hehlàna an empâi mawng tla tawh chu a
la thla a, a mawng pawp thawltîr tùr chhuanlamin Theihai Vénga
Pu Laiawrha thawltîr tùrin a chhuak ve leh ta daih a.
Hun thawl ha leh hmun fianrial kan nei ha dáwn tih rilrûk
reuh reuh lai takin Chârchhawn Vénga mi Vunga, tlangval ti ve
phelh phawlh, han fuihpawrh fuh deuh chuan ek pawh pir zoh
zoh duh awm tâwk vêl hi a rawn léng lût ve leh tlat a.
Vunga chu han mitmei ngial mah ila, a sawt chuang lèm hlei
lo va. Ama phul phulin a phûl a, a tîtî suah suah reng mai a. Zote-i
nèn chuan kan inkheuh leh zauh zauh hìn a.
A ding deuh tui reng a, a chhuak leh mai dáwn emaw kan
tih laiin ka bulah chuan hnai set sawtah hian a la rawn hu ta deuh
deuh a.
Ring lenglawng hian, "Zote, vawiin kan feh chu nî a sa
khawp mai. Thlâmah ka châwl a, ka kawr ka phelh a maw, buh
chungah ka mu hiat hiat mai maw le," a ti a.
Zote-i chuan, "I va'n sek awm ve," a lo ti a.
Ani lah chu a phur tulh tulh a, "Sek vak nang, hei hi a ni mai
lawm," tichungin a la inphelh leh rih a. Rilru a hmanhmawh duh
khawp mai a, tihngaihna dang lah chu a vâng nasa mai si a.
A tîtî zuah zuah reng a, kan nui kan nui a. Nakin deuhah
chuan a ham bui bui a; a chhuak ta hlauh mai a. Kan thaw ta huai a.
Chhûn lamah kan inlenchilh reng tawh a, thu eng engemaw
kan inkár thil chu kan sawi nual tawh a, kan inthlahlel tawn êm êm a,
a tu zâwk zâwk pawhin kan huphurh dun hle a. A ri hriat hleih theih
32. Nghilh ni i awm lo
loh chiin kan inhmangaihna chu kan lantîr a. A sam, a dar vaw hniang
mai chu ka chûl hauh hauh reng a.Engtikah nge ani nèn chuan kan
awm dun leh ang tih ngaihtuahna nei chungin mita la hmuh ngai loh
Shillong tláng aang chuan ka han thlîr chhin thul a. Ka tuar zõ hlei
thei lo va, ka han kuah leh vang vang hìn a. A khabe nõ chek mai
chu ka han dawmsak leh a, ka'n kuai dak a, a hmui sen vàm ham mai
chu ka han fawp leh vang vang a, ani pawhin phur tâwkin min lo
chhâng lêt a, tu dang kan ngai lo kher asin.
A nu rawn haw hnu rei vak lo-ah chuan în zai ka rêl ve ta
a. Thui vak lo min thlah tumin min zui chhuak a, kut insuihin thla êng
hnuaiah kan inzui ral ral a; vàn lamah chuan chhum tam vak lo hi a
awm a, chu chuan thla êng hi a hliah thim leh zauh zauh hìn a. A
haw lehna tùr a hlat ka venthawnpui deuh a. Thing zâr hnuai zawn
kan thlen chuan, "Helai thleng hi ni rawh se," ka ti a, kan han ding
dun ren rawn a, a tâwp nán tiin lungchim takin ka han kuah a,
duhthawh takin ka han fawp leh vawng vawng a.
"A nih mangha mai aw," tia kal mai a tum a.
Kei chuan, "Ka rawn thlah ang che," ka ti a.
Kut insuih, dar insirialin kan inzui phei leh a.
An in kan thlen dáwn ruaiah chuan, "Kir leh tawh mai
rawh," a ti a.
Chhâng ta lèm lo chuan ka han dinpui deuh dat a, duhthawh
takin ka han fawp leh a, kan inthlah hlei thei lo va, inkuah chialin
kan han ding ren rawn a, a dara tuai hauh hauh pah chuan, "A nih
kal tawh mai rawh, mangha mai le," ka ti a.
Ani chuan, "Mangha deuh, dam takin," a ti a, an in a luh
thleng chu ka han thlîr zui vang vang a.
Chutichuan, khawhar takin kan in lam panin ka kal ve ta
hnak hnak a. A tûk maia kan khua chhuahsan a, Shillong tláng lam
pan tùra Aizawl kal tùr ka nih avàngin, an in leh kan in inkár chu a
33. Nghilh ni i awm lo
hla ka ti hle mai a.Engtikah nge Zote-i nèn hian kan inhmuh leh ang
a, engtiangin nge kan inhmuh leh dáwn tih lah hriat phâk a ni miah si
lo.
Bung 4
Thiam Zir Tùrin Shillong
Tlángah
Kan khua chu ngai êm êm leh kham lo takin ka
chhuahsan a. Ni khata han ban phâk mai a nih loh avàngin Aizawl
thlen hmain khaw hnihah ka riak a. Buainate tâwk lèm lovin
Aizawl ka thleng a; rambuai kan nih avàngin Sipai awmna khua-
ah chuan in report a ngai hìn a, kha kha ka ning deuh e tih mai
loh chu. Tin, chubâkah Rambuai kan nih avàngin tawhsual tawh
34. Nghilh ni i awm lo
palh a hlauhawm a, nun a ralmuang lèm lo thung a, chu a chhapah
lunglèn nèn.
Kan exam hun a tlai avàngin Admission-ah harsatna kan
tawh loh nán sorkar lehkha ken tùrte buaipuiin Aizawl-ah ni hnih
khat chu ka châm a. A ni thumna-ah chuan Sipai Convoy hnuaiah
Shillong lam panin kan chhuak ta a.
Chutia kan chhuak ta chu rilru tak chuan thlamuan a har
khawp mai a. Thin hi a phu dep dep a. Vai sipai an awng pawh
hriat mang lohvin min han véng chu a ni a, a lehlamah MNF sipaite
kan lo an rilru ve euh mai bawk si a. A châng leh min lo lambun
se, vai sipai-ho hi kâphlum phiar mai se tih rilru han neih ve mai
pawh awl tak mai hi a ni a.
Kan thlen chin zêlah 'kan him' kan ti rilru reng a. Zoram
kan han pèl dáwn chiah tihah chuan thâwk khatin kan thaw huai
a. Buaina tâwk lovin kan chhuak thei a. A dik tak sawi chuan
motor a han din deuh dat tawh chuan thinphu a rang hma êm a
ni.
A lehlamah chuan ka rilru a pik deuh up up hian ka
hria a. Zoram leilung kan han tlan pèl dáwn chiah chu ka engtin
emaw tak hian ka awm niin ka hria a. Ka pian, ka seilenna ram,
khawvêl damchhûnga kan ram ka tih ve tùr chu, engtikah nge
ka awm leh ang a, engtikah nge zo thlifîm chuan baksam léng
hlep hlepa min chhem leh ang aw. Zotuithiang, fîm ha kek
kawk, dai raih mai chuan engtikah nge kan bianga thlan luang
hi a tih daih leh ang a, ka dang ro hi engtikah nge a tihhnawn
leh ang le? Dawn a sei, lungduh an lènna Zoram chuan kei ka
lung min lèn tlat mai.
Kan thlen a ril tial tial a, lunglen lah a zual telh telh a. Thlasik
lai a ni nèn, kan chuanna motor lah phaizawl chinah chuan a tlan
chak êm êm mai a. Assam phaizawlah chuan bari bo hak khawpin
kan tlãn phe vawn vawn a. Heh lah chu a ro hawt hawt ni ber
35. Nghilh ni i awm lo
hian a hriat a.
Harsatna lian tham tâwk lovin Shillong tláng chu kan thleng
ta a. A boruak a dang ta zar mai. Zoramah chuan a vâwt kan tih ve
deuh cháng chu awm ve bawk mah se, chu zawng Shillong nèna
han tehkhin tham pawh a lõ ni lo, a lõ nep set set êm a lõ ni. Kawrlum,
puk lian pui pui kan han a, zîngkárah kan thaw khu hluah hluah mai
a. A hmuna lo awmte pawhin, "Kumin chu thlasik a nâ deuh," an ti
hial rêng a.
Kan ram chu rambuaiin min chim tâk avàngin thil engkim
a buaithlâk zo vek mai a. Rambuai rip tak tlansan tùr leh Zoramah
zirna chhunzawm a harsat deuh avàngin Shillong lamah a thei fâte
chu an liam thla zut zut reng a. Za tam tak rual chu High School
leh College-a kal tùrin an liam thla tawh rêng a. Buaina avànga
chhuk thla chu thuhran ni se, Shillong-a lehkha zir thei chin hi chu
miin an ngaisâng êm êm a, chung-en pawh an hlawh tlángpui a,
zirna ha lehzual beiseina avànga chhuk thla pawh awm nual a ni
a.
Shillong-a Mizo lehkhathiam rual awm tlángnêl tawhte
chuanZoram lam aanga zirna chhunzawm tùra chhukte luhna/kalna
tùr buaipuiin an buai êm êm reng a. An lehkha zirna tùr mai bâkah
an Hostel awmna tùr nèn lam an lo buaipui hìn a, a dawngtu tán
chuan a va nuamin a va làwmawm dáwn tehrêng êm!
Kan exam hun a sukuk tâk avàngin mi admission tihrual
pawhin ti ve thei hek lo le. Duhthal pawhin mahni kal duhna Col-
lege pawh a thlan theih tawh lo va. College kalna tùr chu thuhran ni
se, Hostel-a awmna tùr pawh buaipui tham tak chu a ni.
MahseShillong-aMizolehkhathiamrualawmtechuankawng
engkimahminbuaipuiinsulminsutsakzarzara,ansawilehtihkuaksa-
ah duh kan thlang hi a ni ngawt a. A va làwmawm tehrêng êm! A
leiin lei dáwn ta ila, a man chhiarsen rual a ni mawlh lo.
Shillong khawpui hi (khatih lai chuan) hmarchhak Gover-
36. Nghilh ni i awm lo
nor hut hmun leh hmunpui ber a nih ve avàngin Mizote pawhin
engkimah 'Shillong style' kan entawn lo thei bîk lo. Kan hmuh
phâk china khawpui lian, thiamna pûrchâwkna hmun atána kan
hman a ni ve rêng a. Shillong leh Gauhati (tunah Guwahati) aanga
Graduate chhuak ngatte phei chu an induhin an inhmu sáng lar a,
dik tak sawi chuan a thiam pawh an thiam a, eizawnna kawngah
pawh hna zawnna thlengin harsatna an tâwk lèm lo va. Inchhuang
àwm rêng pawh an lo ni tho mai.
Mahni ngaihtuahnain a phâk ang tâwka ka awm ve châkna
hìn Shillong tlángah ngei chuan College ka kal ve ta. Kan
khawtlángte ka han ngaihtuah a, khaw chengker tak, khaw
mawngping tih theih dáwn dáwn khawpa mite tlawhpawh loh khua
a ni a. Kan chhûngkua lah hian dàngte chhûngkua han ngaihtuah
chuan Shillong tláng lama han intîr liam tùr chuan a huaisen thlâk
lam deuh chu a ni a. Mahse Shillong-ah ka awm a, Shillong-ah
ngei chuan a ni ka awm si ni.
Class kan han kal an ve a, class min lo kalsanna a rei
tawh avàngin zir tùr ka va ngah bîk êm! Kei chang ka ni lo, ka
Mizo-pui henkhatte pawh an ni ve tho. Inhnemna ka la nei reng e,
chumai a la ni lo, Mizo pa ka nia lawm.Enge ka zàm bîk ang? Zirlai
bu páwna mi zawhna an siam bîk êm nang. Zãm tùr ka lo ni lo, sâp
thufing pawhin 'Rei lo tê thawhrimna hian kumkhaw nawmna a
thlen' a tih tak kha maw le, tiin ka in-seh-ruh an a. Hun rei lo tê
kan neih chu theihtâwpa lehkha zirna hun atán ka hmang chho ta a.
Hmabâk ka ngahzia ka inhre thar a, mahni aia thiamte
bula awm hi kan dinhmun hriat chian nán a pawimawhzia ka hre
thar chho zêl a. Mahni tual laia invaivung satliah ngawtin awmzia
a neih tam lohzia lah a lang chiang tial tialin ka hria. Kan chhehvêl
boruakin a zir miau loh chuan mi changkãng nihte hi a lo harsa
àwm mang e, ka ti hìn. Khaw tê tak têa lalte pawh hi han zawt
ta chiah ila, ani aia fing leh fel remhria an awm an ring lo mai
thei. Mahse khaw lian lalte erawh chuan an boruak hap a zauh
37. Nghilh ni i awm lo
miau avàngin mi chi tin chi tang an awm avàngin an ngaihtuahna
a zauin rilru an sêng nasa lo thei lo. Zirna-ah pawh hian khawpui
leh lian zâwkah nge nge chuan thiamna puak chhuah tùr a intam
hleih êm a. Chumi a nih avàng chuan chhûngten lõ pachhiat phahin
lõ tuar rih deuh pawh nise, an thawhrim rah, an làwmman chu
an la têl dáwn khawp ka ti rilru hìn a.
Krismas a lo thleng dáwn hnai a. Rilru chuan mahni
khaw lam a àwn a. Mitthlâ-ah tlángsãm pár pãwl riai maite
chu a lang uai uai a. Lunglen a zual a, thinlai mu hnu a kai tho
leh ta. Mahni khuaa Krismas hman châkin kan kûr a. Mahse
rambuai kárah eng harsatna nge kan tawh dáwn tih kan hre
si lo. Chu a chhapah kan zirlaiin min hnawh tawt a, inthlahdah
hman kan ni mawlh si lo. 'Engati nge khuanu pawh hian
rambuaia min lo siam le' tiin kan rum ru vawng vawng mai
a ni.
Zote-i lehkha pawh ka dawng hìn tak na a, a làwmawm
rual rualin hun bul aanga kan lo thlìr Krismas hun hlû, intawhlehna
hun remchang tùra kan lo thlirah pawh sakhmêl tawn nî rêng a
awm dáwn si lo.
'Khua hmun di mah ngaih a nâ a,
Chhingkhual di chuan min phuar vawng
vawng.'
tih hlate hi a lo va han dik thui tehrêng êm ! A ni mai lah tak a. Nî
hi a rei vawng vawng a, zàn hi a sei tlawk tlawk hian a hriat a. Kan
lehkha hmuhte kan chhiar nawn tluk tluk ringawt mai a. Kan
chantâwka khua rel chu a ni ve miau mai si a.
Shillong hmunah Krismas chu kan hmang ta nge nge a.
Rilru-ah zawng mahni khaw lam lo chu a leng mang chuang lo.
Mitthlâ hian kum hlui lama kan hman dànte a chhui zut zut a.
38. Nghilh ni i awm lo
Bung 5
Shillong-ah Bawk
Zoram buai lah chuan ziaawm lam a pan chho hlei thei
chuang si lo. A zual zawpui vaihlenhlo an tih ang maiin mipui
39. Nghilh ni i awm lo
nâwlpui tawrhna pawh a nasa zual emaw tih tùr a ni a. District
Council Sorkar-in India Sipai chakna hnuaiah inawpna chu a
thawk chho ve rêng a, underground-a kal chhuak an tam
avàngin sorkar hnain a tuar lo thei lo va, hna a mumal thei lo va,
zirna sikul pawh a khaihlak hle rêng a. Khualzinte leh Council
hnuaia hnathawk vei vâkte pawh sipai convoy-in a hruai ta vek
a. India sipaite lah chuan Mizo zawng zawng an ringhlel ta emaw
tih mai tùrin rinhlelh apui an ngah a. An rinhlelh deuhte chu an
man a, thiamthu pawh sawi hman lêk lovin phai lamah an thawn
zung zung mai si a. Mizoram sorkar, Publicity Department
chhuah dàn phei chuan sorkar hotute sawi dànin Zoram chhûng
leh páwn aanga lung in táng zat pawh mi 15,000 vêl lai niin an
sawi.
India sipaiten Mizo mipuite Grouping Centre-a dah an
rel tawh chu a takin January 4, 1967 aangin an bawhzui a, Mizo
hnam sipaite an chet theih loh deuh an beisei vàng pawh a ni
mahna le. Central Government Liaison Office for Lushai Hills
District chuan Silchar leh Aizawl kawng tláng dunga khua te,
Aizawl leh Lunglei inkár kawng dunga khuate chu Protective
and Progressive Village (PPV) vuah chawpin, Defence of In-
dia Rules 1957 leh 1962 tlawhchhanin khuate chu khâwm a ni
a.
Khaw tê deuhte chu khaw lian zâwkah tihluihnain khâwm
an ni a. Mahni in leh lo, ramte ngaiin mipui nunaute an apin an
chiau vawng vawng a. Chhûng rual, thawk awm deuhte tán chuan
a zia zia a la awm a; pahmei berh tak tak fâte pawh buaipui fet ngai
neite tán chuan chet zung zung theih a ni si lo. A mangan thlâkin a
luhai thlâk takzet a. |henkhatte phei chu an bungrua pawh an thiar
chhuah fel hmaa sipaiin an in an halsakte a lo awm bawk a. Mahni
in meivâp chang ta vek mai thlîr a, patling pui pui pawh kun ta
tlawk tlawk lah an tam rêng a. A rapthlâk han tih mai pawh hian a
sawi chhuak zo kher lo mai thei. Zofâte hian kan sepui ruah tuar
40. Nghilh ni i awm lo
tlawk tlawk hi a ni ber mai a.
Grouping Centre lamah lah in leh lo han dinna hman awm
ta lo chu sikul-ah te in êk beng a ngai a. Khaw khat mai sawi
khâwm ni ta lo chu chhûngte belh tùr nei lote pawh mi tam tak an
awm lo thei si lo. Chhûngte belh tùr nei tán pawh chhûngkuaa han
belh ngawt lah buai a zual ting mai bawk si. Mi bathlara riahhmun
rem leh inbáwl hrang tâwk pawh hahnem fé an ni a.
Hnatláng leh kuli tùra chhuah reng a ngaih avàngin
chhûngkaw eizawngtu tán chet ngaihna a awm bawk si lo. Naupang
rilam vak lah an tam.Ei chhiat avànga vûng leh kawha lo te, thih
phah hial pawh sawi tùr a awm bawk a. Lõ neia eizawng kan nih
avàngin lo lam pawh enkawl hat theih a nih tâk loh avàngin buh leh
thlai hnimin a dip chhe zo va, hma lam hun thlîrin patling pui pui
pawh lungngaiin an kùn tlawk tlawk mai a ni.
Mizo sipai leh vai sipai laka tlâktlum tum ta rêng rêng lah
an lo awm ve zêl a. Tlâktlum tumna luatah inhekna lah a hluar êm
êm mai bawk si. Khaw hran nà nâ na chu zia a lo inang lo va, in-
kawh, invau, insual buai tâwk lah bo lo.
Radio ngaihthlâk lahin inthah / inkah tih te, inman tihte a ri
reng a. 1967 May thlaa India Sipai Official Record-ah chuan Vol-
unteers kahhlum zat pawh mi 59 zet an ni a, kahhliam pawh mi 10
zet an ni a, mi 858 lai man an ni tawh a, mi 177 te chu inpe tawhin
an sawi nghe nghe.
Zàn khat chu, kan exam lai a ni a, exam pawh kan zõ êp
tawh a, chumi zàn chuan Radio kan ngaithla hap a, thu thinhawng
zet mai- Ambush thu a rawn puang ta. Kan mengphâwk nasa hlawm
kher mai. Kan menphâwkna chhan pawh engdang a ni lo va, exam
zawh veleh mahni khaw lam pan kan nghahhlelh vàng a ni hlawm a.
Bilkhawthlir daiah Convoy road Clear chu Mizo sipaiten
ni 23 May 1967-a an ambush thu a ni a. Chutah chuan vai sipai
10 vêl zet an lõ thi lehnghal. Chawlh kan neih rei loh avàngin haw
41. Nghilh ni i awm lo
thuai thuai kan nghâkhlel si a, kan kalna kawng lam ber khera am-
bush a han awm leh chu a pawi kan ti takzet mai. A rali zual a,
curfew khauh tawh sa pawh a khauh belhin, zin veivah a harsat tùr
thu kan hmu tlang hlawm êm a ni.
Hlauh ang ngei ngeiin zin a harsa a, kan la zin thei lo leh ta
nghal a. Exam kan zawh tawh hnu phei chuan mawnga hawlh ang
zak hi kan ni a, kan za riai tawh mai a. Zin an phal hun lah a tlai
tawh a, han haw ting ila, kan awm rei hman dáwn mang lovin a
hriat a. Lungdam lo takin chawlh pawh chu Shillong-ah bawk ka
hmang leh ta a.
Bung 6
Tawnmang Em Ni ?
42. Nghilh ni i awm lo
Zirna kan han an chho leh mawlh mawlh a. Ni khat chu ka
lehkha tùr hi a rawn thleng nawlh a. Dãk lam a mumal hleih theih
loh avàngin lehkhathawn pawh a mumal thei hìn lo va, a thang rei
thei êm êm mai a. Chutia lehkha ka dawng pawh chu ka lãwm hle
mai a; hawn a, han chhiar thuai thuai chu ka châk hle a.
Ka room-ah chuan ka lût a, ka khumah intithei takin chu
lehkha chu ka han chhiar a, ka rin leh beisei loh lam deuh mai a lo
ni a! Hetiang hian-
|hian duh tak,
Zorama
I ngaihawm vung vung hle mai. I dam zêl ang chu maw?
Chanchin hriat a khât hle mai. Keini lam chu kan dam e.
Zoram, thu hrilh châkawm loh tak, mahse thu
pawimawh tak ni bawk si hrilh tùr che ka nei a, ngaih loh
lamah i lo ngai êm lo vang chu maw. Englo a nia kumin kum
bul lamah khân kan khua-ah kan Bial zirlaiten inhmuh
khâwmna an nei a. Chutah chuan kan MDC pawhin a rawn
hmanpui a, chuta MDC rawn hruai pâ nèn chuan Zote-i chu
an lo inkawmnêl deuh nge ni ? A hnu-ah MDC bial fang a
rawn zui leh a, chutah chuan an inhruai ta nge nge a.
Kei pawhin ngaizáwng lo tùrin ka ti a, mahse a pâ a
zah deuh a ni ang chu 'ka thu' pawh a zawm ta chuang lèm lo
va. Zote-i chuan, "U Zorama chu ka duh êm êm tho a; mahse
tunah hmun dangah a awm daih bawk nèn, rawn zir chhuak
sela, min iai ang nge, iai lovang tih pawh a hriat si lo va... a
rêng thu-ah ka pâ ka zah deuh bawk si a...," tiin ka bulah
chuan a sawi a.
Rawn hrilh loh ngawt che chu ka inthiam thei si lo va,
ka rawn hriattîr hrãm che a ni. A chhànna lâk dàn pawh i lo
thiam ngei ka beisei.
I hian fo
43. Nghilh ni i awm lo
Vanlali
tiin.
Ka han chhiar a, ka han chhiar nawn leh hìn a. Thutak
nge dawt muhlum tih pawh thliar thiam ngaihna ka hre lo. A
kutziakte ka han enchiang a, Vanlali kuthnu ngei chu niin ka hre
bawk si a. Ka han rûm deuh dat dat a, awmzia a nei chuang lèm
lo va.
Nge ni, Vanlali leh Zote-i hian inhmuhthiam lohna an nei
ang a, Vanlali hian Zote-i nèna kan inkárah hèm a thlâk zâwk?
Vanlali'n chutiang chu a ti duh ang em? A ni thei lo. Vanlali chuan
Zote-i huatna lo nei mah se, he thu kher hi zawng 'ka anghma ngai'
a ni zâwk lo maw? A dik zâwk ang, Vanlali'n min haw ve mawlh lo
ang? A hiannu Zote-i chu a îtsîk a ni thei ang em? A ni thei lo.
Vanlali, mi rilru tluang, mi pawi sawi hlau tak a ni si. Thudik chu a
ni phawt mai.
Thudik chu lo ni ta se...Zote-i chuan ka iai a ring a maw?
Ka rilru tak hi a lo la hre lo nge ni? Hre ve tâwk tùr chu a ni tawh
si. Nge a phênah eng thil nge awm tih chu thinlungin a suangtuah a,
mitthlâin hun kal tawh te a chhui let zut zut a.
'Ka pâ ka zah deuh'.... Zote-i chuan a pa thu a hnial ngam
lo chu a ni maw? A pâin a tîr lui a va nih hmêl êm? Kan khuaa ka
awm laite pawh khán a mitmei len dàn aang khán min làwm zat lo
a ni ang tih chu hmuh theih tùrin a awm zauh zauh rêng a; mahse ka
haiderluihrãmhrâma,Aânhla-ahpawh,"Innufahianinngaizáwng
a nih ber hi, in pahnihin nei rawh u," a ti," miin an tih pawh chu
patling inhrosa ve satliahah ka lo ngai mai hìn a. Tunah chuan
Zote-i chuan a pâ a hlau si maw?
Ka mumang ni se ka va ti êm? Aw... ka mumang nise ka
va han ti tehlul êm! Mahse ka mumang chu a ni mawlh si lo. Zote
ka hmangaih che a, léng dang tán zawng ka phal mawlh lo che
44. Nghilh ni i awm lo
asin!
Zote, Aw...ka hmangaihzia che hi hrilin sawi thiam ila ka
va ti êm! "Kumtluanga i nupui nih loh hi asin ka hlauh ni.
Nang ka neih theih dáwn loh ai chuan ka léng tar hak mai
ang. I tán, i tán chauh ka lo nung reng ang a, ka lo nghâk reng
ang che...i tán rinawm takin ka lo awm reng ang," i tih laite
kha a va la rei lo êm!!
Ka thiam lo a ni. Mahse eng nge ka thiam loh chu? Ka
inzâwt, ka chhâng thei lo. 'I tán, i tán chauh' a ti a, kei chu heta hi
ka awm asin le. Zote, khawnge i awm tâk? Ka chunga i tiam thu
thlun zawng zawngte kha boruakah mai i thamraltîr ta maw? Thang
kamtu chuan a sùt leh zawng a tum nameuh mai; mahse, a
beisei loh hnu-ah a ni hìn.
Thlalâk, a single pawh ni lo chu ka han en hìn a, a hmêlah
chuan thutiama ding nghet lo hmêl a va pu si lo êm! Chu zàn zet
zawng zàn lungngaihthlâk a va ni êm!! Ka han mû a, ka ngaihtuah
lo thei lo. A ziaawm deuh beiseiin ka mut dànte ka han thlâk a,
awmzia a nei thei chuang lo. Ka taksa chauh chu Shillong-ah a
awm a, ka rilru leh ka ngaihtuahna zawng zawng chu kan khaw
lamah chuan a awm a; hiante hriatpui si lohvin ka nâ a, ka natna
lah chu Damdawi eia han dam mai chi lah a ni der si lo. Ka han
chhîng ve sek hìn tak na a, ka zãng deuh huih hian ka hria a; ka
muhil nghet thei mawlh lo.
Bung 7
45. Nghilh ni i awm lo
Intawh Khâwmna
Zoram lam lah chu a buai zual zêl mai si a, chhûngkaw tam
tak chuan hmalam thlìrin mahni khaw lam chu loh theih lohava
chhuahsan a ul tâk si-ah chuan Aizawl-ah inbenbelna zawngin an
awm a. Aizawl mai pawh ni lo Burma ram thleng pawha kal ta
pawh an awm a.
Thingtláng khaw tê deuhte chuan an khua chu khaw
henawm khuate nèna an sawi khâwm hun tùr lo thlîr lâwkin
an rûm a. An han sawi khâwm hnu-ah chuan pitar putar leh
patling pui pui pawh mahni khaw hlui ngaiin an rum vawng
vawng a. Lõ neih laklawh lai pawh a sawi theih tawh chuang
si lo va, henawm khua aangin an lote chu an enkawl âwk
âwk bawk a.
Chhûngte nei ha deuhte chuan an fin a. Chhûngkuaa che
hlei thei lo deuhte pawhin an chhûngkuaa remchang deuhte chu
chhûngte bèl tùrin an intîr liam ve mêk bawk a.
Kan ram a buai avànga hmun him lam pan leh zirna ha
zâwk beisei avànga Shillong khawpui pantute pawh kan lo pung
tual tual a. Mizo inkhâwmte pawh awm ve hìn mah se chu chuan
halai tam zâwkte tuihalna a tireh zo mai si lo.
|um khat chu Shillong khawpuia Mizo awmte pualin
intihhlimna buatsaih a ni a. Shillong khawpuia Véng hrang hrang
aangin Mizo awmte chu kan pung khâwm ha hle mai a. A bîkin
halaite kan kokim zual hle mai a. Programme hlimawm tak kan
hmang a, kan kham lo tláng hle hlawm a.
Dik tak chuan rambuai kárah kan khawsa hìn a, buaina
lianthamkantawhlohlaipawhinrilruathlamuangtheilova,thinlung
a zîng mup hìn hi a ni ber a. Hun zalèn, boruak nuam tak kára
thlamuang taka intihhlimna kan han nei chu kan zàng hawk hawk hi
46. Nghilh ni i awm lo
a ni ber rêng a. Pa tam tak, nu tam takin rambuai avànga hrehawm
an tihzia an sawi changa 'Nuih nî hmêl hmu leh tawhin ka inring
lo' an tih pawh chu intawh khâwmna chuan dawtah a chantîr a.
Chhûngte zawng zawng nèna han hman hovah pawh a îtawm kan
ti tláng hlawm hle rêng a.
Chumi ni chuan, kil khatah hian nula sam sei hniang mai,
khabe zum lam lek lek, meng fiah kak mai, a nuih zawnga zahawm
ru riau mai, mi pawi sawi hlauh hmêl tak mai hi a lo hu ngawi ve
ran a. Ka han hmuh chuan ka mit a la nghal êm êm mai a. Kan
hutna a in-ep deuh bawk avàngin han inen lah chu a rem êm êm
mai bawk si a. Kan mit lah chu a intawng thei êm êm mai bawk si
a.
Chu nula chuan ka thinlungah engtin emaw tak hian thu
sawi a nei tlat hian ka hria a. A hmêlte lah chu ka en ngun zawh poh
leh hmuh leh hlan ka nghâkhlel êm êm a. Kan hlim zual laia miin an
han phen zeuh cháng pawhin rilru hian 'Khawiah nge a awm tak?'
a lo ti rilru thuai thuai a. Tu khaw hriatpui lèm si lohvin buaipui hleih
theih si lohvin mahni buai buaiin ka lo buai ve a.
Remchángkamelhrenga.Programmehmanlaiahaninsawn
ruak ruak mai pawh chu ka châk hle a; mahse a rem mawlh si lo.
Chhûn chawlh neih hlan mawlh chu ka nghâkhlel hle a.
Chu hun rei lo tê, mit khap kár lovah chuan chu nula, a
sakhming leh lawina pawh ka hriat loh khan ka thinlung hi a ti tui ral
a, engtik lai khán nge ka thinlung a kawl tih pawh ka hre hman lo.
Ka inzawt a, a hre tùr ber hian chhân ngaihna rêng ka hre lo.
Ka hmangaih ngawih ngawih Zote-i chuan pasal min
neihsan a, tunah khawnge a awm? Ka hmangaihna chu a thlawn
ngawih ngawih a, hmangaihtu zawngin ka thinlung chu a vâk ruai
ruai a ni si a. Ka tán khawvêl hi a ruak ngawih ngawih a, hnemtu
ngaiin ka kûr mêk a ni si a. Chu nula ka han hmuh chuan kim ta
riauvin ka inhre thul.
47. Nghilh ni i awm lo
Chhûn chawlh a lo awm ta ngei a. Remcháng zawng ta
rêng rêng chuan ka duh chu ka hmu ta. Chawlh lailâwk lai chuan a
bulah chuan ka han pan a.
"|hiani in bula lo hut ve in remti em?" ka han ti a.
Ani chuan nui deuh var var chuang hian, "E...remti tehreng
mai, kan bulah i hut duh phawt chuan lo hu ve ta poh che, tlangval
hutpui tùr kan lo melh ve ngar ngar a," a lo ti a.
Chutih lai chuan a hiannu chu a lo tawlh rem ve sauh sauh
bawk a.
Phur zetin chu nula bulah ngei chuan ka han hu a. Ka duh
thu leh ha ka tih thu han hrilh nghal chûk chûk mai chu ka duh hle
mai a. Mahse chu zawng a la hma deuh ve, tiin ka inbengdai thei ta
hrâm a. Dik tak chuan a bula han luan liam nghal mai pawh chu ka
hnial lo deuh mai chu a ni a.
Nula pangngai tán chuan ngun taka ka mit meng leh ka
che vêl a lo thlîr a nih chuan ka rilru tûr àwm chu hai rual a ni lo
vang. Ani pawh a mit-meng ngun takin ka han thlîr a, tlêm chuan
tihdanglam chuan a awm ve deuh niin ka hria a; ka lãwm rilru
hle a.
Kan han tîtî a, awngkam pawh uchuak ni si lovin ka rin
aiin a lo thiam hrep a. A hming ka han zawt a.
"Mawite-i,Zorammawii."
"Chu, kan hming a va inang teuh êm êm ve a, kei hiZorama,
Zoramchhana ka nia," ka han ti a.
"Ka hiannu hi Manghaki, Lalramnghaki a nia."
"Eng tiin nge hetah in awm a? Lehkha in zir nge ni?"
"A... zir hran lèm lo ve, ka hiannu hi chuan B.A. a zir ve
mêk a, Lady Keane College-ah a kal a, kei chu ka chhûngte hnênah
ka awm ve mai mai, rambuai ka tlanchhiatsan a ni ber, nang eng
nge i tih zâwk?"
48. Nghilh ni i awm lo
"A...kei pawh Rambuai ka tlanchhiatsan ve a..., tak taka,
St.Edmund Collge-ah BA ka zir ve mêk a ni, a hmingin."
"A hmingin," an ti rual hawih a.
Thingpui kan han in zo fel a, chawhnu lam programme
neih a lo hun leh chiah a. Kan pathum chuan kan inzui ta zêl a.
Ka thla a muang hliah hliahin ka hria a; engdang ka ngai lo.
Kan hun hman pawh chu a nuam zual sawtin ka hria a. Nî hi tla thei
lo se tih mai pawh awl tak tùr a ni.
Kan hunte kan han hman zawh hnu chuan an in lamah chuan
léng tùrin min sáwm a; khua a la tlai lua lo bawk a, an in awmna lai
hriat nán tal pawh tiin an in lamah chuan a hiannu nèn chuan kan
pathumin kan inzui phei rak rak a.
Kan awmna Véng leh khuate kan han inzawt zêl a. Aizawl-
a awm tùrah min lo ngai a. Ring sual pawh an inti ve hle a. Mawite-
i chu Aizawl khaw kiang lawka Zobawm khuaa awm hi a ni a; a
hiannu Manghaki chu Aizawl khua a lo ni a.
49. Nghilh ni i awm lo
Bung 8
Ka Hmangaih Tlat Che
Hun a kal zêl a. Mawite-i nèn chuan kan innêl ve telh telh
a. Hmeichhia leh ui-tê chu a chûl nêl peih peih tih changchawiin a
kianga tawlh heuh heuh reng mai chu ka duhthusam a ni a. Ka hun
ãwl neih apiangin an in lamah chuan ka léng chawt zêl mai a.
Ka hmangaih êm êm hin, ani pawhin min hmangaih ve nia
ka lo hriat hin, ka bul ngeia rinawm taka lo awm tùra intiam Zote-
i lahin pasal min neihsan a. Hmeichhia leh pal chhia chu a thlâk
theih tihte chu lo hre ve bawk hìn mah ila, duhlai ngawih ngawihin
pasal min han neihsan chiah chu a den a nâin hnemtu hi ka ngai
ngawih ngawih niin ka hre hìn a.
Kangaihtuahsualdeuhchângtepheichuanhmeichhiazawng
zawngte hi ka haw deuh tûk a. Rinawm awm rêng rêng lo nite hian
ka ngaihtuah thul. Mitthlâin nun hluia hun hman tawhte a hmu zut zut
a; ka bengah hian Zote-i aw-ká hi a châm reng mai bawk si a.
Shillong-a ka kal dáwn zàna inthlahlel taka kan inhen hlei thei lo,
kan inthlah tawn vêlte kha mitthlâ-ah a châm reng mai si a.
Lungngai leh hnemtu ngaia ka kun ngawih ngawih laia
hnemtu duhawm tak Mawite-i ka han chhar thar leh chu ka rilru hi
a hlim takzet a. Ka thinlungah hian a lian êm êm reng a. Amah ka
hmuh a, a kianga ka awm chiah chuan ka rilru tâwt zawng zawng hi
hnâra hlît phawi ang maiin a kiang duak hìn ni hian ka hria a.
Mawite-i bula ka awm chuan ka thinlung hliam chhun anga
nâ chu a dam a, ani avàng hian ka tán khawvêl hi a par thar leh a ni.
Ka thinlung zawng zawng min laksak tawh a; mahse engtin nge a
thinlung chu ka laksak ve ang tih chu chhânna hmuh tùr awm si lo
hian ka inzawt a.
50. Nghilh ni i awm lo
Kan inlenchilh a, kan innêl tawn ve tawh viau va; ka chezia
aang chuan ka rilru chu a man thiam chuan ka ring a; mahse engtin
nge ni zêl ang le?
Zànah mut hmunah ka ngaihtuah neuh neuh hìn a; tlangval
hmelha tak, fel deuh mai ngaihzáwng nei nite hian ka han suangtuah
a. Ka suangtuahna léng vêl chu a dik tak tak ang tih ka hlau hle a.
A cháng leh ngaihzáwng nei lo, nula thianghlim tak tu tán maha a
thinlung la hlan lo ni tein ka han suangtuah thul. A khawii nge dik
zâwk ang le?
Ka hmangaih thute ka han hlan chhin vêl a, ka duhthusam
angin min lo hmangaih ve ngei nite hian ka ngai thul. A chang leh
'hmangaih ka nei tawh a, chu ka hmangaih tán chuan ka inserh
thianghlim a, mi dang tán ka rem tawh lo ti tein mi chhâng tùrah ka
han ngai bawk a. Rilru a insual a, ka rin thu ringawt pawh ka thîk
cháng lah a tam.
A nî telin ka duhna a zual a, kan lo inkawm nêl ve ta deuh
bawk nèn, hetiang renga mahni rilru pawh sawi lo va hel tawrh
tlawk tlawk reng chu dik theiin ka hre ta lo va. Mipa ka ni a, ka
duh che tih tal chu ka hrilh ve hrim hrim tùr a ni. Ka hmangaih thu
ka hrilh ang a, chuta min lo duh lo a nih leh 'ngai ka awh leh a ni
mai alawm' tiin pachan chhuahin ka tuang ka tihchhah luih chu a
ûl a ni ka ti a.
Mahse hmeichhe tam tak chu an ká leh an thinlung hi a
inzawm lo va, an ká-in an sawi ang rilru an pu vek chuang bawk si
lo va. Zote-i ang mai maiin a thutiam a phatsan leh si chuan ka tán
khawvêl hi a thim dáwn êm mai tiin a buan a hma hawtin ka han
kherh leh rih a.
Hun remcháng ka zawng reng a. Zàn khat chu, hun ãwl
remcháng tak mai hi ka nei hlauh mai a. Mawite-i awmna Véng
lamah chuan ding takin ka kal nal nal a.
Mawite-i te in pana ka kal lai chuan 'chutiang khatiang
chuan ti ila' tiin duhthusamte ka han nei kual vêl a. Hlen chhuak tak
51. Nghilh ni i awm lo
tak ngam ang i maw?
Mawite-i te in chu nî dang aimahin ka thleng hma niin ka
hria a. An kawngkhar ka han kik dat dat a, chutah, Mawite-i chuan
laphiar fung pahnih leh a thil phiar lai hum ran chung chuan kawngka
min han hawn a.
"Lo léng rawh, i va mal ve?"
"A...mal vak em ni? Pakhat chauh hi chu a tam theih loh a
ni," nui deuh chungin ka han ti a.
|hutna pindan lamah kan inzui phei a; kan han hu fel a.
"Mawite, khawnge i chhûngte hi? An thawm a va reh ve
a?
"Hmannîa sipaiin an kahhlum tâk Ramngaia kha i hria em
aw..."
"Aw, hria a ni mai, Mizorama an kahhlum kha maw?"
"Aw, ni e, MNF sipai kha, kha kha Pu Ramnghaka te
laina hnai a ni a, ka û-ten kan la râl ve lo va, zànin chu kan han râl
ve ang e," an ti a. An kal vek a nih hi."
"A lo nih tak chu, Pu Rama te nèn an inchhûng tih pawh ka
lo hre hlei nem. Rambuai hi chu a hrehawm a ni ti raw."
"Hrehawm tak a ni. Thihna lah a tam phah a, pawisawi lo
nunau lahin an tuar nasa bawk si. Chhûng leh khatte nèn pawh
chen ho hleih theih bawk si loh. A khawhar thlâk bawk si, kei
pawh hian ka chhûngte hi ka ngai hìn teh mai nia."
"Chhûngte lo deuh pawh i ngai a ni lo maw?"
"Teuh lo mai. Chhûngte bâk ngaih tùr ka nei lo rêng rêng."
"A nih ngaitu deuh che chu an awm ang a?"
"A àwm lo êm mai. Tu mah min ngai tùr an awm lo hrim
hrim, chutiang te chu...Nangman ngaih deuhte hi i lo nei a ni zâwk
lo maw?"
52. Nghilh ni i awm lo
"Nangni bula kan awmin tu dang nge kan han ngaih leh
chuang ang le? Hmeichhia hi chuan thu hi in khuh thiam a, thil
awm rengte hi awm lo ang takte hian in sawi mâm thei zêl mai
bawk a. Rilru ang chiah chiah hriat chhuah theihna kháwl te hi
lo siam chhuak se chuan han enchhin chiah hi a châkawm hìn
khawp mai."
"Tihian in ti ve zeih zeih a, ka lo awih tak tak mai dáwn a
lawm mawle. Ni e, kháwl chu han awm chiah sela chuan han endik
ila ngaih neite a vir zawnga a kal a nih chuan nang chu a vir ha duh
char char khawp ang a...kei ve chu han teh chiah ila, kháwl a chhe
ta emaw tih mai tùrin a ngawi vung vungin ka ring."
"Teh luam a che a. Nang chu a vir ha duh phian zâwk
lo'ng maw?"
"Ni e, tak taka, a vir ha duh ngawt ang chu, chawlh nacháng
pawh a hre kher lo vang, a vir ngat ngat mai ang."
Ka nui ringawt a.
"Mawite, zak thei lo pawh min ti mai thei a; mahse ka duhna
che hian zak thei pawhin min siam tawh lo va. Ka hmuh antirh
phat che aang khán ka thinlungah hian hmun i luah a, hei zàninah
pawh Véng hla pawh sawi hlei thei lovin ka rawn pan vang vang
che a. Ka duhzia thu han hrilh hrim hrim che hi ka duh a; chutih rual
chuan i pawi leh mi pawi ka sawi erawh chu ka hlau khawp mai a;
chutiangte a lo awm a nih chuan i mi ngaihdam pawh ka ûl dáwn a
ni."
"Fiamthu i va'n duh ve. Keini ang chuan kan lo thutak
ngaihthlâk mai dáwn alawm le."
"Mawite, ka fiamthu miah lo a nia, ka duh che a, ka
hmangaih takzet che a ni.Engahmah min ngai lo va, fiamthu a ni i tih
tlat chuan le....kei chuan sawi tùr ka nei lo a ni mai a, ka sawi tawh
ang khán ngaihzawng nei laite i nih chuan han tihluih chi-ah pawh
ka ngai lèm lo va; chu chu i duhthlanna a ni a; mahse sava thlawklai
53. Nghilh ni i awm lo
nà nâ na chu veh a thiang a, perh pawh a thiang a ni lo'm ni kha? A
theite leh a thiam deuhte phei chuan an kâp thlain an perhthla thei a
ni lo'm ni? Zak thei lo min lo ti a nih pawhin ka thiam lo chuang
hauh lo che."
Mawite-i chu a ngawi reng a, a en ngai a en ran reng a. A
mit a khap deuh fak fak a. A cháng leh a heh sen vam hem mai chu
a pet pân pân a.
"U Zoram, i thu sawi chu, ni e, ka pawi leh mi pawi i sawina
tùr engmah a awmin ka hre lo va, keia kár min lo duh der ve chu ka
lãwm khawp mai a. Zak thei lo pawh ka ti hran lèm lo che a. Mipa
i ni a, i tih tùr dik tak i ti ni-ah ka ngai a. Mahse...."
"Eng nge mah se...?"
"Hun rei tak aang khán kei pawhin ka lo ngaihtuah tawh
hìn a; kan inhmuh hmasak ber aang khán engemaw tak kan
inkárah hian a awm niin ka hria a. Keima ngaihtuahna satliah
mai mai a ni nge tiin keimah leh keimah pawh ka inzawt fo hìn
a. A enga pawh nise, hetia kan ina i la rawn léng duhte leh hian
anga min la kawm duh ve hrim hrim pawh hi làwmna tùr a tling
tâwk tawh hlein ka hria a. Min duh a, min hmangaih thu min han
hrilh leh lek phei hi chu a mak pawh ka ti a. Hnial phal rualah
pawh ka ngai lo. Amaherawhchu, mi hriat angin thingtláng nula
mãwl ve tak, kan ram a buai tâk avànga chhûngte bela heta
awm ve mai hi ka ni a. Pianpui finna leh remhriatna lamah lah
engmah lo mai ka nih i hre vek bawk a, chu chu thu hran nise,
lehkha zir thiamna lamah lah chhiar tham pawh ka zir bawk si
lo."
"Chutiang ringawt, a ho mai mai êm mai."
"Nang, lehkhathiam sâng, nakin lawka sawrkar hna la thawk
tùr i ni a; keini ang mi mãwl lutuk nèn chuan kan inkár a hla lutuk
deuh a ni. Kei aia thiam sáng zâwk, fing leh fel, hmelha zâwk
54. Nghilh ni i awm lo
pawh i hmu ngei ang tih ka ring a; chuvàngin, ka dinhmun pawh min
hriatthiampui ngei ka ring a, hian anga min la en zel duhte a nih
chuan ka làwm a tling êm êm ang."
"A nih, chu, min hnar tihna a ni ber a ni maw?"
Mawite-i chu a ngawi reng a, min chhâng miah lo.
"Hmeichhe tam tak hi chuan an duh loh zawngte hnar nán
hian an insit duh châwk rêng asin. Nang pawh puitling i ni tawh a,
chhia leh ha hre rual, lung fing pangngai i ni a, i duhthlanna nghet
chu kei pawhin ka pawm thiam ngei tùrah ka inngai a. I sawi tawh
zawng zawng avàng khán min hnar a nih chuan chhan tlingah ka
ngai lo va; awmna hmun azir zêlin khawsak zia chu a thlâk dànglam
theih alawm. Thufing pawhin 'Hmêl a siamhat theih loh va;
nungchang erawh chu a siamhat theih,' a tih kha."
"Chu ngawt chu a ni lo a lawm. Nakinah hiante nèn inhmuh
nîkhuate pawhin i hnâr i hmu zing lutuk ang asin. Keini ve te chu
a...min duh tak tak lo vang. In khaw lamah pawh ha deuh i hûng
ang chu. He laia awm tihnawm nán satliah bâk min duh tak tak lo
vang."
Mawite-i chu ka hut hnaih zual sauh va, min chhân dàn
aang chuan 'ka hmangaih che' min ti dawt lo mah se, min haw lo
va, min duh ve tho niin ka hria a.
Zah pawh dáwn zo lovin, "Mawite, ka hmangaih tlat
che asin," tih pah chuan ka han kuah a. Ka kutte chu a han nam
sawn ve deuh tak na a, a per hla ang tih pawh a hlau hlei hlei ni hian
ka hria a. Ka kuah nghet zual sauh a. A hmui fawh cho zet mai chu
ka thlîr rei thei ta lo va. Ka han kuai dâk a, a heh sen vam ham mai
chu a vawi khatna atán ka han fawhsak ta a; chuta min lo chhân
letna chuan ka lung a tiawi hliah hliah a.
55. Nghilh ni i awm lo
Bung 9
Intawn Lehna
Chawlh a hnai a, kan khaw lama haw chhohna hun
remcháng a nih dáwn avàngin chu hun lo chu hun remcháng dàng a
awm leh mai dáwn lo niin ka hria a; ka haw lohna a rei ve tawh êm
avàngin ka chhûngte pawhin min ngai ve tawh hle a ni ang chu, ka
pâ lehkha min thawn hnuhnung berah pawh remcháng hmasa bera
haw ngei ngei tùrin min chah lawm lawm a.
Ka han ngaihtuah hìn a, haw ka châkna leh ka hrehna
chu a inbûk tâwk thial thial hle mai a. Ka duh êm êm hìn Zote-
i lahin pasal a nei tawh si a, han haw ta ila, hlim taka ani nèna
kan inzuina hìnte chu a mual zawng zawngte a la danglam dáwn
si lo va. An inte ka han mitthla lâwk a, engtin nge ni ang le? Ni
danga ka chuankaina hìn ber a ni a, han kal lo dáwn ila, thil ni
thei a ni chiah si lo. Han kal ila, sawi tùr a váng dáwn hian ka
hre bawk si. Ràl a khat aangin ka huphurh lâwk êm êm mai a.
Shillong lama ka bialnu thar, inngaitlâwm tak, hmelha, fel
êm êm, a bula awm nuam tak mai Mawite-i'n rilru a kap bawk a,
kan khuaa awm tawh angin ka han inchan cháng pawhin ka khua a
har lâwk êm êm mai bawk si.
56. Nghilh ni i awm lo
Han haw lo ngawt dáwn ila, chhûngte an zahawm ka ti
bawk si a, ka rilru pawh a insual buai nasa hìn bap bap hle a.
Chawlh chu a lo thleng ta ngei a; kan khaw lamah chuan
ka chuang chhuak ve leh ta nge nge a.
Kan ram buai lah chuan kian zai rêng a rêl thei si lo. Hun
rei tak min chenchilhtu kan Zosâpte lah an han haw zo va, Zoram
hmar chan Zosâpte zîngah Miss Gwen Rees Roberts (Pi Teii) chuan
1968-ah kan ram a chhuahsan ve ta a. Ani hi haw hnuhnung ber a
ni nghe nghe a.
Khaw khâwm lah chu tih chhunzawm zêl a ni a. Assam
Governor-in 'The Assam Maintenance of Public Order
(AMPO) 1968' hmangin Hmar Bial leh khawthlang a sawi khâwm
a, kan khua-ah pawh henawm khaw pahnihte chu sawi khâwm
an ni ve a.
Buhfai lah a harsa êm êm a, hmun henkhatah phei chuan kg
1 chêng 15 a tling hial rêng a. Khaw sawi khâwm zînga tel, in leh lo
mumal pawh nei lo tán chuan ei leh ina intodelh chu harsa tak a ni
rêng a. Chhûngkaw pa tán chuan a luhaithlâk takzet a ni. Lõ lam
pawh hnatláng leh kuli avàngin enkawl hat hman ni hek lo le, hawp
khawp thar a harsat phah a. Hmun tin maiah hian bahra laihna khur hi
a kaw chek chuk mai a ni. Buhfai lei tùr a awm miau loh chuan
pawisa nei tán pawh a buaithlâk tho bawk si a.
Kan khua pawh ka hmuh tum ang lo deuhin ka hmu a.
Khual chhia khual ha pawh an kat nuk a; an hmêl ka hriat ruai ruai
si; mahse an hminga koh theih mai si loh pawh ka ngah hle a. An
khawsak a harsa hle a ni tih hriat ngawih ngawihte ka han hmuh
chuan ka rilru a nâ hle mai. Aw...kan ram hi buai ta lo se hetiang
hrep hi chuan in awm bîk lo tùr ka ti rilru vawng vawng hìn a.
Buhfai ei tùr nei lo, fairel bél ruak hak, mei-alh en ngawta awmte
an awm thâwm han hriat phei chuan rilru a nâ zual a.
Amah Suakliana, hla phuah thiam, mitdel meuh pawhin ram
57. Nghilh ni i awm lo
buai avànga khaw sawi khâwm chu hrehawm a ti nangiang a ni ang
chu hla-in :
1. Kan hun tawng zîngah khaw khâwm a pawi ber mai,
Zoram hmun tin khawtláng puan ang a chul zõ ta;
Tláng tina mi hruai khâwm nunau, mipui ten,
Chhùnráwl an vân riakmaw va iangin an vai e.
Kan Chatuan Pa vàngkhua ka ngai zual hìn,
Lungduh lenrual an kimna khawpui thar nuam;
Min hmangaihtu Lalnunnêma tual lènna.
2. Chhûng kimtea aw lenrual lungduhte nèn,
Zai kan vawrna Vàn Lal Rûn leh khawtláng a dai;
|huva awmhar chûn tawng loten an nghâk e,
Zarva lènna ram dai aw an chang zõ ta.
3. Ka dáwn sei ngam lo kan ram lungngaihna hi,
Sappui lung fing mingo vâlin hnutiang min chhawn;
Kan ram riangvai boral tùr tungding tùrin,
Rairah chhantu Chung Pathian ka ngai vawng vawng.
4. Kan sualna zawng zawng Lalpa min ngaidam la,
Zion Parmawi Thlarau Thianghlim min hruai zêl la;
I chatuan ram hmun mawi nuam ka thlen hma chuan,
I kut chakin min chelh la, mal min sàwm rawh.
a lo ti hial rêng a.
Kan khuaa ka han haw chu hiante pawhin min lo ngai der
58. Nghilh ni i awm lo
ve hle a. Dam tê-a kan han inhmu leh pawh chu kan lâwm tláng hle
a. A ngai têin kan inzui tláng leh dial dial a.
Ka lo rin leh beisei phâk hauh loh mai, a chanchin pawh ka
hriat zui tawh loh Zote-i chu kan khua-ah chuan a lo awm ve a.
Chutia Zote-i ka han hmu pawh chu dik tak sawi chuan a mak ka
tiin ka ring phâk lo hial a. Hmuh leh pawh ka lo inbeisei miah lo va;
a phâwk pawh ka phâwk hle a. Ka rin aiin a hmêl pawh a la
danglam lo va. Nu nih haw tùrah leh tlêma nu deuh hnak tùrah ka
lo dah ve hmiah ringawt a. 'Nu nih a haw lo hle mai, nu nih a ngeih
zâwk a nih dáwn hi, kan inngaihzawn lai aiin a ha mah zâwk a nih
hi' ka ti rilru ve mai a. Han beisei enah pawh ka en lo hrim hrim a.
Mi dang han zawh ûlah pawh ka lo ruat lo va.
A rûk tak chuan Zote-i pasal tùr àwm mi chu ka
ngaihven rilru deuh a. Véng khata kan awm chiah loh avàngin
an in lama han len vahna hun remcháng ka neih mai loh avàng
leh pehhel deuh ka duh tlat avàngin a hel dàn ka zawng hrãm
hrâm hìn a.
Zàn khat chu ka hiante hian lènpui tùrin min rawn sáwm a.
Zànriah kan lo ei tlai deuh avàngin ka lo la inpeih hman lo va; insiam
chawt chawt chung chuan, "Khawiah nge kan len ang?" ka han ti a.
Kan hian zînga a phawk ru ber Mawite-a chuan, "Zànin
chu nuthlawi tharlam kan rim ang chu maw le," a lo ti vei sup a.
Kei lah chuan a tu tihna nge hre ve hek lo i, "Khawi lam
nuthlawi tharlam nge ni a?" ka'n ti alh a.
Mawite-a vek chuan, "A'n hre lo der vêl a, min hruai zâwk
a niang chu," a la ti ta deuh deuh a.
A ngaihna ka hre lo hle mai a. Ka hawihai chu a ni der mai
a. |hian dàngte lah chu an nui deuh ha mai bawk si a. Ka nau nula
pakhat, kan awng ri hria chu a lo nui deuh tat tat a. Ka ngaih a ha
lo lehzual a.
"Ka hre lo takzet a ni. Kan kal hmain min han hrilh dawt
59. Nghilh ni i awm lo
mai teh, Mawite."
"Aw...i hria a maw ka ti a, Zote-i maw le. A thlawi leh
tawh alawm."
"A...a lo ni maw. Ka lo hre ve rêng rêng hlei nem."
"I hre vek tawh tùrah kan lo ngai mai a, kan thiam loh tak
pawh a nih chu a. An inhenna a rei leh tawh alawm. Kumin kumtir
tê khán Zote-i chu a rawn haw leh daih tawh alawm."
"Min hrilhtu an awm loh chuan engtin nge ka'n hriat ngawt
angni?"
Zote-i a nuthlawi tih ka han hriat chuan mak ka ti êm êm
mai a. Rin harsa pawh ka ti a. Nuthlawi tih chu ka thinlungah hian a
inthumrawn tluk tluk ta ni hian ka hria a.
Kan inzui chhuak ta a. Kal kawngah te chuan ka han
ngaihtuah a, mak ka ti telh telh a.Engvànga inhen leh ta mai nge an
nih tih chu ka inzawt rilru reng a. |hiante mah nise an inhen chhante
han zawh deuh tut tut chu ka hreh ve deuh bawk si a. Kawng tluanin
ka ngaihtuah a. Zote-i te inah chuan kan inzui lût hlawm a.
Hmana ka lèn dàn nèn chuan a inang ta lo hle mai. Ka
khual deuh dûk hian ka hria a. Zote-i leh a nu deuh chauh chuan in
an lo nghâk a.
Zote-i nu chuan ding meuhin min han chibai a. Zote-i nèn
pawh kan inchibai bawk a.
"Zoram, i dam hìn maw? I rawn haw thu kan lo hria a, kan
hmu thei mai lo che a."
"Dam hìn e, nangni in lo damtláng zâwk a maw?"
"Dam âwk âwk e. Nikum lam aang khán ka hrihrai hi a
ha thei meuh lo va, hna pawh ka la thawk mumal lo, 'tihian inah
hian ka tâp deuh chawt reng a."
"A nih tak chu maw le. A va zia lo ve a; i ha chhawm chho
60. Nghilh ni i awm lo
ve zêl ang chu maw."
"Nia, ka ha ve leh mai ang. Zote-i a lo kir leh ta bawk a.
Ani hian min àwl hneh bawk a."
An hmêl chu ngun takin ka thlîr reng a, inthiam lo leh pawi
tihna chu an hmêlah chuan a lang thei niin ka hria a. Zote-i tak phei
chuan ka hmêl êng pawh a hmu ha ngam meuh lo va; ka lainat
reuh hle a.
Zote-i nu nèn chuan kan tîtî deuh chawt a ni mai a. Nakinah
chuan Zote-i chuan min han bia a. Sawi tùr a vàn hle niin ka hria a.
Ka duh loh avànga inhen kan ni lo va, dik tak chuan ka lainat
khawp mai a; mahse ka rilru chhûngril engmah hriat a nei si lo.
"U Zoram, i rawn haw khât hle mai a..., i awm rei thei
dáwn em?"
"Haw khât a ni mai ang chu. Rawn haw chhoh hi a
châkawm lo ve bawk êm a ni. Nangni lah pasal in lo nei daih mai
bawk si a. Chawlh hun remchángah pawh chhuanlam han siamna
tùr nei ve hek lo."
"Mawite, zawng lai heuh kan ni lo'm ni ? Ti raw."
Mawite-a chuan, "Ni e, zawng lai vek kan nia lawm. Mi
zawn lai kan ni a. Kei phei hi chu miin min zawng nasa khawpin ka
hria," a lo ti a.
"Chawlh chu i nei rei dáwn em? Maw, u Zoram?"
"A...thla khat zen zawn chu a niang a. Nuam kan tih dàn
azir pawh a ni ang chu."
"Chuti chu, nuam ti la a hat dáwn chu. I awm rei thei deuh
ang a. Mahni awmna lam lam a nuam zêl mai a ni lo'm ni? Shillong
pawh a nuam viau a ni lo'm ni?
"Teuhnang."
61. Nghilh ni i awm lo
"Nuam chu i ti deuh a niang, i ngeih char char êm mai.
Puallenga thlang tla an sawi ang vang vang mai i ni a; i chanchin lah
hriat tùr awm mumal si lo."
"I chanchin hriat tùr a awm mumal lo zâwk a ni mai lo
maw?"
Zote-i chu a zak deuh a ni tih a hriat theih a. A kimki deuh
chaih chaih a. Ngun takin ka han en a, amahah chuan chapona
rêng a awm lo va, ka sawi tawh angin a hmêl a la danglam lo va,
kan inngaihzawn lai aimahin a duhawm mah zâwk niin ka hria a. A
hmêlah chapona a awm lo chuan a hmêl chu a ti ha zual pawh chu
a ni mahna.
I tán ka lo kir leh
Kan khua-ah chuan ka han châm rei deuh a, Zote-i pawh
a lo nuthlawi ve leh tâk si-ah chuan an in chu lèn luh nán tak kan
hmang leh a. Ka hmangaih hin êm avàngin chutia pawmlai nei lo
va a han awm leh ta si chu ka thinlung tak chuan a lainat a. Mahse
han hnem ngaihna ka hre chuang rih si lo.
Tlêma kan han innel leh deuh hnu chuan a hiannu Vanlali
nèn chuan kan han tîtî dun a. Zote-i tîtî tui ber ka nih thute leh
Zote-i a inchhir thu chu Vanlali ká aang chuan ka dawng ta a.
Vanlali'n a sawi zêl dàn chuan, "Zote-i chuan, 'U
Zorama kalsanin mi dang ka lo nei a, inchhir hian bán a chen
dáwn lo a ni. Keima thiam loh a ni a, a lakah hian thiam thu
sawi tùr rêng rêng ka nei lo. A pawi a ni. Tunah lah heti hian
ka lo lengleh chu a ni a, ka tán han beisei leh ngam chi pawh a
ni tawh si lo va. Mahse, U Zorama hian min lo la ngaidam thei
hrãm sela chuan, ka tán hian khawvêl hi a nuamin, ka nun hian
khawvêl thar a nei leh ngei dáwn si a, aw...,' a ti vawng vawng
asin," a ti a.
62. Nghilh ni i awm lo
Zote-i chu ka lainat alawm; mahse ka thinlung hian a
ngaidam thei ang em? Chem bal pawh hi hman dáwn apiangin hriat
chhuah a ni hìn si a.
Vanlali chuan, "Zoram, i tán chuan thil harsa tak a nih
pawh ka ring a, i rilru tùr zawng zawng pawh ka hriatthiampui
khawp mai che a. Mahse chuti chung chuan Zote-i tán i
khawngaihna ka han ngensak a, 'I la ngaidam thei hrãm mai lo'm
ni? Han sawi tlang tawp law law ila, Zote-i nu pawhin, pawi a
tihzia a sawi chamchi a, "La ngaidam leh thei hrãm se la chuan ani
aia han thlan tùr mipa hi an awm lo asin maw le," a ti hial asin," a
han ti a.
Chhân dàn pawh ka thiam lo. Ka thinlung a insual a, a eng
zâwk chak ang maw?
Nî a lo ral ve zêl a, kan khuaa ka awm theih hun chhûng
pawh a rei lo tial tial a, kár khat awrh chauh hun ka nei tawh a. Min
thlèm nasat ve êm avàng leh kei ngei pawh ka lung a lèn deuh
avàngin Zote-i chu ka la pawm theih thu Vanlali chu ka hrilh ta a.
Mahse, inthiam lohna lian tak ka nei tlat mai. Mawite-i
chuan ka chanchin chu han hria se, a thinlung a va'n nâ dáwn tehrêng
êm! Ni rei lo tê liam ta-ah khán ka hmangaih thu ka hlan chauh a,
tunah ka uiresan leh si maw.
Zote-i chuan min va han tibuai tehlul êm. Keima thinlung a
hliam tawh kha tâwk mai se, Mawite-i lehzêlin a tuar tùr chu a va
pawi êm. Mawite-i lah chuan ka uiresan tih engmah a la hre si lo.
Chu tak chu ka inthiam theih lohna chu a ni.
Hun a ral zêl a, chutia Zote-i nèna kan han inrem chhoh leh
tâk avàng chuan a nu pawh kawm a nuam hle a. Zote-i pawh a
nuthlawi nihna theihnghilh hakin ka lo nêl leh hman a. Ka awm
chhûng hun rei lo tê pawh a ãm zâwk zâwkahte chuan ka ang niin
ka hria a.
Shillong lamah chhuk thlâk a hun leh tawh avàngin kan
63. Nghilh ni i awm lo
khua chu chhuahsan a lo ûl leh dáwn ta a. Ka haw dáwn zàn te
chuan Zote-i chu duh takin ka han kuah leh vang vang a; inngai
takin ka inhen leh ta rih a.
Bung 10
Thinlung A Dam Thei Lo
Kan khua chhuansanin Shillong lam panin ka kal leh ta a.
Kan khua ka han chhuahsan tirh lam chuan Zote-i chuan ka lung
min lèn a.
Aizawl-ah zàn hnih khat lek ka han riak leh a; ka rilru erawh
a danglam ta deuh tlat a. Zote-i laka ka han inphahhnuai leh chu ka
inchhir ta tlat mai a.
Ka han ngaihtuah neuh neuh hìn a. Kan khuaa ka
ngaihdam theih mai ang chi khán ka thei ta tlat lo mai a! Pasal min
neihsan laia ka rilru hrehawmziate ka ngaihtuah chhuak uar uar
mai bawk si nèn.
