R. Herba, M. Sikora-Gaca, Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa. Wy-brane aspekty [w:] Edukacja a bezpieczeństwo państwa, J. Gałęski, L. Kacprzak, A. Marcinkowski (red.), Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, Piła 2014, s. 93-103.

1. 1
R. Herba, M. Sikora-Gaca, Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa. Wy-
brane aspekty [w:] Edukacja a bezpieczeństwo państwa, J. Gałęski, L. Kacprzak, A. Mar-
cinkowski (red.), Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, Piła 2014, s. 93-103.
Renata Herba
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Staszica w Pile
Małgorzata Sikora-Gaca
Politechnika Koszalińska
EDUKACJA, POJĘCIE PATRIOTYZMU A BEZPIE-
CZEŃSTWO PAŃSTWA1. WYBRANE ASPEKTY.
Streszczenie: Edukacja dla bezpieczeństwa wprowadza nowe wartości w rozumieniu
kwestii stabilności państwa. To również proces, którego poprawna realizacja zapewnia
w dużej mierze kształtowanie postaw „świadomych” (swoich praw i obowiązków) oby-
wateli, których w wielu państwach występuje niedosyt. W przypadku Polski rozwój
przytoczonych treści programowych jest szczególnie ważny, ponieważ żyjemy w takim
momencie dziejowym, w którym nastąpił zbyt widoczny, negatywny regres wartości
patriotycznych i wychowawczych. Wprowadzenie edukacji dla bezpieczeństwa jest swo-
jego rodzaju „przeciwdziałaniem” zastosowanym przez państwo. To natomiast tylko
jedna strona procesu kształcenia osobowości młodych ludzi, należy pamiętać, że zasad-
nicze wartości przekazuje przede wszystkim rodzina i środowisko społeczne.
Słowa kluczowe: Edukacja, bezpieczeństwo, wychowanie w rodzinie, świadomość poli-
tyczno-obronna, edukacja dla bezpieczeństwa
1
Inspiracją do napisania niniejszego artykułu stała się publikacja prof. dr hab. Piotra Jaroszyńskiego. Zob. P.
Jaroszyński, Edukacja a bezpieczeństwo Państwa Polskiego, www.rodzinapolska.pl, dostęp dnia: 13.04.2013.

2. 2
1. Zagadnienia wstępne
Pojęcie bezpieczeństwa państwa nieodzownie związane jest z kwestią edukacji
jego obywateli. Brak zastosowania odpowiedniego poziomu nauki powoduje, że „cały
potencjał, jakim człowiek został obdarowany, nie rozwinie się w pełni i stosunkowo
szybko wygaśnie” (JAROSZYŃSKI P.). Ustawa z dnia 21 listopada 1967 roku, o po-
wszechnym obowiązku obrony Rzeczpospolitej Polskiej (Dz.U. z 2004 r. Nr 241, poz.
2416, z późn. Zm) „używa” pojęcia „edukacji dla bezpieczeństwa” dla określenia kompe-
tencji obywatelskich w zakresie obrony cywilnej. Prawne usytuowanie poruszanego za-
gadnienia czyni z niego istotną kwestię w obecnym dyskursie naukowym. Tworzy bo-
wiem podstawy dla edukowania licznych pokoleń do życia w społeczeństwie, nie w roli
„atomu społecznego” (BUCHANAN M. 2007: s.51-54), a z pożytkiem dla szerszych zbio-
rowości (CHMIELEWSKI J. 2005: s.2-5). Istotne z punktu badanego zagadnienia wydaje
się połączenie edukacji, bezpieczeństwa państwa i pojęcia patriotyzmu (BRODACKA-
ADAMOWICZ E. 1994: s.32-34; BRZOZA J. 1990: s.148-155; CHMIELEWSKI J. 2006: s.6-
9). To ostatnie zagadnienie odgrywa szczególne znaczenie, wskazuje bowiem na wy-
chowawczy aspekt edukacji dla bezpieczeństwa.
2. Świadomość patriotyczno-obronna
Świadomość patriotyczno-obronna obywateli jest ważnym aspektem budowania
bezpieczeństwa podmiotu państwowego. Często jest ona kojarzona z poczuciem pewno-
ści (LEKSYKON POKOJU. 1987: s. 29), postawą, sposobem zachowania (DĄBROWSKI S.
2000: s.29-30), reagowania czy możliwościami odparcia zagrożenia (BOGUSZ J., KOSYRZ
Z. 1979: s.31). Świadomość to element, który musi zostać „wpojony” obywatelom, dzięki
czemu zostanie zakorzeniony w relacjach społeczeństwo-państwo. Doskonałym przy-

3. 3
kładem utrwalania tego procesu jest edukacja (ASYNGIER-KOZIEŁ A. 2004/2005: s. 7-
20) dla bezpieczeństwa.
Świadomość obronna powiązana jest z polityką państwa w omawianym zakresie,
a ta z kolei jest nieodzownym elementem bezpieczeństwa jako całokształtu działań
promocyjno-informacyjnych (MALAK K. 1998: s.76). Wątek patriotyzmu pojawia się w
tym aspekcie dla określenia prawidłowych postaw obywatelskich, tak pomocnych w
budowaniu wartościowych społeczeństw. Wielokrotnie jest ona ukrytą konsekwencją
potrzeby bezpieczeństwa (KORZENIOWSKI L. 2001: s. 9), jaką odczuwają obywatele da-
nego państwa. Jest to również idea, płynąca z potrzeby tworzenia państw narodowych,
która zrodziła się w przeszłości. Ludzie łączyli się w większe zbiorowości z różnych po-
budek, kwestia zachowania czy utrzymania bezpieczeństwa była zawsze jedną z nich.
Postawioną tezę potwierdza definicja Cezarego Rutkowskiego, która określa bezpie-
czeństwo narodowe jako stan świadomości społecznej. Charakteryzuje się ona tym, że
istniejący poziom zagrożeń, dzięki posiadanym zdolnościom obronnym, nie budzi lęków
ani obaw o zachowanie wyznawanych wartości (RUTKOWSKI C. 1995: s.30).
Świadomość patriotyczno-obronna to stan będący dobrem wspólnym dla ogółu
obywateli, jak i wartością osobistą dla każdego z osobna. Jest to również zbiór pewnych
wartości utożsamianych z dobrem wpływającym na kształtowanie osobowości danej
jednostki. Wartości te czerpane są zarówno ze środowiska rodzinnego jak i otoczenia, w
którym dorasta i kształtuje się jej świadomość społeczna (CZERWONKA M., PIRÓG H.
2002: s. 13-20.

4. 4
3. Pojęcie patriotyzmu a edukacja dla bezpieczeństwa
W życiu większości historycznie ukształtowanych narodów patriotyzm jest bar-
dzo istotną postawą, która wpływa zasadniczo na funkcjonowanie wspólnot narodo-
wych. W rozumieniu pierwotnym „patriotyzm to miłość do ojczyzny, żarliwe przywiąza-
nie do kraju rodzinnego”, patriotą jest natomiast „człowiek gotowy do poświęceń dla
ojczyzny” (SŁOWNIK WYRAZÓW OBCYCH. 1939: s. 84).
Współcześnie pojęcie to nabiera szerszego kontekstu (CHMIELEWSKI J. 2006: s.
6-9). Władysław Kopaliński określa patriotyzm, jako „miłość do ojczyzny i własnego na-
rodu połączoną z gotowością ofiar dla niej, z uznaniem praw innych narodów i szacun-
kiem” (KOPALIŃSKI W. 2006: s.64). „Patriotyzm jednak i myślenie o patriotyzmie nie-
jedno ma imię”, o czym świadczy różnorodność zapatrywań na tę kwestię. Patriotyzm
może być pojmowany, jako wierność idei narodowej, wspólnoty języka i dziedzictwa
kulturowego czy obrona realistycznie ujętego interesu narodowego (WALICKI A. 1985).
Pojęcie patriotyzmu ewoluuje po dzień dzisiejszy, a każde nowe karty tworzącej
się historii nadają mu inne brzmienie. Wynika to z faktu, iż patriotyzm, jako pojęcie
określa miejsce i sposób funkcjonowania pojedynczego człowieka we wspólnocie go-
spodarczej, kulturowej, politycznej czy społecznej – a więc w narodzie, którego wy-
znacznikiem jest doświadczenie historyczne. W związku z tym każde rozumienie pojęcia
patriotyzm jest nacechowane specyfiką kraju, w którym ono funkcjonuje. Jest zatem
różnicowane poprzez: myśl rodzimych filozofów, politologów, historyków, idei, doktryn,
itd. (JAN PAWEŁ II, BOCHEŃSKI J. M., STRÓŻEWSKI W., ŚLIPKO T., SADOWSKI J. 2009: s.
21-29).
Współczesne pojęcie patriotyzmu odnosi się zatem do zupełnie innych realiów
opartych o: język, kulturę i historię, afirmację symboli – godła, hymnu czy flagi, odręb-

5. 5
ność narodową oraz przynależność do narodu. Profesor Leszek Kołakowski mawiał: „je-
żeli jestem Polakiem, to mam też powinności lojalności, odpowiedzialności za swój kraj,
poświęcenie mu uwagi, czasu” (KOŁAKOWSKI L.). Słowa profesora są najlepszym dopeł-
nieniem pojęcia patriotyzmu we współczesnym świecie. Wpojenie ich młodszym poko-
leniom jest głównym zamierzeniem procesu edukacyjnego. Nie jest to jednak zadanie
łatwe, wymaga bowiem licznych interwencji ze strony państwa, usprawniających proces
kształcenia i wzbogacających jego treści merytoryczne. W tym miejscu należy również
podkreślić wartość rodziny i otoczenia w kształtowaniu świadomości patriotyczno-
obronnej. Kultywowanie określonych wartości odgrywa bowiem istotną role w edukacji
dla bezpieczeństwa już od najmłodszych lat. Pomaga kształtować określone wartości
moralne przyszłych pokoleń, które można potraktować jako podwaliny polityki bezpie-
czeństwa każdego państwa.
4. Wychowanie w rodzinie a świadomość patriotyczno-obronna
Pierwszy wydźwięk świadomości patriotyczno-obronnej pojawia się w rodzinie.
Z wiekiem, gdy człowiek uczestniczy w życiu społecznym aktywizacji ulegają następują-
ce sfery jego życia: religijna, lokalno-społeczna, szkolna, koleżeńska, itd. Tak więc cele
promowane przez środowisko otaczające kształtującą się jednostkę, wpływają zasadni-
czo na zasób wartości, którymi będzie się ona kierowała. Istotne jest zatem aby społe-
czeństwo edukować w sposób interdyscyplinarny, tak aby dobro wspólne stało się war-
tością nadrzędną. Taka postawa pozwala chronić daną wspólnotę od potencjalnego zła,
które może ją spotkać w przyszłości i jest doskonałym przykładem edukacji dla bezpie-
czeństwa. Pomaga również w dalszym rozwoju całego narodu i przekazywaniu cennych
wartości kolejnym pokoleniom (BRODACKA-ADAMOWICZ E. 1994: s.32-35).

6. 6
Rodzinę, jako jednostkę społeczną naturalnie włączono w historię narodu. Stało
się tak, dlatego ponieważ „obyczaje domów niepodległościowych tworzyły nowe układy
wartości, które wymagały odpowiednich zachowań, symboli, języka”. Bardzo istotna w
przekazywaniu idei narodowościowych była rola matki. Kobiety sukcesywnie kształto-
wały postawy patriotyczne wśród członków swoich rodzin, przekazywały je dalej, że-
gnały mężów i synów idących na wojnę, a także oczekiwały na ich powrót (JEDYNAK B.
1990: s. 9-14).
Tradycjom rodzinnym Polska, jako kraj zawdzięcza fakt swojego przetrwania.
Dlatego też rodzina rozszerzała swoje funkcję i przyjęła rolę kultywowania obowiązków
obronnych w oparciu o pamiętniki, piśmiennictwo, utwory literackie, pieśni, itd. Za po-
mocą tych materiałów edukowano młode pokolenia, następców idei ojców, dziadów i
pradziadów. Zaszczepiano w ten sposób umiłowanie do tradycji i gotowość do walki za
kraj (KOWALIK P. 1983: s.29-30).
Niezaprzeczalnym jest fakt, iż rodzina stanowi podstawową jednostkę wycho-
wawczą. I to od niej również współcześnie powinna wypływać wola kształtowania w
młodych ludziach odpowiednich wartości i priorytetów. Tak zorganizowana jednostka
społeczno-wychowawcza służy kształtowaniu odpowiednich postaw patriotycznych
(dojrzałości moralnej, intelektualnej, społecznej). Celowość procesu wychowania zależy
również od elementów zewnętrznych. Rodzice przekazują dziecku swój stosunek do
państwa. Zatem postrzega ono, jak ojciec czy matka odnoszą się do symboli narodowych,
godła, flagi. Obserwując, przejmuje te zachowania, nabywając jednocześnie przekonania
i poglądy oparte na sferze kulturowej. Jeśli zatem w rodzinie nie ma silnych tradycji pa-
triotycznych, to dziecko w niej wychowane również nie będzie ich posiadało. Jeśli zatem
rodzice nie uczestniczą w życiu państwa, np. poprzez wybory, to bierne zaangażowane

7. 7
przekażą dalej. Zatem bez kultywowania określonych postaw nie ma możliwości wy-
chowania patriotów XXI wielu (ROGOWSKI E. R. 2000: s.26-28).
Współczesna rodzina, której codzienne postawy skupione są przede wszystkim
na konsumpcjonizmie, czuje się zwolniona z wielu obowiązków. Ich realizacją obarcza
się szkoły, kościół czy też media. Rodzina XXI wieku nie kultywuje postaw patriotycz-
nych wśród dzieci, ponieważ nie odczuwa takiej potrzeby. Jej rola w tym była i jest wciąż
duża, ponieważ wychowanie dziecka dokonuje się w pierwszych latach życia właśnie w
rodzinie. Szkoła, kościół czy inne instytucje mogą ten proces jedynie wspomagać a nie
inicjować (STRUK W. 2000: s. 14-15).
Rodzina w XXI wieku powinna zatem wyrażać swój patriotyzm za pomocą pracy
na rzecz społeczeństwa, służby ojczyźnie, zaangażowania w próbę zrozumienia pew-
nych procesów politycznych. Kształtowanie postaw patriotycznych (WENZEL A. 1999:
s.6) to obowiązek, który spoczywa na rodzinie cały czas, mimo zmiany sytuacji histo-
rycznej narodu. W momencie ustanowienia systemu demokratycznego na rodzicach
spoczywa również dodatkowy obowiązek – kształtowania dzieci w myśl idei społeczeń-
stwa obywatelskiego (JAMRÓZ O. 2005: s.9; JEZIOROWSKI E., RUDNIK E. 1995: s.5-8),
czyli takiego, które za wyjątkiem roszczeń ma również swoje obowiązki. Dziecko powin-
no być zatem uwrażliwione od najmłodszych lat na otaczającą go rzeczywistość spo-
łeczną, jego „małą ojczyznę”: środowisko lokalne, historię regionu, kulturę, obrzędy,
zwyczaje. Tylko w ten sposób dzieci nauczą się „szukać swoich korzeni”, do których póź-
niej będą wracać. To również proces, w którym poprzez poznawanie własnej tożsamo-
ści, dzieci uczą się innych kultur, a tym samym tolerancji, otwartości dla innych narodów
i religii (SUDOŁ J. 1993: s.9).

8. 8
„Przemiany dokonujące się w życiu społecznym i gospodarczym naszego kraju,
sprawiły, że zadania, jakie stają przed rodziną w zakresie wychowania patriotycznego są
coraz większe i bardziej złożone” (CZERWONKA M., PIRÓG H. 2002: s.20-22). Doskona-
lenie procesu kształtowania postaw patriotycznych w młodych ludziach jest zadaniem
niezwykle istotnym, które poniekąd (w dalekiej przyszłości) może zagwarantować prze-
trwanie danego narodu. Środowisko zewnętrzne w postaci szkoły powinno stanowić dla
rodziny wsparcie a nie zastępstwo (ZAWITKOWSKI J. 1999: s. 35). Pojawia się zatem
pytanie o wymiar edukacji dla bezpieczeństwa. Jak wpoić młodym pokoleniom fakt re-
prezentowania wyższych wartości (PYREK J. 2000: s.26-28) w stosunku do ojczyzny? Jak
uświadomić rodzinie jej znaczną rolę w kształtowaniu świadomości społecznej?
5. Wychowanie dla bezpieczeństwa państwa (JAROSZYŃSKI P.)
Proces „tworzenia” świadomości patriotyczno-obronnej można określić jako wy-
chowanie (CZAJEWSKA H. 2003/2004: s.46-61) dla bezpieczeństwa państwa. Jego za-
sadniczym celem jest uświadomienie pokoleniom silnej potrzeby walki o zbiorowość
narodową (RYŚ M. 2006), z pominięciem partykularnych interesów jednostki. Jak pisze
Piotr Jaroszyński – „i właśnie wychowanie Polaków do traktowania niepodległego pań-
stwa jako najcenniejszego klejnotu jest podstawowym zadaniem rodziny i szkoły” (JA-
ROSZYŃSKI P.; KOWALIŃSKA B. 2007). Kwestie, o których mowa nie są dziś popularne
wśród dzieci i młodzieży, która czerpie liczne wartości z Internetu, prasy, telewizji. Kry-
zys przywództwa politycznego powoduje, że elity narodowe nie stanowią autorytetu.
Polskie rodziny nie odgrywają współcześnie tak ogromnej roli jak przed laty.
Zmienił się również ich model pokoleniowy. Współczesna rodzina wykazuje synchro-
niczny brak czasu na realizację wspólnych przedsięwzięć, gwarantujących pogłębianie

9. 9
więzi między rodzicem a dzieckiem. Cytując dalej Piotra Jaroszyńskiego, można stwier-
dzić, że „wychowanie polskie w większości wypadków schodzi na dalszy plan, przestaje
być rozumiane i cenione”.
Tym samym odpowiedzialność za edukację dla bezpieczeństwa „bierze” na siebie
szkoła, która jest niekiedy jedyna ostoją „prawidłowych” i moralnych wartości. Prze-
miany pokoleniowe i postępujący regres wartości społecznych wymusiły potrzebę
zmian w profilu kształcenia. Edukacja dla bezpieczeństwa – jak twierdzi Franciszek Kry-
nojewski (KRYNOJEWSKI F.) – stanowi korelację międzyszkolną i międzyprzedmiotową.
Dzięki temu kontroli podlega stopień przyswajalności wiedzy tematycznie powiązanej.
6. Edukacja dla bezpieczeństwa
Zdaniem Piotra Jaroszyńskiego mówiąc o edukacji dla bezpieczeństwa w znacze-
niu empirycznym, trzeba mieć na względzie wychowanie (HAUSNER W. 1997: s. 13-15) i
naukę” (JAROSZYŃSKI P.). Praktycznie jest to przedmiot ogólny, realizowany w placów-
kach gimnazjalnych (ADAMOWICZ B. 2006: s.23) i ponadgimnazjalnych (WEREDA M.
2005: s.2-12) wprowadzony Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23
grudnia 2008 roku (Dz. U. z dnia 15 stycznia 2009 r. Nr 4, poz. 17), który zastąpił przy-
sposobienie obronne (MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ). Sposób realizacji edu-
kacji dla bezpieczeństwa określa ustawodawstwo w formie wspomnianego rozporzą-
dzenia podpisane przez trzech różnych ministrów2.
Przedmiot przysposobienie obronne realizowany w latach wcześniejszych poru-
szał kwestie w dużej mierze związane z tematyką wojskową. Nowy profil kształcenia
został przeniesiony przede wszystkim na bezpieczeństwo ogólne ze szczególnym
2
Ministra Edukacji Narodowej, Obrony Narodowej, Spraw Wewnętrznych i Administracji.

10. 10
uwzględnieniem sytuacji kryzysowych, w tym zagrożeń życia i zdrowia, a także zagad-
nień z zakresu ratownictwa medycznego (MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ).
Wspomniany Krynojewski dokonał usystematyzowania podstaw programowych
związanych z realizacją przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa, począwszy od zajęć
przedszkolnych, a skończywszy na kształceniu ponadgimnazjalnym (DAWIDOWICZ S.
1995: s.149-153; DAWIDOWICZ S. 1995: s.74-79; DENEK K. 1999: s.3-7). W literaturze
przedmiotu pozycja tego autora pt. „Obrona cywilna Rzeczpospolitej. Zarządzanie bez-
pieczeństwem” (KRYNOJEWSKI F.) jest jednym z nielicznych opracowań ujmujących
zagadnienie kompleksowo. Z punktu widzenia niniejszego artykułu przytoczenie analizy
dokonanej przez Franciszka Krynojewskiego jest niezwykle istotne. Bez niej zgłębienie
problematyki badanego zagadnienia wydaje się małowartościowe.
Edukacja dla bezpieczeństwa w wymiarze przedszkolnym ma za zadanie – jak pi-
sze autor – wspomagać rozwój dziecka, a także wychowywać i kształcić. Istotne są tu
obszary nauki, które należy uwzględniać w realizacji treści programowych już od naj-
młodszych lat. Opierają się one o trzy zasadnicze aspekty. Pierwszy to troska o bezpie-
czeństwo jednostki (swoje własne) i zbiorowości (rodzinę, kolegów). Przedszkolak, któ-
ry kończy naukę, powinien posiadać wiedzę, umiejętności i kompetencje społeczne z
zakresu bezpieczeństwa (BIAŁKOWSKA B. 1995: s.1-6; BOBIŃSKI W. 1996/1997: s. 36-
46), w tym: ogólną orientację na temat zachowania w sytuacjach niebezpiecznych i moż-
liwych form pomocy. Ideą przeprowadzonego procesu edukacji przedszkolnej jest wy-
kształcenie w dziecku wrażliwości na potencjalne zagrożenia znajdujące się w jego bez-
pośrednim otoczeniu (ludzie, zwierzęta, rośliny, lekarstwa, środki chemiczne i czystości,
zabawa). Drugi istotny aspekt edukacji „małych” (DENEK K. 1998: s. 3-8; DZIEWIECKI M.
2002: s.14-16) obywateli opiera się na umiejętności zrozumienia zjawisk atmosferycz-

11. 11
nych, związanych z porami roku. Trzeci, to wychowanie w rodzinie, państwie i warto-
ściach patriotycznych (TUROWSKI S. 1993: s.11; SZTOBRYN S. 2003: s.91-99). Przed-
szkolak powinien znać imiona i nazwiska najbliższej rodziny, miejsca pracy, nazwę swo-
jej miejscowości, posiadać umiejętność określenia narodowości (jestem Polakiem).
Dziecko powinno mieć świadomość czym jest równość i tolerancja (ZIEMIŃSKI F., KO-
RZENIOWSKA W., DYMARA B. 2002: s. 261) (wszyscy mamy te same prawa). Wśród
podstaw wiedzy obywatelskiej należy wymienić znajomość godła, flagi państwowej,
hymnu, przynależności do Unii Europejskiej (KRYNOJEWSKI F.).
Edukacja wczesnoszkolna (STEPIEŃ R. 1999: s.259-264; FILIPOWICZ M. 2003:
s.12-13) obejmuje klasy I-III, zawiera w sobie aspekt społeczny, przyrodniczy i technicz-
ny. Taka korelacja założeń programowych ma za zadanie rozszerzyć i usystematyzować
wiadomości zdobyte w przedszkolu. Społeczny profil kształcenia oparty jest o „mini-
mum” obywatelskie jak i podstawy bezpieczeństwa. To znajomość barw narodowych,
godła, hymnu, wartości płynących z pracy i wykonywania poszczególnych zawodów,
kojarzenia ról społecznych, zagrożeń ze strony dorosłych. Absolwent klasy trzeciej szko-
ły podstawowej powinien wiedzieć pod jaki numer zatelefonować w chwili zagrożenia.
W profilu przyrodniczym zgłębia zagadnienia zdrowotne i atmosferyczne, będące pod-
stawą profilaktyki w tym zakresie. Natomiast podczas zajęć technicznych rozwija zagad-
nienia bezpieczeństwa jednostki i społeczeństwa, w tym małych, lokalnych zbiorowości.
Kształci umiejętności takie jak: czystość, porządek, korzystanie z narzędzi i środków
komunikacji miejskiej. To również profilaktyka sportowa, w tym bezpieczne użytkowa-
nie pojazdów (rower) i zdrowotna (higiena osobista, lekarstwa, prawidłowa postawa
podczas siedzenia czy zajęcia ruchowe) (KRYNOJEWSKI F.).

12. 12
Kolejny etap edukacyjny obejmuje klasy IV-VI i przedmiot historia i społeczeń-
stwo, w tym zagadnienia kulturowe, demograficzne i gospodarcze. Uczniowie poznają
pojęcie „Małej Ojczyzny” i podstawowe zagadnienia związane z państwem (święta naro-
dowe, symbole i władze państwowe, pracują z mapą Polski, znają pojęcie mniejszości
narodowych, Polonii, demokracji, wolności słowa, konstytucji, systemu politycznego,
określają prawa i obowiązki obywatela i dziecka). W klasach IV-VI wprowadza się rów-
nież zagadnienia problemowe wynikające z postępującej globalizacji (SZCZUREK-
BORUTA A. 2005: s. 117-123) i informatyzacji, w tym pojęcie bezpieczeństwa medialne-
go, ubóstwa, biedy, konfliktów zbrojnych. Rozszerzeniem tej wiedzy jest przedmiot
przyroda, w którym wprowadza się zagadnienia niezbędne dla orientacji przestrzennej,
w tym pracę z mapą, planem miasta czy mierzeniem odległości. To również kolejne tre-
ści związane z troską o zdrowie, w tym znajomość podstaw biologii, bezpiecznego spę-
dzania czasu wolnego, unikania chorób i zakażeń, a także udzielania pierwszej pomocy i
wprowadzenia profilaktyki uzależnień.
Kolejny etap edukacji to szkoła gimnazjalna. Tam, począwszy od roku szkolnego
2009/2010 wprowadzono przedmiot edukacja dla bezpieczeństwa, który składa się z
sześciu głównych obszarów tematycznych. Są to: główne zadania ochrony ludności i
obrony cywilnej, ochrona przed skutkami różnorodnych zagrożeń, źródła promieniowa-
nia jądrowego i jego skutki, oznakowanie substancji toksycznych na środkach transpor-
towych i magazynowych, ostrzeganie i alarmowanie ludności o zagrożeniach i bezpie-
czeństwo i pierwsza pomoc. Wymienione treści merytoryczne dostosowano do wieku
dojrzewającej młodzieży. Należy podkreślić, iż ten profil kształcenia nacechowany jest
licznymi zajęciami praktycznymi, dzięki czemu nie ogranicza się tylko do samej teorii.

13. 13
Przedmiot edukacja dla bezpieczeństwa realizowany jest również w szkołach po-
nadgimnazjalnych. Na tym etapie kształcenia wprowadzane są następujące treści: sys-
tem obronny i siły zbrojne Rzeczpospolitej Polskiej, ochrona ludności i obrona cywilna,
zagrożenia czasu pokoju, ich źródła, przeciwdziałanie ich powstawaniu, zasady postę-
powania w przypadku ich wystąpienia i po ich ustąpieniu, zagrożenia występujące pod-
czas wojny, pierwsza pomoc w nagłych wypadkach (zachowanie ratownika).
7. Zakończenie
Powyższa analiza pokazuje jak istotne aspekty porusza edukacja dla bezpieczeń-
stwa. Tak przyjęty system kształcenia wprowadza nowe wartości w rozumieniu kwestii
stabilności państwa. To również proces, którego poprawna realizacja zapewnia w dużej
mierze kształtowanie postaw „świadomych” (swoich praw i obowiązków) obywateli,
których w wielu państwach występuje niedosyt. W przypadku Polski rozwój przytoczo-
nych treści programowych jest szczególnie ważny, ponieważ żyjemy w takim momencie
dziejowym, w którym nastąpił zbyt widoczny, negatywny regres wartości patriotycz-
nych i wychowawczych. Wprowadzenie edukacji dla bezpieczeństwa jest swojego rodza-
ju „przeciwdziałaniem” zastosowanym przez państwo. To natomiast tylko jedna strona
procesu kształcenia osobowości młodych ludzi, należy pamiętać, że zasadnicze wartości
przekazuje przede wszystkim rodzina i środowisko społeczne.

14. 14
Bibliografia
ADAMOWICZ B. (2006), Jak uczyć patriotyzmu w gimnazjum, „Gazeta Szkolna”, nr
49.
ASYNGIER-KOZIEŁ A. (2004/2005), Edukacja regionalna, a edukacja narodowa i
europejska, „Język Polski w Szkole IV-VI”, nr 4.
BIAŁKOWSKA B. (1995), Ojczyzna w literaturze i życiu współczesnych małych Po-
laków, „Poradnik Bibliotekarza”, nr 3.
BOBIŃSKI W. (1996/1997), Kim ma być dziś '"Polak mały'"? „Język Polski w Szko-
le: dla klas IV-VIII”, z. 1.
BOGUSZ J., KOSYRZ Z. (1979), Kształtowanie postaw patriotyczno-obronnych mło-
dzieży, Warszawa, Państwowe Wyd. Wiedza Powszechna.
BRODACKA-ADAMOWICZ E. (1994), Kilka słów o wychowaniu patriotycznym,
„Edukacja i Dialog”, nr 8.
BRODACKA-ADAMOWICZ E. (1994), Kilka słów o wychowaniu patriotycznym,
"Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze", nr 8.
BRZOZA J. (1990), O niektórych elementach patriotyczno-obronnego wychowania
młodzieży, „Przysposobienie Obronne, Obrona Cywilna w Szkole”, nr 3.
BUCHMAN M. (2007), The Social Atom: Why the Rich Get Richer, Cheaters Get
Caught, and Your Neighbor Usually Looks Like You, New York, Bloomsbury Publishing.
CHMIELEWSKI J. (2005), Żyć w konkretnej społeczności, „Edukacja i Dialog” 2005,
nr 2.
CHMIELEWSKI J. (2006), Współczesna odmiana patriotyzmu, „Edukacja i Dialog”,
nr 4.
CHMIELEWSKI J. (2006), Współczesna odmiana patriotyzmu, „Edukacja i Dialog”,
nr 4.
CZAJEWSKI P. (2003/2004), Wychowanie dla Polski: (propozycja metodyczna dla
klasy VI), „Język Polski w Szkole IV-VI”, nr 2.
CZERWONKA M. (2002), Wychowanie patriotyczne w rodzinie, „Wychowawca” nr
11.
CZERWONKA M., PIRÓG H. (2002), Wychowanie patriotyczne w rodzinie, „Wy-
chowawca” , nr 11.

15. 15
DAWIDOWICZ S. (1995), Postawy patriotyczno-obronne młodzieży szkół ponad-
podstawowych województwa białostockiego. Cz. 2, „Przysposobienie Obronne, Obrona
Cywilna w Szkole”, nr 3.
DAWIDOWICZ S. (1995), Postawy patriotyczno-obronne młodzieży szkół ponad-
podstawowych województwa białostockiego. Cz. 1, „Przysposobienie Obronne, Obrona
Cywilna w Szkole”, nr 2.
DĄBROWSKI S. (2000), Patriotyzm – stan emocjonalny, „LOS”, nr 5.
DENEK K. (1998), Ojczyzna - podstawowa wartość edukacji, kultury, krajoznaw-
stwa i religionizmu, „Wychowanie na Co Dzień”, nr 1/2.
DENEK K. (1999), Czy ojczyzna jest wartością dla młodzieży szkolnej i studenckiej
oraz nauczycieli? „Wychowanie na Co Dzień”, nr 12.
DZIEWIECKI M. (2002), Jak kochać ojczyznę? „Wychowawca”, nr 11.
FILIPOWICZ M. (2003), Nowa formuła wychowania patriotycznego, „Wszystko dla
Szkoły”, nr 10.
HAUSNER W. (1997), Wychowanie do patriotyzmu, „Wychowawca”, nr 4.
HOFFMAN W. (2004), Kto ty jesteś? - Polak mały: o patriotycznym wychowaniu na-
szych dzieci, „Dyrektor Szkoły”, nr 1.
JAMRÓZ O. (2005), Obywatelskie doświadczenia w szkole, „Gazeta Szkolna”, nr 4.
JAN PAWEŁ II, BOCHEŃSKI J.M., STRÓŻEWSKI W., ŚLIPKO T., SADOWSKI J.
(2009), Oblicza patriotyzmu, Kraków, wyd. WAM.
JAROSZYŃSKI P. Edukacja a bezpieczeństwo Państwa Polskiego,
www.rodzinapolska.pl, dostęp dnia: 13.04.2013.
JAROSZYŃSKI P., Ocalić polskość, www.piotrjaroszynski.pl, dostęp dnia:
11.04.2013.
JEDYNAK B. (1990), U źródeł patriotycznych obyczajów domowych, "Problemy
Opiekuńczo-Wychowawcze", nr 1-2.
JEZIOROWSKA E., RUDNIK E. (1995), Poznawcze aspekty świadomości patriotycz-
nej młodzieży w świetle badań, „Przysposobienie Obronne, Obrona Cywilna w Szkole”, nr
1.
KOLAKOWSKI L., Patriotyzm to nie jest ślepe uczucie, wywiad dla TVN 24,
www.tvn24.pl, dostęp 17.01.2011.
KOPALIŃSKI W. (2000), Słownik Wyrazów Obcych, Warszawa.

16. 16
KORZENIOWSKI L. (2001), Zarządzanie bezpieczeństwem, Kraków.
KOWALIK P. (1983), Budzić patriotyzm - cel wychowawczy szkoły, "Wychowanie
Obywatelskie", nr 2.
KOWALIŃSKA B. (2007), Wychowanie patriotyczne w szkole podstawowej i gim-
nazjum, Gdańsk.
KRYNOJEWSKI F. (2012), Obrona cywilna Rzeczpospolitej Polskiej. Zarządzanie
bezpieczeństwem, Warszawa, Wydawnictwo Dyfin.
KRYNOJEWSKI F., Edukacja dla bezpieczeństwa, www.obronacywilna.pl, dostęp
dnia: 11.03.2013.
LEKSYKON POKOJU. (1987), Hasło: bezpieczeństwo narodowe, Warszawa.
MALAK K. (1998), Bezpieczeństwo i obronność państwa, Warszawa.
MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ, Nowy przedmiot – edukacja dla bezpie-
czeństwa, www.men.gov.pl, dostęp dnia: 13.03.2013.
PYREK J. (2000), Polski patriotyzm, "Wychowawca", nr 5.
ROGOWSKI E.R. (2000), Myśli o patriotyzmie, "Wychowawca”, nr 6.
RozporządzeniE Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w spra-
wie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w po-
szczególnych typach szkół, Dz. U. z dnia 15 stycznia 2009 r. Nr 4, poz. 17.
RUTKOWSKI C. (1995), Bezpieczeństwo i obronność: strategie – koncepcje - dok-
tryny, Warszawa.
RYŚ M. (2006), Autorytet prawdy: wychowanie dzieci i młodzieży, Warszawa.
SŁOWNIK WYRAZÓW OBCYCH. (1939), Warszawa, wyd. M. Arcta.
STĘPIEŃ R. (1999), Edukacja szkolna a bezpieczeństwo państwa, „Przysposobie-
nie Obronne, Obrona Cywilna w Szkole”, nr 5.
STRUK W. (2000), Edukacja regionalna w szkole, "Wychowawca", nr 10.
SUDOŁ J. (1993), Wychowanie patriotyczne w rodzinie, „Aspekt”, nr 7.
SZCZUREK-BORUTA A. (2005), Przemiany społeczno-cywilizacyjne i edukacja
szkolna - problemy rozwoju indywidualnego i kształtowania się tożsamości, „Rocznik Pe-
dagogiczny”, t. 28.
SZTOBRYN S. (2003), Demokracja - patriotyzm - wychowanie dla pokoju w peda-
gogice kultury Sergiusza Hessena., „Ruch Pedagogiczny”, nr 3/4.
TUROWSKI S. (1993), Czy jeszcze wychowywać? „Głos Nauczycielski”, nr 4.

17. 17
Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypo-
spolitej Polskiej, Dz.U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416, z późn. zm.
WALICKI A. (1985), Tradycje polskiego patriotyzmu, „Aneks”, t. 40.
WENZEL A. (2003), Wychowanie patriotyczne, „Nowe w Szkole”, nr 12.
WEREDA M. (2005), Świadomość patriotyczno-obronna w szkole średniej, „Eduka-
cja dla Bezpieczeństwa”, nr 5.
WOŹNIACKA A. (1999), Jaki patriotyzm? „Głos Nauczycielski”, nr 19.
ZAWITKOWSKI J. (1999), Patriotyzm Polski. Jaki jest - jaki być powinien?, "Wy-
chowawca", nr 11.
ZIEMIŃSKI F., KORZENIOWSKA W., DYMARA B. (2002), Dziecko w świecie trady-
cji, Kraków, Impuls.