De ontwikkeling van de architectuur en van materialen 03 11 2015 sj

1
Materiaalinnovaties in de bouw, 29.10.2015, KIVI-Bouw, Mick Eekhout
Materiaalinnovatie in de bouw
Lezing door prof.dr.ir. Mick Eekhout
29 Oktober 2015 KIVI, Den Haag
Op het KIVI-Bouw Symposium 29.10.2015: ‘Materiaal en identiteit in de architectuur van
morgen’
Dames en heren,
Zeer tegen mijn gewoonte in heb ik me vandaag voorgenomen om heel abstract te
redeneren naar de ontwikkeling van nieuwe producten in de bouw.
Maar om de zaak even op gang te krijgen eerst een aantal beelden van wat U van mij kent
en gewend bent, zonder veel commentaar. Het zijn alle projecten met een stapje vooruit in
de ontwikkeling van glas, staal, aluminium, glasvezelversterkt polyester en karton in de
afgelopen 30 jaar ontwikkeld van idee tot en met toepassing in projecten met de
noodzakelijke certificeringen van volwassen materialen.

2
Deze collectie van eigen productontwikkelingen laat u zien dat met nieuwsgierigheid,
analytisch begrijpen, creatief denken, gestructureerd organiseren, met zekere
volhoudendheid maar zeker ook met een flinke dosis naïviteit (om niet alle problemen van te
voren te willen weten op de weg) er veel te veroveren valt.
Na meer dan 40 jaar ontwerpen, experimenteren en realiseren kijk ik achterom en zie dat er
een grote afstand is afgelegd en dat velen mij zijn gevolgd. Met die ervaring van 40 jaar
achter me kan ik met recht zeggen ervaring te hebben, niet bang te zijn geweest, nooit bang
te zijn geweest voor de toekomst en met eenzelfde fiere blik naar de komende decennia te
willen kijken. Maar voordat we verder gaan naar de komende 25 jaar, voordat we u
inspireren om nog 25 jaar verder te gaan, dienen we te weten welke richting de architectuur
uit gaat. Want de bouwtechnologie volgt de architectuur.
Soms is het andersom: soms kan de bouwtechnologie de architectuur inspireren, maar dat
vereist creatief denken en veel vertrouwen, heel veel vertrouwen. En aan vertrouwen gaat
het in de toekomst in de bouw behoorlijk ontbreken, tenzij we met zijn allen de juridisering
van de bouw overboord gooien. Dus ik zou graag met U willen redeneren naar de toekomst.
Dat doen ik door U aan te wijzen dat het redeneren naar de toekomst verlichting brengt.
Eerst te verkennen naar een doel op de lange termijn (2040), daarna terug te redeneren via
de middellange termijn (2030-2025) naar de korte termijn (2020): ‘back casting’.

3
Ik neem een grote aanloop naar ‘Bridging the Gap’, het toekomstgerichte onderzoeks- en
ontwikkelingsplan voor de 3TU Speerpunt Bouw, dat ik met een aantal 3TU Bouw
hoogleraren schreef als ‘formateur’ (2010) en dat zijn geldigheid niet snel verliest.
Dit congres is georganiseerd in het licht van de noodzakelijke ontwikkelingen die de bouw
doormaakt om zich voor te bereiden op de toekomst.
Sinds de onroerend-goedzeepbel is doorgeprikt in 2008, is er een crisis in de bouw die
uiteindelijk een recessie werd. Architecten, voorheen altijd de eersten die met plannen voor
toekomstige architectuur bezig waren, zagen hun omzetten gigantisch dalen en konden niet
anders dan personeel ontslaan. Naar horen zeggen (BNA) liep dat op tot een uitloop van
60% van het totale personeel. Veel bureaus krompen in, gingen failliet of sloten zelf. Een
grote stroom van ‘zzp-achtige’ één- en tweepersoons-bureaus was het gevolg, want het
bloed kruipt waar het niet gaan kan ontwerpers willen blijven ontwerpen.
Merkwaardig is dat er in de architectengemeenschap zelf wel wordt gedebatteerd. Maar in
het publieke debat zijn architecten en architectuurcritici verdwenen. Bernard Hulsman is de
enige architectuurcriticus die in de NRC nog over architectuur schrijft. Het lijkt wel of de
bouw inderdaad geen aandacht meer heeft en ook niet vraagt. Het NAI in Rotterdam is
veranderd in ‘Het Nieuwe Instituut’ dat meer aandacht voor mode heeft en minder voor
architectuur. Het ziet ernaar uit dat het Nai ons ontstolen is.

4
De aannemers sloten later aan bij die recessie sinds 2008 vanwege lopende contracten.
Andere rolspelers onthouden zich van publicatie, maar de bouw belandde duidelijk in een
recessie. Elke kleine opleving uit de recessie wordt uiteraard met instemming ontvangen. Het
is voor de wereld duidelijk: 2008 was een bovengemiddeld historisch topjaar waarin teveel
werd ontworpen en gebouwd in de hoop op omzet en grote winstgevendheid. Inmiddels is er
in de bouw nauwelijks of geen geld meer te verdienen, projectontwikkelaars zien geen
mogelijkheden meer om de vroegere winstgevendheid terug te halen. Wij moeten zien hoe
de bouwsector overleeft als maatschappelijke sector.
Het ministerie van Economische Zaken ziet serieus “de bouw in transitie”.
De onrust over de toekomst ligt niet alleen bij de ontwerpers, maar ook bij de bouwers. Ik
hoorde laatst op de Bouwcampus een directeur van Heijmans zeggen: “Wij weten niet of er
over 10 jaar nog hoofdaannemers bestaan“.
In een recessie gaan alle partijen op zoek naar werk, naar omzet om de verliezen zo
minimaal mogelijk te houden en om te overleven.
Architecten gaan zich als projectontwikkelaars opstellen,
Architecten doen veel meer kleinere en meer intensieve klussen: (huisartsenwerk)
Architecten gaan ook weer het management doen.
Aannemers kunnen het best zonder architecten af.
Managers kunnen het ook zonder hoofdaannemers, zoals dit in Engeland ‘Management
Contracting’ heet.

5
Deze aanloop is nodig om de sprong naar de volgende fase te schetsen: Hoe kan de bouw
zich gereed maken voor de toekomst? Niet om in de toekomst het oude aanbod weer op te
bouwen, maar om in de toekomst de vraag te verwachten die uit de samenleving gaat
ontstaan. Om precies daarop een antwoord voor te bereiden en te geven.
Wat gaan we bouwen en waarmee gaan we dan bouwen, met welke materialen, elementen
en componenten? Om tenslotte op de productontwikkeling in de architectuur te komen.
Inmiddels begint na zeven jaar crisis en recessie de beschikbaarheid van kleine en grote
woningen, goedkope en duurdere woningen weer te knellen. Het woningbestand zit vast en
de mobiliteit in de vraag roept vergeefs om beweeglijkheid bij huurders. Daar bovenop komt
dan ook een langer verwachte maar onvoorbereide explosie in de vraag naar tijdelijke
woningen voor vluchtelingen. Terwijl er 400.000 woningen in Nederland leeg staan (CBS).
Ikea heeft inmiddels zich ook gestort op ‘refugeeshelters’.

6
De Nationale Watenschapsagenda is gevormd op grond van 10.700
vragen, waaronder ook 120 vragen uit de bouw.
Bevat 44 overkoepelende vragen waaronder twee belangrijke:
totaal energie-evenwicht en nieuwe materialen.
De toekomst van de bouw gaat veranderen
door onafhankelijk van elkaar werkende invloeden:
1. Bevolkingsgrootte
2. Vergrijzing
3. Welvaart
4. Individualisering
5. Digitalisering
6. Informatisering
7. Mobiliteit
8. Veiligheid
9. Toegankelijkheid
10. Energie
11. Milieuverontreiniging
12. Gezondheid
13. Bouwefficiëntie
14. Procescomplexiteit
15. Juridisering
16. Dienstverlening
17. Verstedelijking
18. Bouwen in de delta
Er zijn nog veel meer ontwikkelingen in de maatschappij die van invloed zullen zijn op de
bouw. Ik ga ze even na ongeveer in de volgorde waarin ze beschreven zijn in ‘Bridging the
Gap’
 De bevolkingsgrootte stagneert al jaren of krijgt af en toe impulsen door
vluchtelingen; In Delft neemt het aantal inwoners af en alleen door het aantal op
de TU Delft studerende Chinezen en Indiërs blijft het inwonersaantal op peil. Dat
beeld geldt nationaal ook.

7
 De samenstelling van de bevolking verandert door vergrijzing, waar
appartementen voor pensionado’s, ouderenwoningen, zorgwoningen, mantelzorg,
domotica en ‘terug naar de stad’ veel gehoord worden; ouderen willen weer
terug naar de gezelligheid en de cultuur van de stad. Mantelzorgwoningen zorgen
ervoor dat de jongere generatie de oudere in de gaten kan houden.
 Er is een hoge welvaart in Nederland die verleidt tot luxe investeringen waarop
soms bezuinigd moet worden. Die welvaart trekt ook veel buitenlanders aan,
zoals eens ‘de vleespotten van Egypte’.
 De individualisering neemt toe, leidt tot veel kleinere bewoningen, het gezin is
niet meer de norm : in 2030 zal 60% (check) van de woningen gebruikt worden
door één of twee persoonshuishoudens. Het socializeren vindt niet meer in het
gezin plaats, maar daarbuiten. De stad gaat ontmoetingsplaatsen nodig hebben,
de straat en de plint van straatwanden worden weer ontmoetingsplekken voor
alleenstaanden.

8
 Digitalisering bevordert ook de mondigheid van het individu en maakt connecties
via de sociale media. Vaak onverwacht, is soms grappig, soms geheel
onbeheersbaar wordt de nachtmerrie van stadsbestuurders. Burgemeesters zijn
nog onwetend en onkundig van wat er boven hun hoofd hangt en hoe zij
uitwassen en chaos kunnen beheersen.
 Informatisering heeft grote invloed op de kennis en inzicht van mensen, het
bevordert de efficiency in de maatschappij op veel vlakken, bevordert individuele
en seriematige multiple producties in plaats massaproducties en dit alles toch op
een industriële basis. ‘Industrialisation in lots of one’.
 Mobiliteit wordt steeds groter en wordt nauwelijks ingetoomd door ecologische
geweten. Om nog niet te spreken van het niet heffen van belasting op kerosine.
De digitale media hebben goede alternatieven voor vergaderingen en gedwongen
mobiliteit van personen, maar juridisch blijven werkvergaderingen elke week
verordonneerd op de bouwplaats.

9
 Veiligheid is een nieuw sleutelwoord, zoals Rem Koolhaas zei in plaats van
‘Vrijheid, gelijkheid en broederschap’ is de mantra nu geworden ‘Veiligheid,
risicomijding en comfort’.

 Toegankelijkheid brengt ook voor onze gehandicapte medemensen een betere
toegang tot gebouwen en in woningen. Dat houdt ook steile trapliften naar
verdiepingswoningen in.
 Energie is een belangrijk thema nu we vanaf eind 2020 geen nieuwe woningen en
gebouwen mogen realiseren die minstens energieneutraal zijn. We weten nog niet
hoe dat met hoogbouw moet. Na 2020 mogen we geen hoogbouw van
appartementen meer realiseren als die niet minstens energieneutraal is. Ik ben er
met een consortium van Concept House aan bezig.

10
Vanaf eind 2030 moet de gehele gebouwde omgeving energieneutraal gemaakt
zijn. Dat is een geweldige opgave van upgrading waar de bouwsector nog niet
aan denkt. Nu al is dat streven onhaalbaar.
Reguliere nieuwbouwproductie vóór 2008 was 1% van het gebouwbestand.
Als de energie-upgrading 34% van de nieuwbouwkosten gaat bedragen dan nog
duurt het 30 jaar voordat 90% van de bestaande gebouwen in haar energie een
upgrading heeft gehad die voldoet aan het criterium ‘energieneutraal’.
Vooropgesteld dat er geld voldoende is en dat de bouw in haar zeepbelgrootte
van vóór 2008 weer aan de slag gaat. Onhaalbaar dus, maar we willen het nog
niet weten. Het zal ook onze gebouwen aanzienlijk gaan veranderen. Gevels
zullen vol gezet moeten worden met Photo Voltaic panels / pv panelen. De
architectuur wordt donkerblauw of zwart, tenzij we pv-cellen met dezelfde
effectiviteit (niet minder) dan de blauwzwarte panelen kunnen laten ontwikkelen,
en tenzij er coatings op glas komen die ook energie als decentrale productie
verzamelen en afvoeren naar accu’s voor gebruik in gebouwen.
 Milieuverontreiniging voert tot duurzaam CO2-neutraalontwerpen, produceren en
bouwen. Gezien de lange standtijd van gebouwen heeft het geen zin om ons
zorgen te maken voor een ‘cradle to cradle’ gedachte voor alle bouwelementen en
bouwmaterialen. Gebouwen dienen te worden onderscheiden in lang dienende
onderdelen, middellange en kortstondige onderdelen. Met name voor die
kortstondige onderdelen is een cradle to cradle geachte passend. Middellang moet
zo lang mogelijk gerekt worden en de lange termijn onderdelen moeten eeuwig

11
meegaan. Verder zou een markplaats voor de bouw groot goed moeten worden
om de te hergebruiken onderdelen als kozijnen, jaren voor demontage al te koop
te zetten, zodat ze vanaf de demontage meteen doorgevoerd kunnen worden
naar een tweede gebruiksdoel. www.bouwmarktplaats.nl. Om zoveel mogelijk
geïnvesteerd kapitaal niet te vernietigen. Niks vergruizelen.
 Gezondheid heeft alles te maken met de ouder wordende samenleving, met zorg
voor ouderen. Maar het heeft ook te maken met minimaliseren van de negatieve
effecten van bouwmaterialen, hun productie en hun verwerking. Asbest is nu een
verboden materiaal dat decennia lang werd gebruikt om staelen constructeis
brandwerend te maken. Zo kan radonstraling uit gipspanelen ook voor vervelende
effecten zorgen. In Finland is men benauwd voor radonstraling vanaf de
rotsbodem en bouwt men derhalve altijd een isolerende onderverdieping onder
woningen. De meeste ongelukken in woningen gebeuren in bij trappen, waar de
zwaartekracht meer spel krijgt. We vinden vides ook mooi, ruimtelijkheid. Maar
zullen we eens trappen gaan ontwikkelen waar men niet meer kan afvallen?
 Bouwefficiëntie heeft te maken met de ad hoc samenstelling van bouwteampartijen
tot een projectgericht bouwteam dat nooit meer met elkaar verder zal werken. Elk
project is een sociologisch en psychologisch leertraject. We strompelen van het ene
leertraject naar het volgende met even zoveel aanloopverliezen vergeleken met een
echte volwassen industrie. En die faalkosten verdwijnen niet.

12
Er zijn in de samenwerking veel verliezen ofwel faalkosten weg te werken. Inmiddels
is bouwen voor meer dan 30% gekenmerkt door de inzet van denkers in plaats van
doeners: de hoeveelheid management is enorm geworden. Daar zou ook wel een
efficiencyslag overheen kunnen. De bouwproductie wordt langzamerhand van
stuksproductie via prefabricage steeds meer naar de industriële richting getrokken.
Daar zijn ontwerpen nodig om het nog een beetje vrolijk te houden.
 Procescomplexiteit is een thema in bouwprojecten dat ook het resultaat is van de
vele autonoom opererende ad hoc bij elkaar gevoegde partijen, die elkaars
gewoonten nauwelijks kennen. Processen worden juridisch afgegrendeld met
allerhande contracten die bijna onwerkbaar zijn. Vertrouwen is in projecten is
nauwelijks een basis van vertrouwen meer. De private efficiency van de
individuele partijen regeert boven de belangen van een bouwteam voor een
project.

13
 Juridisering komt steeds sterker op: de hoeveelheid juristen en het
contractgebonden taalgebruik en handelen in het bouwproces maken van elk
nieuw proces een hachelijk avontuur, dat steeds meer neezeggers oplevert.
Advocaten met hun hoge uurtarieven moeten bij opdrachtgevers en
hoofdaannemers de angst voor risico’s bij de partijen, top down geredeneerd,
weg nemen. Zij zorgen in de onderste, op uitvoering gerichte lagen van de
bouwpiramide dat er bijna een onwerkbare situatie ontstaat. In Engeland zijn er
op deze wijze bijna geen daadkrachtige gevelbouwers meer over. Goed voor onze
Nederlandse export. Het gebrek aan vertrouwen gaat in de toekomst saaie
gebouwen opleveren. De levendiheid waar we in Nederland zo van houden,
verdwijnt dan.
 Dienstverlening in de bouw wordt gevormd door de overgang van het maken van
nieuwe gebouwen naar het herbestemmen, upgraden en renoveren van bestaande
gebouwen, woningen en appartementen. De uitvoerders zijn in die processen meer
dienend dan ooit en die processen zullen ook anders gemaneged worden.

14
 Verstedelijking is de concentratie van bewoners door een trek van de
randgebieden naar de stand waar men meer kans op werk heeft, meer
interessante ontmoetingen getroffen kunnen worden. Daar wordt aanstaande
maandag 2 november 2015 in de Aula van de TU Delft een internationale
conferentie houden over ‘Engineering Smart Cities of the Future’, waar duidelijk
wordt dat de digitalizering de beleving en de communicatie van stadsbewoners
een stuk frequenter maakt.
 Culturele beleving gaat samen met het wonen en beleven van de stad, waar de
grote concentratie aan standbewoners investeringen in cultuur zeer lonend
maken.
 Bouwen in de delta doen we in de helft van Nederland als eeuwenlang. Nota bene
op de slechtst denkbare ondergrond die men zich bedenken kan, bouwen wij
Nederlanders onze gebouwen. Maar het heeft ook een specialisme opgeleverd.
Bouwen kan beter licht van gewicht dan zwaar zijn.

15
Deze 18 punten van overwegingen zijn als het ware aanlopen van gedachtenrichtingen
waarin de samenleving gaat veranderen, waarin de gebouwde omgeving aangepast dient
te worden, waaruit de bouwsector haar werk moet ontlenen en die de rollen en het spel
gaat bepalen voor de bouwsector in de toekomst. Vraaggestuurd denken op globale,
nationale schaal. Meer uitgaan van uitdagingen dan van capaciteiten. Houdt in een grote
beweeglijkheid van alle rollenspelers in de bouwsector.
Al deze 18 overwegingen kwamen voort uit ‘Bridging the Gap’ het masterplan voor
bouwonderzoek voor de 3TU Speerpunt Bouw waaraan ik als formateur heb gewerkt en
dat in voorjaar 2010 werd gepubliceerd. Maar ik mocht er van mijn decaan niet aan
verder. Sindsdien ligt het in een lade maar de inhoud blijft nog lang geldig.
Er word momenteel gewerkt door de bouwcampus aan een
Nationale BouwOnderzoeksAgenda
Het eerste concept gaat in januari 2016 gepresenteerd worden. Moet nog veel aan
worden geschaafd, aan bijgedragen, moet participatie krijgen, moet herkenning krijgen
en instemming om vervolgens als leidraad te dienen voor een nieuw elan voor
de komende 10 jaar.
Daar maakt productontwikkeling ook (bescheiden) deel van uit.
Het verkennen van de toekomst van de gebouwde omgeving over 25 jaar (Nederland in
2040) moet met een ervaren equipe waarvan alle leden al minimaal eenzelfde tijdperk
met al haar veranderingen doorleefd hebben, een avontuur zijn. Dat weliswaar nooit
direct zal leiden tot de onvermijdelijke en unieke toekomst, maar waarvan het actief
participeren al de ogen voor mogelijkheden eerder opent. Ik zou dus gaarne aanbevelen
om een langlopend verkennend onderzoek te doen naar de gebouwde omgeving anno
2040.

16
Dus eerst een langetermijndoel stellen en dan ‘back casten’ van 2040 naar 2015:
 De maatschappij in 2040
 De passende gebouwde omgeving in 2040
 De bouwkundige aanpassingen tussen 2015 en 2040
 De bouwopgave, de spelers en het spel van upgrading en verandering
 De rol van de spelers, hun kennis en inzicht
 De ontbrekende kennis en inzichten door middel van onderzoek en ontwikkeling
te genereren.
 Daaruit volgt de onvermijdelijk succesvolle producten materiaalontwikkelingen
voor de komende jaren.
Prof.dr. Mick Eekhout,
Emeritus hoogleraar Productontwikkeling in de architectuur, TU Delft

De ontwikkeling van de architectuur en van materialen 03 11 2015 sj

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

En vedette

En vedette (18)

Plus de Material Design

Plus de Material Design (20)

De ontwikkeling van de architectuur en van materialen 03 11 2015 sj