Sağlık Sektöründe Tıbbi Kayıtların Tutulması Yükümlülüğü - Sağlık Hukuku Yüksek Lisans Çalışmam

1. I
SAĞLIK HUKUKU
*****************************************************
Dr. Ebru ÖZBAY
Hazırlayan: Mesut ÖZTÜRK
Öğrenci No: 170627010

2. II
ÖNSÖZ
‘Tıbbi Kayıtların Tutulması Yükümlülüğü’ konulu projemin hazırlanmasında yardımlarını
esirgemeyen, her zaman yardımcı olan ve yol gösteren değerli öğretmenim Sayın Dr. Ebru
ÖZBAY ’a teşekkürlerimi sunarım.
Ayrıca öğrenim hayatım boyunca bana destek olan aileme ve arkadaşlarıma teşekkürü
borç bilirim.
Saygılarımla.

3. III
İÇİNDEKİLER
TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................................................ V
ŞEKİLLER TABLOSU ......................................................................................................... VI
1.GİRİŞ ..................................................................................................................................1
2.TIBBİ KAYIT TANIMI VE TARİHÇESİ ................................................................................2
3.TIBBİ KAYITLARIN TEMEL ÖZELLİKLERİ .......................................................................4
3.1.1.Tıbbi Kayıtların Hasta Açısından Önemi................................................................ 5
3.1.2.Tıbbi Kayıtların Sağlık Kurumları Açısından Önemi ............................................. 5
3.1.3.Tıbbi Kayıtların Hekim Açısından Önemi............................................................... 6
3.1.4.Tıbbi Kayıtların Adli Açıdan Önemi........................................................................ 6
4.HASTA KAYITLARI VE DOSYASI .....................................................................................9
4.2.1.Hasta dosyaları içinde bulunan birincil (primer) belgeler: ..................................14
4.2.2.Hasta dosyaları içinde bulunan ikincil (sekonder) belgeler:...............................15
4.2.3.Hasta dosyaları içinde bulunan geçici (muvafakat) belgeler: .............................15
5.TIBBİ KAYITLARIN HUKUKSAL YÖNÜ ..........................................................................18
5.6.1.Sigorta Davaları......................................................................................................22
5.6.2.İşçilerin Tazminat Davaları ....................................................................................22
5.6.3.Kişisel Zarar ve Tazminat Davaları .......................................................................22
5.6.4.Yanlış Tedavi Davaları ...........................................................................................23
5.6.5.Vasiyetname ve Vekalet Davaları..........................................................................23
5.6.6.Adli Vakalar ............................................................................................................23
6.TIBBİ KAYITLARIN ARŞİVLENMESİ...............................................................................24

4. IV
6.3.1.Teknik .....................................................................................................................29
6.3.2.Kurumsal ................................................................................................................30
6.3.3.Hukuksal.................................................................................................................30
7.ÖZET ................................................................................................................................31
8.KAYNAKLAR ...................................................................................................................32

5. V
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo- 1 : Bazı dosya örneklerinin saklanma süreleri......................................................17

6. VI
ŞEKİLLER TABLOSU
Şekil- 1 : Hasta Dosyanın Ön Yüzü....................................................................................11
Şekil- 2 : Tıbbi Arşiv Hasta Dosyası Renk Şeridi..............................................................12

7. 1
1.GİRİŞ
Sağlık hizmeti sunan özel ya da tüzel kişiler, ister kamu kurumu ister özel kurum olsun
kendisine başvuran herkesin tıbbi kayıtlarını tutmakla yükümlüdür. Sağlık çalışanları işleri
gereği hastaya ait bilgileri, tetkik ve tedavi sonuçlarını, ücretlendirme durumunu, çeşitli amaçlar
ile (istirahat, maluliyet vb) alınan raporları kapsayan bu belgeleri düzenlemek durumundadır.
Sağlık hizmeti sunan her sağlık personelinin kamu kurumunda veya özelde çalışıyor olsun ya
da olmasın kendisine yapılan tüm başvurularda tıbbi kayıtları tutma zorunlulukları vardır.
Başvuruların tanı veya tedavi amaçlı olması kayıt tutma zorunluluğunu değiştirmez, hatta
danışma amaçlı başvuruların bile kayıtları tutulması gereklidir. Sağlık hizmetinin ücretli ya da
ücretsiz sunulmasının tıbbi kayıtları tutma yükümlülüğü açısından bir önemi yoktur. (1)
1219 sayılı Tababet ve Şuabatı Tarzı İcrasına Dair Kanun'un 72. maddesinde;
"Hekimler, diş hekimleri ve ebeler Sağlık Bakanlığı tarafından düzenlenen ve onaylanarak
kendisine verilen protokol defterine hastanın kimliğini yazmada mecburdurlar” hükmü
getirilmiştir. (2)
Tıbbi kayıtların tutulması sadece hastanın yararına olmayıp, herhangi bir ihmal veya
hata iddiası olduğunda sağlık personelinin, sağlık personelinin çalıştığı kurumun ve adli
vakalarda olaya neden olan kişilerin de haklarının korunması açısından önemlidir. Ayrıca,
sağlık personelinin bilimsel ve etik kurallara uygun girişim yaptıklarını, girişimlerin zamanında
yapıldığını ve mevcut imkânlara göre yapılması gereken tüm işlemlerin yapıldığını
belgeleyerek ileride oluşabilecek istenmeyen veya beklenmeyen sonuçlardan sağlık
personelinin sorumlu tutulmasını önleyen tek dayanaktır. (1)

8. 2
2.TIBBİ KAYIT TANIMI VE TARİHÇESİ
2.1.Tıbbi Kayıt Tanımı
Sağlık kuruluşları (hastane, aile sağlığı veya toplum sağlığı merkezleri, dispanserler
gibi…), kendilerine başvuran sağlıklı veya hasta bireyleri gereken işlemlerden geçirirler ve bu
işlemler sonucu bireye ait ortaya çıkan tüm verileri saklamak zorundadırlar. İnsan sağlığını
ilgilendiren konularda yapılan çalışmalardan elde edilen bu verileri bir düzen içinde gösteren
belgelere tıbbi kayıt denir. (1)
Tıbbi kayıtlar;
1.Hastanın hastalığının şeklini ve tedavi sırasındaki seyrini belgeler.
2. Tedavi eden hekim ve tedaviye katılan tüm birimlerin iletişimini sağlar.
3. Hastayı, daha sonra izleyecek sağlık çalışanlarına hasta ile ilgili bilgiyi verir.
4. Verilen sağlık hizmetinin kalitesini değerlendirmede kullanılır.
5. Hastanın, hekimin ve sağlık kuruluşlarının yasal haklarını korumada kullanılır.
6. Sağlık çalışanlarının eğitiminde kullanılır.
7. Tıbbi araştırmalar için veri kaynağıdır.
8. Halk sağlığı çalışmaları için veri kaynağıdır.
9. Maliyet ve finansal yönetim politikasını belirlemede kullanılır.
2.2.Tıbbi Kayıtın Tarihçesi
Tıbbi kayıtların tarihçesi, tıp tarihi ile ilgili bilgi ve belgelerin geldiği ilk çağlara kadar uzanır. Bu
belgeler sayesinde günümüzün bazı hastalıkları ile ilgili en eski tedavi yöntemleri hakkında
bilgi sahibi olabilmekteyiz. Yazılı belgelere dayanmayan tıp olarak tanımlanan tarih öncesi
dönem yazının bulunduğu (I.Ö. 4000) tarihe kadar olan yaklaşık otuz altı bin yılı
kapsamaktadır. Bu dönemin tıbbı hakkında bilgileri, tek hücreli canlıların var olduğu
dönemden, ilk insan olarak kabul edilen Homosapiens’e kadar uzanan dilimde var olan
hastalıklardan edinmekteyiz. (3)

9. 3
Bu hastalıklarla ilgili bilgiler; hayvanların ve ilk insanların iskelet fosillerinden elde
edilmektedir. Bunlar dışında efsaneler, hikayeler çizimler ve inanışlar en fazla bilginin alındığı
kaynaklardır. Örneğin, bazı mağara çizimleri organ veya diğer vücut parçalarının yerlerinden
çıkarılması (ampütasyon) hakkında bilgi vermektedir. Bu bilgiler zamanla ilk yazılı materyallere
dönüşmüştür.
Sağlıkla ilgili ilk tarihi kayıtlar Sümer dönemindeki (MÖ 2100) kil tabletlerden günümüze
ulaşmıştır. Mısırlılar döneminin papirüslerinin sağlık kayıtları tarihi için çok önemli belgeler
olduğu kabul edilir. Sümer ve Asur kil tabletleri, Hamurabi kanunlarında ki tıp pratikleri, Mısır
papirüsleri ve Eski Yunan mabetleri hasta ve hastalıklarla ilgili bilgilerin kayıtlandığı yerlerdir.
Mısır papirüslerinden en önemlisi Edwin Smith ve Ebers papirüsüdür. Bu papirüslerde hastalık
belirtileri tanıları ve küçük manipulasyonlardan bahsedilmektedir.(3) Eski Yunan
medeniyetinde ve Yunanistan dışında Anadolu ve Roma’da Aesculapia adı verilen mabetlerin
sütunları, buralarda kalan hastalara uygulanan teşhis ve tedaviler hakkında bilgi alınan yerler
olmuştur. Günümüzde kullanılan birçok tıp terimi modern tıbbın babası kabul edilen Hipokrat
hastalıkları akut (birden hızlı gelişen), kronik (yavaş gelişen), endemik (yaygın), epidemik
(salgın) şeklinde sınıflamalarla tanımlamış, tüm gözlemlerini yazılı metinlere çevirmiştir. Hasta
ile ilgili gözlemlerin kaydedildiği notlar ilk ciddi tıbbi dokümantasyon yöntemi olarak kabul edilir.
Galen hastalarının nabız, tansiyon ve günlük gözlemlerinden elde ettiği notları da kitap haline
getirmiştir. (4)
Doğu dünyasında, Razi (MS 864) teşhis sırasında özellikle nabız, idrar, yüz rengi ve
terleme gibi göstergeleri göz önünde bulundurmuştur. İbni Sina (MS.980) hastalık ve sağlık
düzeneklerinin nedenlerini sorgulamış Kânun isimli eseri ile hastalıkları sınıflamıştır. Hint
Uygarlığında günümüze ulaşan ve birçok tıbbi bilgileri içeren yazılı belgeler de hastalıklar ve
hastalıklarla ilgili koruyucu önlemler, içeren belgeler vardır. Amerika kıtasına baktığımızda,
hastane kayıtlarını tutan ilk hastane Pennsylvania hastanesidir. Bu hastanenin sekreteri olan
Benjamin Franklin tarafından hastaneye başvuran hastalara birer numara verilmiş olup, adları,
adresleri, hastalıkları ve hatta bazı önemli vakalarda resimli açıklamaları kaydedilmiştir.

10. 4
Buna karşın 20.yy başında Amerika hastaneler birliği (American Hospital Association-
AHA) ilk kez 1902 yılında hastane kayıtlarının düzeni ve standartı ile ilgili bir toplantı
düzenlemiştir. Buradaki amacın hasta bakımının iyileştirilmesi ve kalitenin arttırılmasıdır. Bunu
takip eden dönemlerde tüm hastanelerde her hasta için bir dosya tutma dönemi başlamıştır.
Geçen yüzyılın son çeyreğinde gelişen bilişim teknikleri ise günümüzün kayıtlama, arşivleme,
bilgiye her yerden ulaşması için dönüm noktasını oluşturmuştur. (5)
3.TIBBİ KAYITLARIN TEMEL ÖZELLİKLERİ
3.1.Tıbbi Kayıtların Önemi
Tıbbi kayıtın amacı kime, niçin, nerede, ne zaman ve nasıl bir hasta bakımı verildiğinin
kanıtlanmasını sağlamaktır. Tıbbi kayıtlar ve özellikle hasta dosyaları hastaya verilen tıbbi
bakım ve tedavi hizmetlerinin değerlendirilmesinde önemli bir kaynak niteliğindedir.
Sağlık alanında kullanılan tıbbi kayıtlar, hastanın hastalık şeklini ve seyrini göstermek
açısından önemlidir. Kayıtlar sayesinde hekimler ve tüm sağlık çalışanları aralarında bir iletişim
sağlayarak, hasta ile ilgili bilgileri birbirlerine iletirler. Bu kayıtlar aynı zamanda verilen sağlık
hizmetlerinin kalitesinin değerlendirilmesinde de kullanılır. Sağlık eğitimleri, hasta, hekim ve
sağlık kuruluşlarının yasal haklarının korunması, tıbbi araştırmalar, epidemiyolojik çalışmalar,
maliyet ve finansal yönetim açısından tıbbi kayıtların değeri büyüktür. Türk Standartlar
Enstitüsü 1996’da yayınladığı “Hastanelerde Akreditasyon” tasarısında Tıbbi Kayıt; “Hastanın
hastalığının seyrini tarif eden periyodik gelişme notları dahil olmak üzere hastanın bakımı ile
ilgili bütün sağlık disiplinleri tarafından gerçekleştirilen teşhis ve tedavi faaliyetlerinin organize
edilmiş raporudur’’ diye tanımlamaktadır.
Bu anlamda tıbbi kayıtların önemi şu şekilde sıralanabilir.
 Yasal belgelerdir.
 Tutulan kayıtlar hastaları, kurum çalışanlarını ve kurumu korur.
 Yalnızca istenilen bilgilerin toplanmasını sağlar.
 Bilginin unutulmasını önler.

11. 5
 Birden çok bireyin bilgiye ulaşmasını sağlar.
 Bilginin toplanmasını hızlandırır.
 Yanlışlıkları önler.
 Bu bilgiler birleştirilerek ve işlenerek daha sağlam bilgiye/sonuca ulaşılır.
 Hastanın değerlendirilmesini sağlar.
 Personelin niteliğinin değerlendirilmesini sağlar.
 Kurumlaşmayı sağlar.
 Mesleğin profesyonelleşmesi için gereklidir. (6)
3.1.1.Tıbbi Kayıtların Hasta Açısından Önemi
Tıbbi kayıtlar, bireylerin hastaneye başvuru anından itibaren kendi sağlığı ile ilgili
kendine yapılan işlemleri içerir. Bireylerin kendi ile ilgili yapılan işlemleri ayrıntılı biçimde
öğrenmeleri tedavi olduğu sağlık kurumu ve sağlık çalışanlarına güven duymasını sağlar.
Tıbbi kayıtlar, hastanın hastalığı ile ilgili tıbbi seyrini gösterir. Hastaya kendi sağlığı ile
geçmiş işlemlerini hatırlatarak gelecekteki işleri için zaman kazandırır. Hastanın aynı işlemleri
tekrarlaması sonucu doğacak gereksiz harcamaları önler. Hastaya kısa zamanda doğru tanı
konabilmesini sağlar. Hastaya etkili tedavi yapılabilmesini sağlar. (6)
3.1.2.Tıbbi Kayıtların Sağlık Kurumları Açısından Önemi
Sağlık kurumlarında hastalar için hazırlanan dosyalar tedavinin başarısını değerlendirmeyi
sağlayan kanıtlardır. Bu kayıtlarla hasta için gereksiz tetkik ve tedaviler engellenerek hastaya
zaman kazandırılır. Sağlık kurumları, ölen hastaların ölüm nedenlerini kayıtlarından
inceleyebilirler. Kaynakların verimli kullanılmasını sağlayarak ekonomik planlama ve sağlıklı
finansal politikalar belirlenebilir. (6)

12. 6
3.1.3.Tıbbi Kayıtların Hekim Açısından Önemi
İyi tutulmuş hasta dosyaları diğer hekimler için iyi birer eğitim materyalidir. İçerdiği bilgiler hem
yetişmekte olan hekim adaylarına ve uzmanlık öğrencilerine, hem de yetişmiş olan hekimlere
birer eğitim aracıdır. Hastalıklar ve hastalıklarda kullanılan ilaçlar ile ilgili yapılan, bilimsel
araştırmalar, tez ve doktora çalışmaları için en önemli kaynağı hasta dosyaları oluşturur.
Geriye veya ileriye yönelik yapılan dosya incelemeleri kişisel kariyer gelişiminde önemlidir.
Hekimler, sağlık kuruluşlarına ayaktan veya yatarak başvuran hastalarının günlük takiplerini
hasta dosyaları üzerinden yapabilirler. Bu durum hekimin kişisel motivasyonunu veya
eleştirisini de sağlar. (5, 6)
3.1.4.Tıbbi Kayıtların Adli Açıdan Önemi
Adli tıp vakalarında hasta dosyaları en önemli kaynaktır. Bu vakalarda hasta dosyaları hem
hastane hem de hekimler için büyük önem taşır. Aldıkları hizmetten memnun olmayan ya da
kendilerine yanlış tedavi uygulandığını düşünen kişiler tedavi gördükleri sağlık kurumlarını ya
da bu kurumlarda çalışan sağlık personelini adli makamlara şikâyet edebilirler. Bu durumlarda
kurumun ya da personelin kendisini savunmak için kullanacağı tek delil ve en iyi savunma
aracı, düzenli ve sıralı tutulmuş hasta dosyaları ya da kayıtlarıdır. Adli tıbbı ilgilendiren
olaylarda bilirkişi olarak görevlendirilen hekimler, düzenli tutulmuş, eksiksiz ve tarihine göre
düzenli sıralanmış dosyalara ihtiyaç duyarlar. Ancak özenli ve düzenli tutulmuş dosyalar iyi
birer kanıt ve güvenilir belgeler olabilir. Diğer taraftan sağlık kuruluşuna, öldürme, yaralama,
taciz gibi davalardan ötürü başvuran kişilerin tıbbi özellikleri kendi hasta dosyalarına kayıtlanır
ve bu dosyalar daha sonra konu ile ilgili adli davalarda kanıt olarak kullanılır. Bu dosyalar gerek
şahıs gerekse Cumhuriyet savcılıkları için en önemli belgeyi teşkil eder. (5, 6)

13. 7
3.2. Tutulması Gereken Başlıca Tıbbi Kayıtlar
Hasta Kabul Birimi Kayıtları: Başvuru sahibinin kimlik bilgileri (adı, soyadı, baba adı,
doğum tarihi vb.), açık adresi ve sosyal güvenlik durumu, başvurduğu birim ve başvuru tarih
ve saati gibi bilgileri içerir.
Anamnez Kayıtları: Hastanın yakınması, öyküsü, öz geçmiş ve soy geçmiş bilgileri ile
sistem muayene bulgularını içerir. Anamnezin alınması ve muayenenin yapılması sonrasında
hekimin koyduğu olası ön tanılar ve bunları doğrulamak için istediği tetkiklerin de anamnez
formuna işlenmesi mümkündür.
Bilgilendirme ve Onam Belgeleri: Bilgilendirmenin yapıldığını ve hastanın tıbbi
girişimlere onam verdiğini gösterir belgelerdir.
Hasta İzlem Belgeleri: Hastanın sağlık personeli veya sağlık kuruluşunda izlendiği
süre içinde yapılan işlemlerin ve gelişmelerin not edildiği belgelerdir. İzlem belgelerinde
hastanın fiziksel, mental ve emosyonel durumu, önerilen ilaçlar, bunların dozları ve uygulanma
saatleri, hastanın belirlenen aralıklarla ölçülen kan basıncı, nabız, ateş, solunum sayısı gibi
vital bulguları, yeme içme durumu, barsak ve mesane fonksiyonları gibi bilgiler yer alır. (6)
Hekim Orderları: Hekimlerin yardımcı sağlık personelinden (hemşireler ve diğer
personelden) yapılmasını istedikleri işlemleri kaydettikleri belgelerdir. Bu belgelerde diyet,
verilecek ilaçlar, zamanı ve dozu, vital bulgular izlenecekse bunların neler olduğu ve hangi
aralıklarla takip edilecekleri yer alır.
İstenen incelemelere ait istekler ve sonuç raporları: Tanı koymak için ve izlenen
süre içinde tedavinin etkinliğini değerlendirmek için istenen direkt grafi, BT, MR, EKG gibi
tetkikleri ve hastadan alınan biyolojik örneklerin biyokimya, mikrobiyoloji, patoloji gibi birimlerde
incelenmesi sonucunda tutulan raporları içeren belgelerdir.
Konsültasyon Raporları: Hastanın ilk değerlendirmesi veya takibi sırasında duyulan
ihtiyaç üzerine bilgisine başvurulan diğer hekimlerin (özellikle ilgili uzmanların) hastayla ilgili
olarak tespit ettiği bulguları ve önerilerini yazdıkları belgelerdir. (7)

14. 8
Epikriz: Hastanın taburcu edilmesi veya bir başka hekime veya sağlık kuruluşuna
devredilmesi halinde düzenlenen konulan tanıyı, tanı için yapılan işlemleri ve sonuçlarını,
yapılan tedaviyi ve sonuçlarını, izlem ve kontrol gerekli ise bunların düzen ve sıklığını, hastaya
çıkış sonrası verilen tedavi ve önerileri içeren belgelerdir.
3.3.Tıbbi Kayıtların Kalitesini Etkileyen Etmenler
Doğruluk: Bilgi doğru olmalıdır. Gözlemcinin kendi gözlem ve ölçümlerinden elde
edilen objektif verileri içermelidir. Kayıtlayan kişi, hastaya neyi ve ne zaman yaptığını tam ve
eksiksiz olarak kaydetmelidir. Böylece ileriki dönemlerde oluşabilecek yasal sorumluluklar için
bir yasal dayanak sağlanır. Gözlemci veya bakım veren kimliğini, statüsünü ve/veya imzasını
belgeye eklemelidir.
Kısa ve öz olma: Kabul edilebilir semboller kullanılmalıdır. Doğru heceleme ve
okunabilir el yazısı doğru kayıt için önemlidir. (7, 8) Basit heceleme yanlışları ciddi tedavi
yanlışlıklarına neden olabilir, sembol ve kısaltmalar, hastaneye özel, onaylı bir sembol ve
kısaltmalar listesi ve kayıtları kullanan bütün personel için açıklayıcı bilgi notu olmalı teşhisler
ise sembol ve kısaltmalar kullanılmaksızın tam olarak kaydedilmelidir.
Dikkatlilik: Bilgi ve deneyimler kayıtlara dikkatli ve düzenli bir biçimde aktarılmalıdır.
Güncellik: Tıbbi kayıtlar doğru, tamamlayıcı, eksiksiz ve güncel olmalı; hastanın
hastaneye yatışından çıkışına kadar olan tüm sürecinin her aşamasında doğru ve tam olarak
tutulmalıdır. Gözlemci hasta ile ilgili baştan sona olan tüm durumları ve ani gelişebilecek
olayları, bu olaylar sırasında nasıl karar verilip ne şekilde hareket edildiğini kayıt etmelidir.
Organizasyon: Organize bir tıbbi kayıt; hastanın durumunu doğru, az ve öz olarak tarif
eder.

15. 9
Gizlilik ve güvenirlilik: Güvenilir bir iletişim bir kişiden diğer bir kişiye verilen gerçek
bilgiyi yansıtır. Yasalar, hasta muayenesi, gözlem, hasta anamnezi, tedavi bakım sırasında
hasta hakkındaki elde edilen bilgileri korur. Dolayısı ile tüm sağlık ekibi yasal zorunluluk veya
etik olarak hastanın hastalığı, uygulanan tedavi ve bakım hakkındaki bilgileri korumaya ve ilgisi
olmayan kişilere söylememeye zorunludur. Tıbbi kayıtların araştırmaya, eğitime, ücretlendirme
konusunda sigorta şirketleri veya bağlı olduğu sağlık güvencesi kurumuna yönelik herhangi bir
girişimde kullanımı gerektiğinde; kayıtların gizliliği kuralı üzerine, yattığı hastanenin onayı
gerekmektedir. (7)
4.HASTA KAYITLARI VE DOSYASI
Hastanın tıbbi ve idari bütün işlemlerinin kayıt altına alınması tıbbi kayıt kavramını
oluşturmaktadır. Bu kayıtlardan biriside hasta dosyalarıdır.
Sağlık kurumlarına başvuran kişilerin sağlık kurumlarında kaldıkları süre içerisinde
teşhis ve tedavileriyle ilgili olarak yapılan çalışmalardan elde edilen bilgileri düzenli bir biçimde
içeren belgelerin bilimsel kurallara uygun olarak düzenlenmesiyle oluşturulan belge
topluluğuna hasta dosyası denir.
Hasta dosyaları kime, nerde, ne zaman ve nasıl bir hasta bakım ve tedavisi verildiğini
gösteren en önemli belgelerdir. Bu önemli belgelerin bilimsel kurallara uygun bir şekilde hasta
dosyaları arşiv bölümünde saklanması ve ihtiyaç duyulduğu takdirde tekrar hizmete sunulması
gerekir.
Hasta dosyaları aynı zamanda verilen hizmetin kalitesinin değerlendirilmesini sağlar.
Bu değerlendirmenin yapılabilmesi için hasta dosyalarının arşivlenmesi son derece önemlidir.
Dosya ve dosya arşivi doldurulan bilgilerin standardını sağlamış olur. Tüm sağlık kurumları
arasında ki iletişim bu hasta dosyalarındaki bilgilerle sağlanmış olur. Hasta dosyalarının tıp
eğitimi, adli tıp, halk sağlığı, sağlık kurumları yönetimi, bilimsel araştırmalar ve finansal
değerlendirme açısından sağlık kurumu için önemi büyüktür.

16. 10
Hasta kayıtları
⦁ Birincil
⦁ İkincil hasta kaydı olarak iki şekildedir.
Birincil hasta kaydı sağlık bakım profesyonellerince doldurulur. Hasta yatarken yapılan
tüm gözlemler, işlemler ve veriler kayıt altına alınır.
İkincil hasta kaydı ise: birincil kayıttan oluşturulur. Klinik dışındaki kişilerin
kullanabilmesi için hasta bakımının değerlendirilebileceği, destekleme ya da iyileştirme
aşamalarında kullanılabilecek seçilmiş öğelerden meydana gelir. (9)
Kanuni zorunluluk, kalite sistemleri ve akreditasyon gibi konular nedeniyle hasta dosya
ve içeriklerinin standart olması gerekmektedir. Hasta dosyası için kullanılacak malzeme, boyut
gibi kavramlar açısından yönetmelikler göz önünde bulundurulmalıdır.
Standart bir hasta dosyasının kapağında bulunması gereken bilgiler
 Hastanın adı, soyadı,
 Protokol numarası,
 Hastaneye geliş ve çıkış saatleri,
 Yattığı servis, oda numarası,
 Kan grubu,
 Alerjisi olup olmadığı,

17. 11
Şekil- 1 : Hasta Dosyanın Ön Yüzü
Hasta dosyasının üzerinde hasta dosyasının hastane dışına çıkarılmaması gerektiği ile
ilgili uyarı yazısının da bulunması gerekmektedir. Tam ve düzgün bir bakımın yazılı ifadesi olan
hasta dosyalarının, diğer sağlık kurumlarına sunulması gerektiğinde yapılan bütün müdahale
ve tedavilerin düzgün bir şekilde yazılıp korunduğu bir belge olması açısından düzenli
tutulması ve düzgün koşullarda saklanması son derece önemlidir. (8, 9)
Hasta dosyalarının kullanıcıları, devlet hizmetleri, mahkemelerde, emniyetle ilgili
soruşturmalar, sigortacılık, kredi kurumları, halk sağlığı birimleri, eğitim kurumları, hastane
yönetimi, hastalar ve hekimlerdir. Dosyaları zaman kaybını önleyecek şekilde ve hemen
bulunmalarını kolaylaştıracak şekilde kaldırılması ve saklanması gerekir. Bunun içinde daha
çok renkli dosyalama yöntemi tercih edilmektedir. Hasta dosyalarının sırt kısmında hastaya ait
protokol numarasını sembolize eden renklerin bulunması önemli yararlar sağlayacaktır. Öyle
ki renk kodlaması çoğu zaman vazgeçilmez bir uygulama olarak karşımıza çıkacaktır.
Renklendirme işlemi sonradan yapıştırılacak etiketlerle yapılabileceği gibi uygun koşulların
sağlanması halinde dosyaların renk kodları matbaada basılmış olarak gelmesi de sağlanabilir.

18. 12
Renk kodlaması;
- Dosyaların olması gerektiğinden farklı bir yere yerleştirilmesini önler.
- Yanlış yere yerleştirilen dosyaların fark edilmesini sağlar.
- Karışık duran bir dosya grubunun içerisinde aranılan dosyanın, tarama yapmaya
gerek kalmadan bir bakışla bulunmasını sağlar.
- Dosyaya estetik bir görünüm kazandırır.
Bu yöntemde her bir renk farklı bir rakamı ifade etmektedir.
0. KIRMIZI
1. GRİ
2. MAVİ
3. TURUNCU
4. MOR
5. SİYAH
6. SARI
7. KAHVERENGİ
8. PEMBE
9. YEŞİL
Dosyaların yerleşimi değişmez olan protokol numarasına göre yapılacağından renk
kodları da bu numarayı sembolize edecektir. Dosya sırtında kodlama için dört ayrı pencere
açıldığı takdirde yukarıdan aşağıya doğru yüz binli, on binli, binli ve yüzlü basamaklar için
alanlar oluşturulmuş olacaktır. Onlu basamaklar için renklendirme yapılmaz. (10)
Şekil- 2 : Tıbbi Arşiv Hasta Dosyası Renk Şeridi

19. 13
4.1.Hasta Dosyalarından Yararlanılan Durumlar
Hasta dosyalarından şu durumlarda yararlanılır;
⦁ Hastalar verilen hizmeti hakkında bilgi almak ve maddiyatını öğrenmek için
⦁ Hekimler hastanın tanı ve tedavisini planlamak ve diğer meslektaşları ile paylaşmak
için
⦁ İşverenlerin, personelin uygun iş koşullarında çalıştırılması aşamasında, işin riski ile
ilgili önlem almada ve sigorta planlamasını yapmada
⦁ Hastane yönetimi personel ve kalite konusunda planlama yapma aşamasında
⦁ Eğitim kurumları mevcut programı gözden geçirme ve yapılacak değişiklikler
açısından
⦁ Tıp ve sosyal araştırma kurum ve kuruluşlarında epidemiyolojik çalışmalar
yapılmasında, önemli olan sağlık problemlerinin tespit edilmesinde ve sağlık hizmetlerinin
planlanma aşamasında, eğitim programlarının oluşturulmasında
⦁ Halk sağlığı birimlerinde bölgesel hastalık oluşumu ve etkenlerinin ortaya
çıkarılmasında ve bunlara yönelik planlama yapılmasında
⦁ Akreditasyon kurumlarında sağlık kurumlarının hizmet kalitesinin belirlenmesinde,
personel eğitim ve denetimlerinin kontrolünde
⦁ Kredi kurumlarında sağlık kuruluşunun kredi ihtiyacını karşılamak amacıyla ödeme
gücünün belirlenmesinde
⦁ Mahkemelerde ve emniyet birimlerinde adli vakaların incelenmesi ve verilmesi
gereken hükmün tespit edilmesinde
⦁ Devlet hizmetlerinde sağlığa ayrılacak bütçenin belirlenip, planlamanın yapılması
aşamasında (11)

20. 14
4.2.Hasta Dosyasında Yer Alması Gereken Bilgiler
- Kimlik bilgileri, sosyal güvenlik bilgileri, başvuru tarihi,
- Başvuru nedeni, şikâyetlerin başlama zamanı ve başvuru saati,
- Travma olgularında; Yara özellikleri, lokalizasyon, yara yaşını gösterir bulgular, daha
önce yapılmış tedavi girişimlerinin varlığı,
- Organ fonksiyonlarını azaltan hastalıklar veya ilaç alınıp alınmadığı,
- Alkol ve/veya uyuşturucu madde alınımı ve etkisine ait bulgular,
- Alınan anamnez, öz ve soy geçmişe ait bilgiler
- Fizik muayene sonuçları, ön tanı ve istenen tetkikler ile bunların sonuçları
- Konsültasyonların istem ve geliş saatleri
- Yapılan tedavi ve takiplere ait bilgiler
- Adli olgu bildirim bilgileri (kime, nasıl ve ne zaman?)
4.2.1.Hasta dosyaları içinde bulunan birincil (primer) belgeler:
Bunlar hastanede hasta bakım ve tedavisi sırasında oluşturulan, onların bakımı için en
temel olan ve en önemli belgelerdir. Bunlar;
• Gözlem (müşahede) kâğıdı
• Ameliyata izin (muvafakat) kâğıdı
• Ameliyat kâğıdı
• Anestezi kâğıdı
• Otopsi raporu
• Çıkış özeti

21. 15
4.2.2.Hasta dosyaları içinde bulunan ikincil (sekonder) belgeler:
Hastaların tedavisi sırasında ihtiyaç duyulursa kullanılan belgelerdir ve adli açıdan
önemlidirler. Bunlardan elde edilen veriler derece kâğıdı ya da gözlem kâğıdına yazılabilir. Asıl
belgeleri dosyada saklamaya gerek kalmaz. İkincil belgeler:
• Röntgen kâğıdı
• Laboratuvar kâğıtları
• Elektrokardiyografi - EKG, elektroansefalografi – EEG , Manyetik Rezonans – MR
Raporları
• İlaç ve yiyecek tabelası (Hasta tabelası) (12)
4.2.3.Hasta dosyaları içinde bulunan geçici (muvafakat) belgeler:
Hastaların tedavi süreci içinde kullanılan fakat sonradan tedavi ve adli sorunları
tartışmak açısından bir önemi olmayan bu belgelerin saklanmasına gerek yoktur.
• Derece, nabız, solunum kağıdı
4.3.Hasta Dosyalarının Gizliliği
Sağlık kurumlarına başvuran kişilerin başvurularını kabul eden kurumlar onların
tedavileri için her türlü uygulamayı üstlenmiş durumdadırlar. Bu yükümlülük içinde doğru,
düzgün, kaliteli ve düzenli hasta dosyası tutmakta yer almaktadır.
Hasta dosyalarının, yasal zorunluluklar dışında sağlık kurumundan dışarı
çıkarılmaması, hastanelerde uygulanan önemli bir ilke olmalıdır. Unutulmaması gereken nokta
hasta dosyalarının mülkiyetinin doğrudan doğruya sağlık kurumlarına ait olduğudur. İhtiyaç
halinde sağlık kurumları ya da hekimler bu ihtiyaca cevap vermek için hasta dosyalarını
kullanabilir.

22. 16
Hasta dosyaları kişiye özeldir. Hasta dosyasında yer alan hastaya ait bilgiler, hastayı
tedavi eden veya edecek olan hekimlerden başka hiçbir kimseye verilmemeli ve
gösterilmemelidir. (12) Ancak bazı durumlarda, hastanın vereceği yazılı bir izinle, belirli bazı
bilgiler hastanın göstereceği bazı kişilere (hastanın avukatı veya bir sigorta şirketi veya
görevlisi vb. olabilir) verilebilir. Hasta dosyalarının gizliliği ve kişiye özelliğinin hiçbir şekilde
ihlal edilmemesi gerekir.
Hekimlerin hasta dosyalarını tamamlamak veya bu dosyalarla bilimsel araştırmalar
yapmak amacıyla evlerine götürmeleri söz konusu gizliliğin bozulmasına sebep olabilir. Bu
konuda dikkatli olunmalıdır. Bu gizliliğin bozulması ve hasta bakımının aksaması için araştırma
yapmak veya dosyayı tamamlamak gerekçesi haklı ve yeterli bir sebep değildir.
Yasal zorunluluklar dışında hasta dosyalarının tamamının veya belirli kısmının sağlık
kurumundan dışarı çıkarılmaması, ilkesi sağlık kurumu yönetimi ve özellikle arşiv yöneticisi
tarafından uyulması gereken önemli bir kural olarak benimsenmelidir. Uygulamada hasta
dosyaları; sigorta davalarında, işçilerin tazminat davalarında, kişisel zarar davalarında, yanlış
tedavi davalarında, vasiyet davalarında, ceza davalarında mahkemelerde hukuki değeri ve
önemi olan belgeler olarak kullanılmaktadır.
4.4.Hasta Dosyalarının Saklanmasının Önemi
Hasta dosyalarının saklanması yasal bir zorunluluktur. Buna göre hasta dosyalarını
saklamak; yasal çatışmalarda hastayı ve sağlık çalışanını korur, karar vermede yardımcı olur,
bireylerin kendi sağlıklarının sorumluluğunu paylaşmaya yardım eder, ekonomik yararları
vardır, epidemiyolojik veri sağlar, sağlık istatistikleri çıkarmamızı sağlar, afet yönetimine destek
olur, risk yönetimine veri sağlar, kalite iyileştirme aracıdır, iletişim aracıdır. (11, 12)

23. 17
4.5.Hasta Dosyalarının Saklanma Süreleri
Kamu kurumları, belirli bir süre saklayacağı arşivlik belge için Birim Arşivleri, daha uzun
bir süre saklayacakları için ise Kurum Arşivleri kurar.
Hasta dosyaları saklanma sürelerine göre;
 Saklanması gerekli olmayanlar
 Saklanma süresi belirsiz olanlar
 Sürekli saklanması gerekenler
 Yasal olarak saklanma süresi belirli olanlar olarak sınıflandırılır. (13)
Tablo- 1 : Bazı dosya örneklerinin saklanma süreleri

24. 18
5.TIBBİ KAYITLARIN HUKUKSAL YÖNÜ
5.1.Tıp, Hekimlik Ve Hukuk
Hekimlik tüm dünya toplumlarında en fazla saygı duyulan mesleklerin başında gelir. Bu
saygınlık, mesleğin tarihsel gelişiminde, sadece insan sağlığına hizmetin onurlu bir iş
olmasından değil, mesleğin modern toplumlarda anayasalarla en üstün değer olarak korunan
insanın yaşam hakkını, vücut bütünlüğü ve sağlığını konu almasındandır. Fakat bu saygınlık,
meslek sahiplerinin mesleklerini icra ederlerken kusurları ile meslek kurallarına aykırı olarak
verdikleri zararlardan sorumlu olmalarını engellememiştir.
Teknoloji alanındaki gelişmeler ve bu gelişmelerin tıp alanındaki kullanımları
günümüzün hekimleri ve hastaları için bir yandan yeni imkânlar ve umutlar anlamına gelirken,
diğer yandan da hem geleneksel - toplumsal değerler açısından hem de hukuk ve etik
açısından çözülmesi gereken problemlere neden olmaktadırlar. (14)
Hekimin hukuksal sorumluluğunu tarif eden anlaşma hekimlik sözleşmesidir. Hekim ile
hasta arasında kurulan hekimlik sözleşmesi, yasada düzenlenmemiş iş görme
sözleşmelerindendir. Hekimin sözleşme ile belirlenen temel görevi, hastalığın zamanında ve
doğru teşhisini koymak, teşhis edilen bu hastalık için en uygun tedavi yöntemini seçip,
uygulamaktır. Bunun dışında kalan yan görevleri ise, hastayı aydınlatma, sadakat ve özen
gösterme, sır saklama, tıbbî bilgileri belgeleme ve arşivleme, hastanın kendisi veya yakınlarına
hesap verme, tıbbî bilgi birikimini artırma ve meslekî deneyimini geliştirmeden ibarettir.
5.2.Tıbbi Kayıtların Hukuksal Gerekliliği
Hasta dosyaları adlı tıp vakalarında ilgili şahıslar, sağlık kurumları, doktorlar ve adli
makamlar için büyük önem taşırlar. Çeşitli nedenlerle verilen sağlık hizmetinden memnun
olmayan veya kendisine yanlış tedavi uygulandığın düşünen kişiler, genellikle tedavi edilmek
üzere gittikleri sağlık kurumunu ve bu kurumda çalışan sağlık personelini haklı veya haksız
suçlayarak, durumu adlı makamlara bildirmek eğilimindedirler. Bu gibi durumlarda, hasta
dosyaları ve tıbbi kayıtlar, sağlık kurumu ve doktorlar tarafından en önemli savunma aracı
olarak kullanılır. (14)

25. 19
Türk Hukuk Sistemi içerisinde ister kamu kurumu olsun, ister özel kurum olsun, sağlık
hizmeti sunan özel ya da tüzel kişiler, kendisine başvuran herkesin tıbbi kayıtlarını eksiksiz ve
düzgün olarak tutmak ve onları saklamakla yükümlü kılınmış;
Bu kayıtların hastanın tedavisinin daha sağlıklı yapılmasının yanı sıra, adli olgular
hakkında daha sonra resmi makamlardan istenecek adli rapora dayanak oluşturması ve hukuki
bakımdan ileride ortaya çıkabilecek uyuşmazlıklarda kanıt olarak kullanılması bakımından
gerekliliği vurgulanmıştır.
Tıbbi müdahale başvurularının tanı veya tedavi amaçlı olması kayıtları eksiksiz ve
düzgün olarak tutma ve saklama yükümlülüğünü değiştirmez. Hatta danışma amaçlı
başvuruların bile kayıtları tutulmalıdır. Sağlık hizmeti talep eden kişiye verilen hizmetin paralı
ya da parasız verilmesinin tıbbi kayıtları tutma yükümlülüğü açısından bir önemi yoktur. Ayrıca
kanunda geçen 'hasta' sözcüğü de geniş yorumlanmalıdır. 'Hasta' kavramı ile sağlık hizmeti
almak amaçlı başvuruda bulunan herkes anlaşılmalıdır. (13,14)
Hekim için asıl olan, hasta ile ilişkisinde tıp biliminin ve yasal düzenlemelerin, tıbbi
müdahale seyri ve müdahalenin hukuka uygunluğunun sağlanması hususunda ondan
beklenen hususları belgelemesidir.
5.3. Tıbbi Kayıtların Eksik, Yanlış Tutulmasından ya da Saklanmamasından
Kaynaklanabilecek Hukuki Sorunlar
Kayıtların eksik veya yanlış tutulmasından ya da saklanmamasından hasta zarar
görmüşse, uğradığı zararın tazminini isteyebileceği gibi, bu işlem hatası sonucunda
istenmeyen bir durum veya ölümün vukuu bulması halinde, taksirle yaralama, bilinçli taksir
sonucu yaralama, kasten yaralamanın ihmali davranışla işlenmesi, taksirle adam öldürme,
kasten öldürmenin ihmali davranışla işlenmesi gibi suçlamalar ile hekim hakkında, suçun
niteliğine göre 3 aydan 25 yıla kadar hapis ya da ceza davası açılması da mümkündür. (14)

26. 20
Tıbbi kayıtlar aynı zamanda delil niteliğindedirler. Bu nedenle tıbbi kayıtların ayrıntılı
ve düzenli tutulmaları ve saklanmaları, bu belgelerin gerektiğinde delil olarak mahkemelere
sunulabilmesi açısından önemlidir. Hekimler, bir adli olayın savcılık tarafından soruşturulması
ya da mahkeme aşamasında kovuşturması sırasında tıbbi belgeler istenildiğinde, Ceza
Muhakemesi Kanunu’nun 332. Maddesi gereğince bu belgeleri on gün içinde göndermeli;
gönderemiyorsa neden gönderemediğini ve ne zaman gönderebileceğini aynı süre içerisinde
istemde bulunan Adli makama bildirmelidirler. (15)
Adli olgulara ait tıbbi dosyaların yetersiz doldurulması, adli dosyaların arşivde
saklanmasına özen gösterilmemesi adli raporların düzenlenmesi aşamasında sorunlara ve
gecikmelere neden olmaktadır. Tıbbi belgelerde yapılan hata veya eksikliğin; haksız yere bir
kişinin yargılanması veya ceza süresinden daha uzun süre cezaevinde kalması yada suçlu
birinin ceza almaksızın kurtulması ile sonuçlanması mümkün olabilecek, bu haksız karar
nedeniyle, hatalı veya eksik tıbbi belgeyi düzenleyen hekimin tazminat ödemesi de söz konusu
olabilecektir. (18) Mahkeme tarafından bu hatanın, eksikliğin veya belgenin kaybedilmesinin,
hekimin kasıtlı davranışı sonucu meydana geldiği kararına varıldığında ise, hekim, Türk Ceza
Kanunu’nun 204 veya 205. Maddeleri kapsamında; “resmi belgede sahtecilik” ya da “resmî
belgeyi bozmak, yok etmek veya gizlemek” suçlaması ile karşı karşıya kalabilecektir.(16, 17)
Hekimler, tıbbi belgelerin düzenli tutmayı ve saklanmayı; sadece iyi bir tıp uygulaması
olarak değil, aynı zamanda delil niteliği taşıyan bu belgelerin başkasının haklarını koruduğu
kadar günü geldiğinde kendisini de koruyacak bir can simidi olarak görmeli, kendisini temelsiz
ve haksız iddialara karşı koruyan yasal bir yol olduğunu bilmelidirler. (18, 19)

27. 21
5.4.Gizlilik İhlali ve Cezai Karşılığı
Kayıtlarda yazılan bilgiler hastanın kişisel bilgileridir. Sağlık çalışanı bu bilgilerin
gizliliğinden de sorumludur. İster kasten ister ihmaliyle olsun bu bilgilerin ortaya çıkmasına yol
açıldığında bilgilerin açıklanmasından zarar gören kişinin uğradığı zarar karşılanmak
zorundadır. Bu bilgilerin açığa çıkmasıyla kişi işini kaybetmiş, toplum içinde utanmış, ticaret
yaşamı zarar görmüş olabilir. Bütün bu durumlarda bilgilerin gizliliğinden sorumlu olan kişi
tazminat ödemek zorunda kalacaktır. (19)
5.5. Kayıtlar Sırasında Hukuki Yönden Dikkat Edilmesi Gereken Durumlar
Hastaya herhangi girişimsel müdahale yapılacaksa hasta mutlaka bilgilendirilmeli ve
hastadan yapılacak girişimlerle ilgili onam alınmalıdır. Bilgilendirme, hastanın psiko-sosyo-
kültürel düzeyi dikkate alınarak, hasta veya yakınlarının anlayabileceği bir açıklıkla
yapılmalıdır. Gereksiz tıbbi ayrıntılara girilmemelidir. Kayıtlar, hasta ile ilk karşılaşma anından
başlayarak hemen tutulmalıdır. Bu bilgilerin geç yazılması, olguya ait bu bilgilerin daha sonra
hatırlanmasında yaşanacak zorlukların yanı sıra kayıtlarda yanlışlıklara ve hatalara neden
olacaktır. Kayıtların okunaklı bir şekilde yazılması karışıklıkların önlenmesinin yanında,
kayıtlardaki yanlış anlamaların ve bundan kaynaklanacak zararların sorumlusunun da kayıtları
yanlış tutan kişi olması açısından önem taşımaktadır. Kayıtlar tutulurken saatin de not
edilmesinin özellikle adli olaylarda önemi büyüktür. Kişinin belli bir saate nerede olduğunun
ispatının yanında, kişiye yapılan işlemlerin başlama saati de önemlidir. Kayıtların yazılması
esnasında yanlışlık yapılmışsa, yanlış yazılan bölüm, üzeri alttaki yazı okunacak şekilde
çizilmeli ve yenisi yanına yazılmalıdır. Düzeltmenin yanına yapılan değişiklik için açıklama ve
düzeltmenin yapıldığı tarih ve saat yazılarak imzalanmalıdır. Kayıtların kalıcı olması amacıyla,
kurşun kalem kullanılmamalıdır. (19, 20)

28. 22
5.6.Tıbbi Kayıtların Mahkemelerde Delil Olarak Kullanılması
Hasta dosyalarının gerçekten önemli birer belge olarak kullanılabilmeleri, bu dosyalara
konulacak olan bilgilerin doğru, dikkatli, yalın bir dille ifade edilmiş olmasına bağlıdır. Aynı
şekilde, dosya içerisinde yer alan her form üzerinde, hastanın ve dosyada notu olan bütün
görevlilerin kimliklerinin açık ve belirgin olarak yazılması gerekir.
5.6.1.Sigorta Davaları
Gerek sigorta şirketleri tarafından ve gerekse şahıslar tarafından açılan davalarda
mahkemeler hasta dosyalarını incelemek ihtiyacını duyar. Eğer bir hasta, bilerek ve hileye
başvurarak hastalığının süresini veya hastalığı sırasında ödediği paranın miktarını fazla
göstermeyi başarırsa, bu durumu öğrenen sigorta şirketi hasta aleyhine kontratı fesih davası
açabilir. O zaman mahkeme, hastalığın süresini ve özelliklerini tespit etmek üzere hasta
dosyasını hastaneden ister. Ayrıca şahıslar tek tek mahkemeye baş vurarak kaza, hastalık ve
yaralanmalar sonucunda almak durumunda olacakları sakatlık tazminatını veya tedavi ile ilgili
masrafları vermek istemeyen kendi sigorta şirketleri aleyhine dava açabilir. (20)
5.6.2.İşçilerin Tazminat Davaları
Eğer herhangi bir işçinin sağlığı, görevi başında veya görevi ile ilgili olan bir sebeple
zarar görmüşse, uğradığı zarar veya sakatlık için bir tazminat almaya hak kazanır. Bu
tazminatın ölçüsü, karşılaşılan zarara ve işçinin iş ve gücünden kalma süresinin uzunluğuna
bağlıdır.
5.6.3.Kişisel Zarar ve Tazminat Davaları
Kişisel zarar davalarında davacı; uğradığı zararın bir başkasının kabahat veya
ihmalinden doğduğunu iddia eder ve meydana gelen zararın ödenmesini ister. Hasta dosyası;
davacının zararını, aldığı yaraların derecesini, yapılan tedaviyi ve tedavinin süresini tespit
etmekte kullanılır. (20)

29. 23
5.6.4.Yanlış Tedavi Davaları
Böyle bir davada davacı; hekimden, hemşireden veya doğrudan doğruya sağlık
kurumundan tedavide ihmal ve yanlışlık gerekçesi ile davacı olur. Hasta dosyaları burada
herhangi bir ihmal olup olmadığı ve yapılan tedavinin doğruluk ve yeterliliği konusunda karar
vermekte kullanılır.
5.6.5.Vasiyetname ve Vekalet Davaları
Herhangi bir şahsın bir sağlık kurumunda tedavi edilmesi sırasında vasiyet etmesi veya
vekâlet vermesi durumunda, ilgili olan diğer kişilerin itirazı olduğunda, hastanın akli dengesinin
yerinde olup olmadığının tespiti için hasta dosyaları kullanılır. Verilen vekâletin veya vasiyetin
hukuken geçerli olabilmesi için kişinin bu sırada akli dengesinin yerinde olması gerekir. Taraflar
vasiyet eden veya vekâlet veren kişinin akli durumunu gerekçe göstererek yapılan işlemin
hukuken iptali için dava açabilir. Böyle bir durumda başvurulabilecek hukuksal tek kaynak
hasta dosyalarıdır. (20, 21)
5.6.6.Adli Vakalar
Hasta dosyaları yukarıda sayılanlardan başka, aşağıda gösterilen adli olaylarda ve
benzerlerinde de birer belge olarak kullanılırlar.
Herhangi bir olayda meydana gelen ölümün nedenini tespit etmek için,
- Çeşitli tecavüz vakalarında tecavüzün ve zararının derecesini tespit etmek için,
- Irza tecavüz davalarında davacının sağlık kurumuna gelişindeki durumunu ve verdiği
bilgileri tespit etmek için,
- Çeşitli davalarda, davalıların akli durumlarının tespit edilmesi için kullanır. (21)

30. 24
6.TIBBİ KAYITLARIN ARŞİVLENMESİ
Tıbbi kayıtlar hastaya verilen tıbbi bakımın kanıtıdır, hastaya verilen tıbbi bakımın
kalitesinin değerlendirilmesinde kullanılabilecek önemli bir kaynaktır, bu belgeler gizli olup
mutlaka sağlık kuruluşunda belirli yerlerde saklanmalı, sadece hukuki, mesleki gibi belirli
durumlarda veya hastanın ihtiyacı olduğunda saklandığı yerden çıkarılıp kullanıldıktan sonra
yeniden eski yerine iade edilmelidir. Hastane dosyalarını saklama yöntemine tıbbi arşivleme
adı verilir. Daha ayrıntılı olarak tanımlamak gerekirse, tıbbi arşivleme yöntemi, hastaneye
başvuran ve gerekli incelemeden geçmiş hasta dosyalarının daha sonra yeniden kullanılması
veya bilimsel araştırmalar, istatistikî değerlendirmeler, adli davalar ve diğer hukuksal işlemler
gibi nedenler için saklanması amacı ile belirli bir sınıflama sistematiğine göre barındırılmasıdır.
(22) Hasta dosyalarının hasta dosyaları arşivlerinde bilimsel kurallara uygun bir şekilde
toplanması, düzenlenmesi, saklanması ve gereği halinde tekrar hizmete sunulması bir
zorunluluktur. Tıbbi kayıtların güvenli ve sistemli bir şekilde tutulduğu bir arşivin varlığı hasta
dosyalarını daha iyi kontrol edebilmeye ve her hastanın tüm bilgilerinin tek bir dosyada
saklanmasına, istenilen her türlü bilgiye kolayca ulaşabilmeye imkân sağlar. Böylece denetim
daha iyi sağlanırken, nitelikli ve bilimsel bir araştırma imkânını da hatırlar. Bir sağlık kurumunun
geçmişini yansıtan bir arşiv aynı zamanda kurumun ve insanlığın geleceğine de ışık tutar.
Arşiv, kurumların, gerçek veya tüzel kişilerin faaliyetleri sonucu oluşan ve bir amaçla
saklanan belgeleri, söz konusu belgelerle ilgilenen kurumları ve bu belgelerin korunduğu
yerleri tanımlar.
Arşivleme, gelecekte tekrar kullanılması düşünülen ya da yasal saklama süresi
doluncaya kadar saklanması zorunlu olan belgelerin korunmasını ve bu süre içinde yeniden
kullanılmasını sağlayan sisteme verilen isimdir. Yataklı tedavi kurumlarına tedavi edilmek için
gelen yaralı ya da hastaların görmüş oldukları işlemler sonucunda oluşan ve hastaların daha
sonraki olası başvurularında, bilimsel araştırmalarda, istatistiki değerlendirmelerde, adli
davalarda, vb. konularda kullanılmak gibi amaçlarla belirli sınıflama sistemlerine bağlı
kalınarak bir sıra ve düzen içerisinde saklanan kayıtlara, söz konusu kayıtlara bakan birime,

31. 25
bu kayıtları barındıran yerlere hastane arşivi denir. Hastanelerin yaptıkları hizmetler yaptıkları
faaliyetler sonucunda oluşan; hasta, doktor, hastane, adli tıp, halk sağlığı, bilimsel
araştırmalar, hukuki vb. açılardan saklanması gereken her türlü yazılı, çizili, görsel-işitsel ve
elektronik belgelerin tamamına tıbbi arşiv malzemesi denir. (22)
Buna karşın arşivleme depolama değildir. Arşivlemenin depolamaya dönüşmemesi için
dosyalar belli esaslara göre saklanmalıdır. Dosyalar saklanma sürelerine göre; saklanması
gerekli olmayanlar, saklama süresi belirsiz olanlar, sürekli saklanması gerekenler, yasal olarak
saklama süreleri belli olanlar olmak üzere ayrılabilir. Buna göre belgelerin saklama esnasında
ayıklanması için, saklama sırasında belli bir değere sahip oldukları halde daha sonra hukuki
değerini ve delil özelliğini kaybetmiş, ileride kullanılma ihtimali olmayan veya gerek görülmeyen
malzemeler şeklinde ayıklanması gerekecektir.
Sağlık Bakanı'nın 06.11.2001 tarih ve 10588 sayılı olurları ile yürürlüğe girmiş olan
yataklı tedavi kurumları tıbbi kayıt ve arşiv hizmetleri yönergesine göre; yataklı tedavi
kurumlarına muayene, teşhis ve tedavi amacıyla gelen hastalara, yaralılara, acil ve adli
vakalara ait kayıtların, düzenlenen ve kullanılan dokümanların toplanmasına ve bu
dokümanların hastaların daha sonraki başvurularında veya araştırmacılar
Veyahut adlî makamlarca her istenildiğinde derhal hazır bulundurulması için merkezi tıbbî kayıt
ve arşiv sistemi içinde tasnif ve muhafaza edilmesi gereklidir.
6.1.Elektronik Hasta Kayıtları
Günümüzde, bilgisayar sistemleri her alanda olduğu gibi sağlık alanında da yoğun bir
şekilde kullanılmaktadır. Bir hastanede gerek duyulan tüm kayıtların el ile tutulması yerine
bilgisayar ortamına aktarılması, hem işgücü açısından kazanç sağlamakta hem de hata yapma
olasılığını en aza indirmektedir. Ayrıca bilgisayar ortamında tutulan her türlü bilgiye çok daha
kolay ve hızlı bir şekilde ulaşma imkânı vardır. Bu avantajları nedeniyle bilgisayar sistemleri,
sağlık sektöründe de kullanılmaya başlanmıştır.

32. 26
Bilgisayar Sistemleri ile entegre olarak kullanılan tüm cihazların birbiriyle
ilişkilendirilerek hızlı, güvenli ve doğru kullanılmasına otomasyon denir. Hastanelerde
kullanılan otomasyonlar, Hastane Bilgi Yönetim Sistemi (HBYS) adı altında yürütülerek,
hastanın tıbbi, kişisel ve finansal kayıtları tutulabilmektedir. Bilgisayar sistemlerinin
hastanelerde kullanılması yönetimsel açıdan büyük kolaylıklar getirmektedir. Hastanelerde
bilgisayar destekli yönetim sistemlerinin kurulması; gerek tıbbi bilgi sistemlerinin, gerekse
yönetimsel bilgi sistemlerinin daha iyi organizasyonunu sağlamaktadır. Bir hastanın hastaneye
kabulünden taburcu oluncaya kadar geçen süre içerisinde gerçekleşen çeşitli işlemlerinin
bilgisayar destekli olarak gerçekleşmesinin birçok faydası bulunmaktadır. Aynı zamanda
hastaneler gerek denetim, gerek planlama, gerekse politika üretme ve belirlemede bilgisayar
sistemlerinden geniş ölçüde faydalanabilmektedir. (23)
Elektronik Hasta Kayıtlarının sağladığı avantajlar:
- Arşiv olarak kullanılacak fiziksel alandan elektronik kayıtlar sayesinde çok büyük
ölçüde kazanç sağlar.
- Hasta kayıtlarına çok daha hızlı bir şekilde ulaşılabilir.
- Aynı dokümana birden fazla kullanıcı aynı anda ulaşabilir.
- Diğer bilgi sistemleri ile entegrasyonu sağlar.
- Verilerin birleştirilmesini kolaylaştırır.
- Hasta kayıtları kurum içinde fiziksel olarak dolaşmayacağı için kaybolma riski ortadan
kalkacaktır.
Elektronik Hasta Kayıtlarının dezavantajları:
- Kullanıcı alışkanlıkları çoğunlukla verileri kâğıt üzerine aktarmak gerektiğinde yine
kâğıt üzerinde görmek yönündedir. Bu nedenle bilgisayar ortamı kullanıcılar tarafından hemen
kabul görmemektedir.
- Elektronik ortamda gerekli güvenlik önlemleri alınmış olmalı, yetkisiz kişilerin
kayıtlarına ulaşması önlenmelidir.
- Bilgisayar alt yapısı sorun çıkarmayacak ve her an kullanılmaya hazır olacak şekilde
yapılandırılmalıdır.

33. 27
- Otomasyon sistemi kurumun ihtiyaçlarına cevap verebilecek esneklikte olmalıdır.
- Kanuni zorunluluklar nedeniyle bazı doküman türlerinin fiziksel olarak saklanması
gerekecektir. Sonuç olarak tamamen kâğıtsız ortama geçmek şu aşamada mümkün değildir.
(23)
6.2.Arşiv Verilerinin Güvenliği
Bilgi güvenliği, bilginin gizliliği bütünlüğü ve erişilebilirliğinin sağlanması olarak ifade
edilebilir. Bilgi güvenliği aynı zamanda birçok bilginin korunması zorunluluğunu da getirir. Buna
göre bilgi güvenliğinin sağlanması için kişisel verilerin veya kişisel sağlık verilerinin yetkisiz
erişimlere ve değişikliklere karşı korunması gerekir. Gizliliği, bütünlüğü ve erişilebilirliğinin
korunması gereken bilgiler:
-Kişisel sağlık bilgileri
-Kişisel sağlık bilgilerinden kimlik bilgilerinden arındırma yöntemleri ile elde edilmiş olan
veriler
-Kişisel sağlık bilgilerinden elde edilen istatistiksel ve araştırma verileri
-Klinik/tıbbi bilgiler
-Kamu sağlığı gözlemlerine ilişkin bilgiler
-Kişisel sağlık bilgilerine ilişkin olarak kullanıcı hareketlerine ilişkin işlem geçmişi verileri
-Sağlık bilgi sistemleri için sistem güvenliği verileri.
Hasta kayıtları mahremiyeti olan bilgilerdir. Bu nedenle yetkisiz personelin
erişemeyeceği şekilde ve hırsızlığa karşı korumalı olarak saklanmalıdır Arşiv girişlerine
manyetik kart okuyuculu ya da şifreli kapı açma cihazları takılmalı, yetkisiz kişilerin kurum
çalışanı dahi olsa arşive girişine izin verilmemelidir. Verileri güvenliğinden başhekim
sorumludur. Başhekim gerektiğinde bu yetkisini bir veya birden fazla kişiye devredebilir. (24)

34. 28
Hastane verilerinin fiziki, manyetik veya elektronik tehlikelere karşı korunması için
hastane idareleri mutlaka önlem almalıdır.
Arşiv verilerinin güvenliği için;
- Arşiv binaları; fabrika, yangın ve patlama tehlikesi olabilecek gaz, petrol veya patlayıcı
madde depolarından, bir savaş halinde stratejik amaçlarla kullanılabilecek bölgelerden uzakta,
mümkün olduğunca üniversite ve resmi kurumlara yakın inşa edilmelidir.
- Rutubet, su baskını ve her türlü hayvan ve haşaratın tahriplerine karşı gerekli tedbirler
alınmalıdır.
- Arşiv depolarının ısısı 12-18 derece, nemi ise % 50-60 oranında olmalıdır.
- Isıtmada tazyikli sıcak su tercih edilmelidir.
- Arşive, özellikle yaz aylarında fazla ışık girmesi önlenmelidir.
- Dosyaların konulacağı rafların metal olması tercih edilmelidir.
- Arşivin alanı 150 - 200 metrekareyi geçmemelidir.
- Metrekare başına 1500 - 2000 kg yükü taşıyabilmelidir.
- Arşiv binalarında yer döşemeleri ahşap olmamalıdır.
- Hasta dosyaları bakteriler, mantarlar, böcekler, kâğıt güveleri, hamam böcekleri, kitap
kurtları, kabuk biti veya kitap biti, termitler, kemiriciler gibi biyolojik etkenlerden korunmalıdır.
- Hasta dosyaları kullanımdan kaynaklanan tahribat, yırtılmalar ve aşınmalardan
korunmalıdır.
Elektronik ortamdaki veriler ise, dışarıdan kişilerin ulaşması, değiştirmesi ve silmesine
karşı korumalı olmalıdır. Koruma yöntemleri ulaşımla ilgili (örneğin; şifreleme gibi) veya
düzenleme ile ilgili olmalıdır. (24)
Bu amaçla;
-Bu işler için görevlendirilen personel, mevcut yedekleme sisteminden günlük, haftalık,
aylık ve yıllık olmak üzere verilerin yedeklenmesi işini yürütmelidir.

35. 29
-Veri tabanının göçmesi, elektrik kesintisi gibi durumlarda sistem bütünlüğü için
yedekler hem elektronik veri tabanının bulunduğu disk ünitesinden farklı bir disk ünitesine, hem
de fiziksel olarak düzenli bir şekilde (CD, DVD) farklı ortamlara alınmalıdır.
-Elektronik ortamda tutulan kayıtlar, denetim amacıyla veya herhangi bir resmi taleple
istenildiğinde, bilgisayar çıktıları ile bilgisayar ekranında izlenen veri/bilgilerin daha önceki
çıktılarla tutarlılık göstermesi gerekmektedir.
-Bilgi giriş, çıkılarına bakan evrak görevlilerinin sadece, hasta adı, oda numarası,
telefon numarası gibi temel bilgileri ekranda görebilmeleri, onun dışındaki bilgilere
ulaşamamaları gereklidir.
-Kişilerin veri tabanındaki hareketleri sistem tarafından izlenebilmelidir. (24, 25)
6.3.Arşivleme ve Otomasyon Sırasında Karşılaşılan Güçlükler
6.3.1.Teknik
Arşivleme, hastanenin iş hacmine, hizmetin özelliğine, personelin niteliğine, çalışma
koşullarına, yerleşim planına, hizmetlerden beklenen hıza ve hastanenin büyüklüğüne uygun
olmayabilir.
Arşivleme yeri bilgilerin yerleşmesi açısından yeterli hacme sahip olmayabilir.
Arşiv mimarisi ve altyapısı verimlilik açısından uygun olmayabilir (havalandırma,
aydınlatma…)
Otomasyon sistemi, teknolojinin değişimine paralel olarak eskiyebilir (İşlemci, sürücü
ve yedekleme sistemleri ).
Otomasyon sistemi, enerji kaynaklarının yetersizliğine bağlı olarak sık sık devreden
çıkabilir.
Otomasyon sistemi personel tarafından kullanılması güç bir yazılım sistemi ile
destekleniyor olabilir. (25)

36. 30
6.3.2.Kurumsal
Kurumsal planlanma süreçlerinde (hastane veya sağlık sistemleri değişiklikleri gibi)
veriler yeni sürece uyum göstermeyebilir veya kaybedilebilir. Kurum çalışanları arşiv verilerinin
saklanması ve yeniden kullanılmasına yeteri özeni göstermeyebilir.
6.3.3.Hukuksal
Yasal delil olabilme vasfı ve orijinalliğin korunabilmesinden emin olunmayabilir. İmza,
mühür olmayışı orijinalliğini sorgulatabilir. E-imza verisi mahkemeler tarafından yeterli bir delil
olarak kullanılmak istemeyebilir. (25)
6.4.Arşiv Verilerinin Diğer Ünitelerle Fonksiyonel İlişkileri
Hasta dosyaları arşivinin, özellikle merkezi olduğu kurumlarda, diğer ünitelerle yoğun
bir ilişkisi vardır. Bu fonksiyonel ilişkilerin yoğunluğu hastanenin hasta yükü ve yatak sayısının
büyüklüğüne göre daha da artmaktadır.
Hastanın hastaneye gelişinden taburcu olmasına kadar geçen sürede, kendisini
ilgilendiren her türlü teşhis ve tedavi ünitesiyle ve idari ünitelerle yoğun bir ilişkisi
bulunmaktadır.
Arşivin fonksiyonel ilişkisi sadece hastane içindeki ünitelerle sınırlı değildir. Diğer
hastane, kurum ve adli makamlarla yoğun bir iş ilişkisi vardır. Bu nedenle merkezi bir arşiv
sisteminin kurulması, hastanenin gereksiz yazışma yapmasını en aza indirecektir. (26)
Fonksiyonel ilişkilerin gereksiz yoğunluğu, iş akış şemalarının düzensizliğinden ve
arşivin hastane içindeki uygun olmayan konumundan ileri gelebilir. Bu nedenle arşivin hastane
içindeki konumu, hastanenin ilk kuruluşunda, tüm bölümlerle çok rahatlıkla iletişimi
sağlayabilecek şekilde planlanmalıdır. Arşivin hastane içindeki yerinin iyi tespit edilmesi hem
arşivin hem de diğer ünitelerin verimli çalışmalarında etkili olacaktır.

37. 31
7.ÖZET
Tıbbi kayıtların amacı hasta bakımı, tıbbi araştırmalar, bilimsel çalışmalar sağlık
kurumları yönetimi, adli tıp, finansal yönetim ve halk sağlığı açısından yararlı bilgilere
ulaşmamızı sağlamaktır. Tıbbi kayıtlar hastanın hastaneye başvuru anından itibaren başlayan
tüm bilgilerini içerir ve kime, nerde, ne zaman ve nasıl bir hasta bakım ve tedavisi verildiğini
gösteren en önemli belgelerdir. Bu belgelerin bilimsel kurallara uygun bir şekilde saklanması
ve ihtiyaç duyulduğu takdirde tekrar hizmete sunulması gerekir. Hasta dosyaları hastanenin
mülkiyetindedir. Bu nedenle kişisel bilgilerin gizliliği ilkesi içinde mutlaka korunmalıdır. Tıbbi
bilgi ve kayıtlar ilgilinin rızası, tıbbi zorunluluk ve hâkim kararı olmaksızın paylaşılamaz. Hasta
dosyasında yer alan hastaya ait bilgiler, hastayı tedavi eden veya edecek olan hekimlerden
başka hiçbir kimseye verilmemeli ve gösterilmemelidir. Hasta dosyalarının hasta dosyaları
arşivlerinde bilimsel kurallara uygun bir şekilde toplanması, düzenlenmesi, saklanması ve
gereği halinde tekrar hizmete sunulması gerekmektedir.

38. 32
8.KAYNAKLAR
1. Esatoğlu AE, Artukoğlu A. Tıbbi Dokümantasyon tarihi ve tıbbi dokümantasyon ile
ilgili melekleşmenin gelişimi, Ankara Üniversitesi Dikimevi Sağlık Hizmetleri Meslek
Yüksekokulu Yıllığı, 2000, 1, 1, 13-19.
2.TCK 1219 Sayılı Tababet ve Şuabatı San ‘atlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun
3. Balcı Ali Erkan. Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler Dokuz Eylül Üniversitesi
Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu İzmir, 2001.
4. Artukoğlu A. Kaplan, A. ve Yılmaz, A. Tıbbi Dokümantasyon, Türksev Yayıncılık,
Ankara, 2002.
5. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Finansman Yapısının güçlendirilmesi ve
Yeniden yapılandırılması için Alt Yapı Projesi Rapor E.4.3.1 Hastanelerde Tıbbi
Dokümantasyon kalitesi değerlendirme ve iyileştirme süreci
www.tig.saglik.gov.tr/content/files/dokumanlar/.. ./drg_rapor_rv2.pdf
6. Ceylan F. Sağlık Hizmetlerinde Arşivleme. Uludağ Üniversitesi Sağlık Hizmetleri
Meslek Yüksekokulu Eğitim Semineri Çalışması, 2007.
7. Ceylan F. Tıbbi yazım teknikleri Uludağ Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek
Yüksekokulu Ders Notları, 2008.
8. Milli Eğitim Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Sekreterliği Dosya oluşturma I Ankara, 2011
megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/modul_p df/346SBI031.pdf
9. Sağlık Bakanlığı Yataklı tedavi kurumları Tıbbi arşiv ve kayıt hizmetleri Yönergesi.
www.saglik.gov.tr/.../yatakli-tedavi-kurumlaritibbi-kayit-ve-arsiv-hizmetler
10. Yataklı tedavi kurumları tıbbi kayıt ve arşiv hizmetleri.
www.ttb.org.tr/.../index.php?...yataklitedavkurumlari
11. Tengilimioğlu D. Tıbbi Dokümantasyon, Hasta Dosyası ve arşivi. Sekreterler için
Tıbbi Dokümantasyon Kitabı. Başpınar NÖ (editör) Anadolu Üniversitesi E sertifika programı
ders kitabı, 2011.

39. 33
12. Madison G. Clinical Documentation & Compliance manual. A guide
Todocumentataion, coding and billing of medical servicesfor compliance. University of North
Texas Health Science Center, Office of Regulatory Compliance.
www.hsc.unt.edu/.../Clinical%20Documentation &ComplianceManual042704.pdf
13. Guidelines for Medical Record and Clinical Documentation WHO-SEARO coding
workshop September, 2007. www.searo.who.int/LinkFiles/2007_Guidelines_f
or_Clinical_Doc.pdf
14. Sunay, MY. Tıbbi kayıtların düzenlenmesi ve saklanmasında görülen eksiklikler ve
hukuki sonuçları. Manisa: Türkiye Klinikleri, Cerrahi Tıp Bilimleri Dergisi Yayınları, 2006.
15. TCK 5271 Sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu, Madde 332
. TCK 5237 Sayılı Kanun, Madde 204
17. TCK 5237 Sayılı Kanun, Madde 205
18. Ceylan, F. Sağlık hizmetlerinde arşivleme: Bursa, Eğitim Semineri Çalışması, 2007.
19. Milli Eğitim Bakanlığı. Tıbbi Arşivleme, Ankara: Mesleki Eğitim ve Öğretim
Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi, 2008.
20. Çelik, A. Bilgi Hizmetleri ve Mevzuatı, Ankara: Unak yayınları, 2001.
21. Zeytin, Z. Tıbbi Müdahalelerden Doğan Hukuki Sorumlulukta İspat Yükü Kuralının
Ters Çevrildiği ve Kolaylaştırıldığı Haller, Ankara, Tıp etiği ve tıp hukuku Sempozyumu, 2001.
22. web.bilecik.edu.tr/.../TIBBİ. DÖKÜMANTASYON-NOTLARI. pdf
23. Sağlık Bakanlığı Arşiv Mevzuatı, 2007.
24. Yataklı Tedavi Kurumları Tıbbi Kayıt ve Arşiv Hizmetleri Yönergesinde Değişiklik
Yapılmasına Dair Yönerge, 2004. http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/mo
dul_pdf/346SBI035.pdf
25. BALCI Ali Erkan, Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, Dokuz Eylül Üniversitesi
Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, İzmir, 2001.
26. İSLAM Yücel, Dosyalama ve Arşivleme Teknikleri, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2006.