Chapter 13-20 of the Sundarakanda with big fonts in Devanagari for easy reading

1. 1
Valmiki
Ramayanam
Sundara Kanda
Parayanam
Day-3
SK- Sarga 13-20
331 Slokas

2. 14
त्रयोदशस्सर्गः
Hanuman's soliloquy in despondency
14

3. 15
विमानात्तु सुसम्क्रम्क्य, प्राकारं हररयूथपः।
हनुमान्िेर्िानासी-द्यथा विद्युद्घनान्तरे।।5.13.1।।
सम्क्परररम्क्य हनुमा-न्रािणस्य ननिेशनात्।
अदृष्ट्िा जानक ं सीता-मब्रवीद्वचनं कवपः।।5.13.2।।
भूनयष्टठं लोललता लङ्का, रामस्य चरता वप्रयम्।
न हह पश्यामम िैदेह ं ,सीतां सिागङ्र्शोभनाम्।।5.13.3।।
पल्िलानन तटाकानन ,सरांलस सररतस्तथा।
नद्योऽनूपिनान्ताश्च, दुर्ागश्च धरणीधराः।।5.13.4।।
लोललता िसुधा सिाग ,न तु पश्यामम जानक म्।
इह सम्क्पानतना सीता ,रािणस्य ननिेशने।।5.13.5।।

4. 16
आख्याता र्ृध्रराजेन ,न च पश्यामम तामहम्।
ककं नु सीताऽथ िैदेह , मैथथल जनकात्मजा।।5.13.6।।
उपतिष्ठेि वििशा ,रािणं दुष्टटचाररणम्।
क्षिप्रमुत्पततो मन्ये, सीतामादाय रिसः।।5.13.7।।
बिभ्यतो रामिाणाना-मन्तरा पनतता भिेत्।
अथिा हियमाणायाः, पथथ लसद्धननषेविते।।5.13.8।।
मन्ये पनततमायागया ,हृदयं प्रेक्ष्य सार्रम्।
रािणस्योरुिेर्ेन, भुजाभ्यां पीडितेन च।।5.13.9।।
तया मन्ये विशालाक्ष्या, त्यक्तं जीवितमायगया।
उपयुगपरर िा नूनं, सार्रं रमतस्तदा।।5.13.10।।

5. 17
वििेष्टटमाना पनतता ,सार्रे जनकात्मजा।
अहो िुद्रेण िाऽनेन ,रिन्ती शीलमात्मनः।।5.13.11।।
अिन्धुभगक्षिता सीता, रािणेन तपस्स्िनी।
अथिा रािसेन्द्रस्य ,पत्नीलभरलसतेिणा।।5.13.12।।
अदुष्टटा दुष्टटभािालभ-भगक्षिता सा भववष्यति।
सम्क्पूणगचन्द्रप्रनतमं ,पद्मपत्रननभेिणम्।।5.13.13।।
रामस्य ध्यायती िक्त्रं, पञ्चत्िं कृ पणा र्ता।
हा राम लक्ष्मणेत्येिं ,हाऽयोध्ये चेनत मैथथल ।।5.13.14।।
विलप्य िहु िैदेह ,न्यस्तदेहा भववष्यति।
अथिा ननहहता मन्ये, रािणस्य ननिेशने।।5.13.15।।

6. 18
नूनं लालप्यिे सीता, पञ्जरस्थेि शाररका।
जनकस्य सुता सीता, रामपत्नी सुमध्यमा।।5.13.16।।
कथमुत्पलपत्रािी ,रािणस्य िशं व्रजेि्।
विनष्टटा िा प्रणष्टटा िा ,मृता िा जनकात्मजा।।5.13.17।।
रामस्य वप्रयभायगस्य ,न ननिेदनयतुं िमम्।
ननिेद्यमाने दोषस्स्या-द्दोषस्स्यादननिेदने।।5.13.18।।
कथं नु खलु कतगव्यं ,विषमं प्रतिभाति मे।
अस्स्मन्नेिंर्ते काये ,प्राप्तकालं िमं च ककम्।।5.13.19।।
भवेदिनत मतं भूयो, हनुमान्प्प्रववचारयि ्।
यहद सीतामदृष्ट्िाऽहं, िानरेन्द्रपुर लमतः।।5.13.20।।

7. 19
गममष्यामम ततः को, मे पुरुषाथो भववष्यति।
ममेदं लङ्घनं व्यथं, सार्रस्य भववष्यति।।5.13.21।।
प्रिेशश्चैि लङ्कायाः ,रािसानां च दशगनम्।
ककं मां वक्ष्यति सुग्रीिो ,हरयो िा समार्ताः।।5.13.22।।
ककस्ष्टकन्धां समनुप्राप्तं ,तौ िा दशरथात्मजौ।
र्त्िा तु यहद काक
ु त्स्थं ,वक्ष्यामम परमवप्रयम्।।5.13.23।।
न दृष्टटेनत मया सीता ,ततस्िक्ष्यति जीवितम्।
परुषं दारुणं र
ू रं ,तीक्ष्णलमस्न्द्रयतापनम्।।5.13.24।।
सीताननलमत्तं दुिागक्यं, श्रुत्िा स न भववष्यति।
तं तु कृ च्छ्रर्तं दृष्ट्िा ,पञ्चत्िर्तमानसम्।।5.13.25।।

8. 20
भृशानुरक्तो मेधािी ,न भववष्यति लक्ष्मणः।
विनष्टटौ भ्रातरौ श्रुत्िा, भरतोऽवप मररष्यति।।5.13.26।।
भरतं च मृतं दृष्ट्िा, शत्रुघ्नो न भववष्यति।
पुत्रान्मृतान्समीक्ष्याथ ,न भववष्यन्न्प्ि मातरः।।5.13.27।।
कौसल्या च सुलमत्रा च ,क
ै क
े यी च न संशयः।
कृ तज्ञस्सत्यसन्धश्च ,सुग्रीिः प्लिर्ाथधपः।।5.13.28।।
रामं तथा र्तं दृष्ट्िा ,ततस््यक्ष्यति जीवितम्।
दुमगना व्यथथता द ना, ननरानन्दा तपस्स्िनी।।5.13.29।।
पीडिता भतृगशोक
े न ,रुमा ्यक्ष्यति जीवितम्।
िाललजेन तु दुःखेन ,पीडिता शोककलशगता।।5.13.30।।

9. 21
पञ्चत्िं च र्ते राक्षज्ञ ,ताराऽवप न भववष्यति।
मातावपत्रोविगनाशेन ,सुग्रीिव्यसनेन च।।5.13.31।।
क
ु मारोऽप्यङ्र्दः कस्मा-द्धारतयष्यति जीवितम्।
भतृगजेन तु दुःखेन ,ह्यलभभूता िनौकसः।।5.13.32।।
लशरांस्यमभहतनष्यन्न्प्ि ,तलैमुगस्ष्टटलभरेि च।
सान्त्िेनानुप्रदानेन ,मानेन च यशस्स्िना।।5.13.33।।
लाललताः कवपराजेन , प्राणांस््यक्ष्यन्न्प्ि िानराः।
न िनेषु न शैलेषु ,न ननरोधेषु िा पुनः।।5.13.34।।
र िामनुभववष्यन्न्प्ि, समेत्य कवपक
ु ञ्जराः।
सपुत्रदारास्सामात्या, भतृगव्यसनपीडिताः।।5.13.35।।

10. 22
शैलाग्रेभ्यः पतिष्यन्न्प्ि, समेषु विषमेषु च।
विषमुद्िन्धनं िावप ,प्रिेशं ज्िलनस्य िा।।5.13.36।।
उपिासमथो शस्त्रं ,प्रचररष्यन्न्प्ि िानराः।
घोरमारोदनं मन्ये ,र्ते मनय भववष्यति।।5.13.37।।
इक्ष्िाक
ु क
ु लनाशश्च ,नाशश्चैि िनौकसाम्।
सोऽहं नैि गममष्यामम ,ककस्ष्टकन्धां नर्र लमतः।।5.13.38।।
न च शक्ष्याम्यहं द्रष्टटुं ,सुग्रीिं मैथथल ं विना।
मय्यगच्छति चेहस्थे ,धमागत्मानौ महारथौ।।5.13.39।।
आशया तौ धररष्येिे ,िानराश्च मनस्स्िनः।
हस्तादानो मुखादानो ,ननयतो िृिमूललकः।।5.13.40।।

11. 23
िानप्रस्थो भववष्यामम ,ह्यदृष्ट्िा जनकात्मजाम्।
सार्रानूपजे देशे ,िहुमूलफलोदक
े ।।5.13.41।।
थचतां कृ त्िा प्रवेक्ष्यामम, सलमद्धमरणीसुतम्।
उपविष्टटस्य िा सम्क्य-स्ललङ्थर्नीं साधनयष्टयतः।।5.13.42।।
शर रं भक्षतयष्यन्न्प्ि ,िायसाः श्िापदानन च।
इदं महवषगलभदृगष्टटं ,ननयागणलमनत मे मनतः।।5.13.43।।
सम्क्यर्ापः प्रवेक्ष्यामम ,न चे्पश्यामम जानक म्।
सुजातमूला सुभर्ा ,क नतगमाला यशस्स्िनी।।5.13.44।।
प्रभलना थचररात्रीयं ,मम सीतामपश्यतः।
तापसो िा भववष्यामम ,ननयतो िृिमूललकः।।5.13.45।।

12. 24
नेतः प्रतिगममष्यामम ,तामदृष्ट्िालसतेिणाम्।
यद तः प्रतिगच्छामम ,सीतामनथधर्म्क्य ताम्।।5.13.46।।
अङ्र्दस्सह तैस्सिै-िागनरैनग भववष्यति।
विनाशे िहिो दोषा ,जीिन्भद्राणण पश्यति।।5.13.47।।
तस्मात्प्राणान्धररष्यामम, ध्रुिो जीवितसङ्र्मः।
एिं िहुविधं दुःखं ,मनसा धारयन्मुहुः*।।5.13.48।।
नाध्यर्च्छ्छत्तदा पारं, शोकस्य कवपक
ु ञ्चरः।
रािणं िा वधधष्यामम ,दशग्रीिं महािलम्।।5.13.49।।
काममस्तु हृता सीता ,प्रत्याचीणं भववष्यति।
अथिैनं समुस्त्िप्य ,उपयुगपरर सार्रम्।।5.13.50।।

13. 25
रामायोपहररष्यामम, पशुं पशुपतेररि।
इनत थचन्तां समापन्नः ,सीतामनथधर्म्क्य ताम्।।5.13.51।।
ध्यानशोकपर तात्मा ,धचन्प्ियामास िानरः।
याित्सीतां हह पश्यामम ,रामपत्नीं यशस्स्िनीम्।।5.13.52।।
तािदेतां पुर ं लङ्कां ,ववधचनोमम पुनः पुनः।
सम्क्पानतिचनाच्छ्चावप ,रामं यद्यानयाम्यहम्।।5.13.53।।
अपश्यन्राघिो, भायां ननधगहेत्सिगिानरान्।
इहैि ननयताहारो, व्स्यामम ननयतेस्न्द्रयः।।5.13.54।।
न मत्कृ ते ववनश्येयुुः, सिे ते नरिानराः।
अशोकिननका चेयं ,दृश्यिे या महाद्रुमा।।5.13.55।।

14. 26
इमामधधगममष्यामम ,न ह यं विथचता मया।
िसून्रुद्रांस्तथाऽहदत्या-नस्श्िनौ मरुतोऽवप च।।5.13.56।।
नमस्कृ त्िा गममष्यामम, रिसां शोकिधगनः।
स्जत्िा तु रािसान्सिाग-ननक्ष्िाक
ु क
ु लनस्न्दनीम ्।।5.13.57।।
सम्प्रिास्यामम रामाय ,यथा लसद्थधं तपस्स्िने।
सः मुहूतगलमि ध्यात्िा, थचन्तािग्रथथतेस्न्द्रयः।।5.13.58।।
उदनतष्टठन्महातेजा, हनुमान्मारुतात्मजः।
नमोऽस्तु रामाय सलक्ष्मणाय
देव्यै च तस्यै जनकात्मजायै।
नमोऽस्तु रुद्रेंद्रयमाननलेभ्यो
नमोऽस्तु चन्द्राक
ग मरुद्र्णेभ्यः।।5.13.59।।

15. 27
स तेभ्यस्तु नमस्कृ त्य ,सुग्रीिाय च मारुनतः।
हदशस्सिागस्समालोक्य, ह्यशोकिननकां प्रनत।।5.13.60।।
स र्त्िा मनसा पूिग-मशोकिननकां शुभाम्।
उत्तरं धचन्प्ियामास ,िानरो मारुतात्मजः।।5.13.61।।
ध्रुिं तु रिोिहुला ,भववष्यति िनाक
ु ला।
अशोकिननका पुण्या, सिगसंस्कारसंस्कृ ता।।5.13.62।।
रक्षिणश्चात्र विहहता, नूनं रक्षन्न्प्ि पादपान्।
भर्िानवप सिागत्मा ,नानतिोभं प्रवाति िै।।5.13.63।।
संक्षिप्तोऽयं मयाऽत्मा ,च रामाथे रािणस्य च।
लसद्थधं मे संववधास्यन्न्प्ि
देिाः सवषगर्णास्स्त्िह।।5.13.64।।

16. 28
ब्रह्मा स्ियंभूभगर्िान्,देिाश्चैि दिशन्प्िु मे।
लसद्थधमस्लनश्च िायुश्च, पुरुहूतश्च िज्रभृत्।।5.13.65।।
िरुणः पाशहस्तश्च ,सोमाहदत्यौ तथैि च।
अस्श्िनौ च महात्मानौ ,मरुतः शिग एि च।।5.13.66।।
लसद्थधं सिागणण भूतानन, भूतानां चैि यः प्रभुः।
िास्यन्न्प्ि मम ये चान्ये
ह्यदृष्टटाः पथथ र्ोचराः।।5.13.67।।

17. 29
तदुन्नसं पाण्िुरदन्तमव्रणं
शुथचस्स्मतं पद्मपलाशलोचनम्।
द्रक्ष्ये तदायागिदनं कदान्िहं
प्रसन्नताराथधपतुल्यदशगनम्।।5.13.68।।
द्रेण पापेन नृशंसकमगणा
सुदारुणालङ्कृ तिेषधाररणा।
िलालभभूता ह्यिला तपस्स्िनी
कथं नु मे दृस्ष्टटपथेऽद्य सा भवेि्।।5.13.69।।
इत्याषे श्रीमद्रामायणे िाल्मीक ये आहदकाव्ये सुन्दरकाण्िे
त्रयोदशस्सर्गः।

18. 30
चतुदगशस्सर्गः
Hanuman ascends the simsupa tree in the Ashoka grove and
watches.
30

19. 31
स मुहूतगलमि ध्यात्िा, मनसा चाथधर्म्क्य ताम्।
अिप्लुतो महातेजाः, प्राकारं तस्य िेश्मनः।।5.14.1।।
स तु संहृष्टटसिागङ्र्ः ,प्राकारस्थो महाकवपः।
पुस्ष्टपताग्रान्िसन्तादौ ,ििशश विविधान्द्रुमान्।।5.14.2।।
सालानशोकान्भव्यांश्च, चंपकांश्च सुपुस्ष्टपतान्।
उद्दालकान्नार्िृिां-श्चूतान्कवपमुखानवप।।5.14.3।।
अथाम्रिणसञ्छन्नां ,लताशतसमािृताम्।
ज्यामुक्त इि नाराचः ,पुप्लुवे िृििाहटकाम्।।5.14.4।।
स प्रविश्य विथचत्रां तां, विहर्ैरलभनाहदताम्।
राजतैः कांचनैश्चैि ,पादपैः सिगतो िृताम्।।5.14.5।।

20. 32
विहर्ैमृगर्सङ्घैश्च ,विथचत्रां थचत्रकाननाम्।
उहदताहदत्यसङ्काशां ,ििशश हनुमान्कवपः।।5.14.6।।
िृतां नानाविधैिृगिैः ,पुष्टपोपर्फलोपर्ैः।
कोककलैभृगङ्र्राजैश्च ,मत्तैननगत्यननषेविताम्।।5.14.7।।
प्रहृष्टटमनुजे काले, मृर्पक्षिसमाक
ु ले।
मत्तिहहगणसङ्घुष्टटां ,नानाद्विजर्णायुताम्।।5.14.8।।
मार्गमाणो िरारोहां ,राजपुत्रीमननस्न्दताम्।
सुखप्रसुप्तास्न्िहर्ान्,बोधयामास िानरः।।5.14.9।।
उत्पतद्लभद्गविजर्णैः ,पिैः सालास्समाहताः।
अनेकिणाग विविधा ,मुमुचुुः पुष्टपिृष्टटयः।।5.14.10।।

21. 33
पुष्टपािक णगश्शुशुभे, हनुमान्मारुतात्मजः।
अशोकिननकामध्ये ,यथा पुष्टपमयो थर्ररः।।5.14.11।।
हदशस्सिागः प्रधािन्तं ,िृिषण्िर्तं कवपः।
दृष्ट्िा सिागणण भूतानन ,िसन्त इनत मेननरे।।5.14.12।।
िृिेभ्यः पनततैः पुष्टपै-रिक णाग पृथस्लिदैः।
रराज िृिेभ्यः, तत्र प्रमदेि ।।5.14.13।।
रस्स्िना ते तरि-स्तरसालभप्रकस्म्क्पताः।
क
ु सुमानन विथचत्राणण ससृजुुः कवपना तदा।।5.14.14।।
ननधूगतपत्रलशखराः ,शीणगपुष्टपफला द्रुमाः।
ननक्षिप्तिस्त्राभरणा, धूताग इि परास्जताः।।5.14.15।।

22. 34
हनूमता िेर्िता ,कस्म्क्पतास्ते नर्ोत्तमाः।
पुष्टपपणगफलान्याशु ,मुमुचुुः पुष्टपशाललनः।।5.14.16।।
विहङ्र्सङ्घैहीनास्ते, स्कन्धमात्राश्रया द्रुमाः।
बभूवुरर्माः सिे ,मारुतेि ननधुगताः।5.14.17।।
ननधूगतक
े शी युिनत-यगथा मृहदतिणगका।
ननष्टपीतशुभदन्तोष्टठी, नखैदगन्तैश्च वििता।।5.14.18।।
तथा लाङ्र्ूलहस्तैश्च, चरणाभ्यां च महदगता।
बभूवाशोकिननका ,प्रभलनिरपादपा।।5.14.19।।
महालतानां दामानन ,व्यथमत्तरसा कवपः।
यथा प्रािृवष विन्ध्यस्य, मेघजालानन मारुतः।।5.14.20।।

23. 35
स तत्र मणणभूमीश्च, राजतीश्च मनोरमाः।
तथा काञ्चनभूमीश्च ,ििशश विचरन्कवपः।।5.14.21।।
िापीश्च विविधाकाराः ,पूणागः परमिाररणा।
महाहैमगणणसोपानै-रुपपन्नास्ततस्ततः।।5.14.22।।
मुक्ताप्रिाललसकताः, स्फाहटकान्तरक
ु ्हटमाः।
काञ्चनैस्तरुलभस्श्चत्रै-स्तीरजैरुपशोलभतैः।।5.14.23।।
फ
ु ल्लपद्मोत्पलिना-श्चरिाकोपक
ू स्जताः।
नत्यूहरुतसंघुष्टटा ,हंससारसनाहदताः।।5.14.24।।
द घागलभद्रुगमयुक्तालभः ,सरद्लभश्च समन्ततः।
अमृतोपमतोयालभ-स्श्शिालभरुपसंस्कृ ताः।।5.14.25।।

24. 36
लताशतैरितता-स्सन्तानक
ु सुमािृताः।
नानार्ुल्मािृतघनाः ,करिीरकृ तान्तराः।।5.14.26।।
ततोऽम्क्िुधरसङ्काशं ,प्रिृद्धलशखरं थर्ररम्।
विथचत्रक
ू टं क
ू टैश्च ,सिगतः पररिाररतम्।।5.14.27।।
लशलार्ृहैरिततं ,नानािृिैः समािृतम्।
ििशश हररशादूगलो ,रम्क्यं जर्नत पिगतम्।।5.14.28।।
ििशश च नर्ात्तस्मा-न्नद ं ननपनततां कवपः।
अङ्काहदि समुत्पत्य, वप्रयस्य पनततां वप्रयाम्।।5.14.29।।
जले ननपनतताग्रैश्च, पादपैरुपशोलभताम्।
िायगमाणालमि र
ु द्धां, प्रमदां वप्रयिन्धुलभः।।5.14.30।।

25. 37
पुनरािृत्ततोयां च, ििशश स महाकवपः।
प्रसन्नालमि कान्तस्य ,कान्तां पुनरुपस्स्थताम्।।5.14.31।।
तस्या दूरात्सपद्लमन्यो ,नानाद्विजर्णायुताः।
ििशश हररशादूगलो ,हनुमान्मारुतात्मजः।।5.14.32।।
कृ बत्रमां द नघगकां चावप ,पूणां शीतेन िाररणा।
मणणप्रिरसोपानां ,मुक्तालसकतशोलभताम्।।5.14.33।।
विविधैमृगर्सङ्घैश्च ,विथचत्रां थचत्रकाननाम्।
प्रासादैस्सुमहद्लभश्च, ननलमगतैविगश्िकमगणा।।5.14.34।।
काननैः कृ बत्रमैश्चावप ,सिगतः समलङ्कृ ताम्।
ये क
े थचत्पादपास्तत्र ,पुष्टपोपर्फलोपर्ाः।।5.14.35।।

26. 38
सच्छ्छत्रास्सवितदीका-स्सिे सौिणगिैहदकाः।
लताप्रतानैिगहुलभः,पणैश्च िहुलभिृगताम्।।5.14.36।।
काञ्चनीं लशंशुपामेकां, ििशश हररयूथपः।
िृतां हेममयीलभस्तु, िेहदकालभस्समन्ततः।।5.14.37।।
सोऽपश्यद्भूलमभार्ांश्च, र्तगप्रस्रिणानन च।
सुिणगिृिानपरान्,ििशश लशणखसस्न्नभान्।।5.14.38।।
तेषां द्रुमाणां प्रभया, मेरोररि हदिाकरः।
अमन्यत तदा िीरः, काञ्चनोऽस्मीनत िानरः।।5.14.39।।
तां काञ्चनैस्तरुर्णै-मागरुतेन च िीस्जताम्।
ककङ्ककणीशतननघोषां ,दृष्ट्िा विस्मयमार्मत्।।5.14.40।।

27. 39
स पुस्ष्टपताग्रां रुथचरां, तरुणाङ्क
ु रपल्लिाम्।
तामारुह्य महािाहु-स्श्शंशुपां पणगसंिृताम्।।5.14.41।।
इतो द्रक्ष्यामम िैदेह ं ,रामदशगनलालसाम्।
इतश्चेतश्च दुःखातां ,सम्क्पतन्तीं यदृच्छ्छया।।5.14.42।।
अशोकिननका चेयं ,दृढं रम्क्या दुरात्मनः।
चम्क्पक
ै श्चन्दनैश्चावप ,िक
ु लैश्च विभूवषता।।5.14.43।।
इयं च नललनी रम्क्या ,द्विजसङ्घननषेविता।
इमां सा राममहहषी ,नूनमेष्यति जानक ।।5.14.44।।
सा रामा राममहहषी ,राघिस्य वप्रया सती।
िनसञ्चारक
ु शला ,नूनमेष्यति जानक ।।5.14.45।।

28. 40
अथिा मृर्शािािी ,िनस्यास्य विचिणा।
िनमेष्यति साऽयेह ,रामथचन्तानुकलशगता।।5.14.46।।
रामशोकालभसन्तप्ता ,सा देिी िामलोचना।
िनिासे रता ननत्य-मेष्यिे िनचाररणी।।5.14.47।।
िनेचराणां सततं ,नूनं स्पृहयिे पुरा।
रामस्य दनयता भायाग ,जनकस्यसुता सती।।5.14.48।।
सन्ध्याकालमनाः श्यामा ,ध्रुिमेष्यति जानक ।
नद ं चेमां शुभजलां ,सन्ध्याथे िरिणणगनी।।5.14.49।।
तस्याश्चाप्यनुरूपेय-मशोकिननका शुभा।
शुभा या पाथथगिेन्द्रस्य ,पत्नी रामस्य सम्क्मता।।5.14.50।।

29. 41
यहद जीवति सा देिी ,ताराथधपननभानना।
आगममष्यति साऽिश्य-लममां लशिजलां नद म्।।5.14.51।।
एिं तु मत्िा हनुमान्महात्मा
प्रतीिमाणो मनुजेन्द्रपत्नीम्।
अिेिमाणश्च ििशश सिं
सुपुस्ष्टपते पणगघने ननल नः।।5.14.52।।
इत्याषे श्रीमद्रामायणे िाल्मीक ये आहदकाव्ये सुन्दरकाण्िे
चतुदगशस्सर्गः।

30. 42
पञ्चदशस्सर्गः
Hanuman sees Sita
42

31. 43
स िीिमाणस्तत्रस्थो, मार्गमाणश्च मैथथल म्।
अिेिमाणश्च मह ं ,सिां तामन्प्ववैक्षि।।5.15.1।।
सन्तानकलतालभश्च ,पादपैरुपशोलभताम्।
हदव्यर्न्धरसोपेतां ,सिगतस्समलङ्कृ ताम्।।5.15.2।।
तां स नन्दनसङ्काशां, मृर्पक्षिलभरािृताम्।
हम्क्यगप्रासादसम्क्िाधां ,कोककलाक
ु लननस्स्िनाम्।।5.15.3।।
काञ्चनोत्पलपद्मालभ-िागपीलभरुपशोलभताम्।
िह्िासनक
ु थोपेतां ,िहुभूलमर्ृहायुताम्।।5.15.4।।
सिगतुगक
ु सुमै रम्क्यां, फलिद्लभश्च पादपैः।
पुस्ष्टपतानामशोकानां, थश्रया सूयोदयप्रभाम्।।5.15.5।।

32. 44
प्रद प्तालमि तत्रस्थो ,मारुनतस्समुिैक्षि।
ननष्टपत्रशाखां विहर्ैः, करयमाणालमिासकृ त्।।5.15.6।।
विननष्टपतद्लभः शतश-स्श्चत्रैः पुष्टपाितंसक
ै ः।
आमूलपुष्टपननथचतै-रशोक
ै श्शोकनाशनैः।।5.15.7।।
पुष्टपभारानतभारैश्च ,स्पृशद्लभररि मेहदनीम्।
कणणगकारैः क
ु सुलमतैः ,ककं शुक
ै श्च सुपुस्ष्टपतैः।।5.15.8।।
स देशः प्रभया तेषां ,प्रद प्त इि सिगतः।
पुन्नार्ास्सप्तपणागश्च, चम्क्पकोद्दालकास्तथा।।5.15.9।।
वििृद्धमूला िहि-श्शोभन्प्िे स्म सुपुस्ष्टपताः।
शातक
ु म्क्भननभाः क
े थच-त्क
े थचदस्लनलशखोपमाः।।5.15.10।।

33. 45
नीलाञ्जनननभाः क
े थच-त्तत्राशोकास्सहस्रशः।
नन्दनं विविधोद्यानं ,थचत्रं चैत्ररथं यथा।।5.15.11।।
अनतिृत्तलमिाथचन्त्यं ,हदव्यं रम्क्यं थश्रया िृतम्।
वितीयलमि चाकाशं ,पुष्टपज्योनतर्गणायुतम्।।5.15.12।।
पुष्टपरत्नशतैस्श्चत्रं ,द्वितीयं सार्रं यथा।
सिगतुगपुष्टपैननगथचतं ,पादपैमगधुर्स्न्धलभः।।5.15.13।।
नानानननादैरुद्यानं ,रम्क्यं मृर्र्णैद्गविजैः।
अनेकर्न्धप्रिहं ,पुण्यर्न्धं मनोरमम ्।।5.15.14।।
शैलेन्द्रलमि र्न्धाढ्यं, द्वितीयं र्न्धमादनम्।
अशोकिननकायां तु ,तस्यां िानरपुङ्र्िः।।5.15.15।।

34. 46
स ििशाशविदूरस्थं ,चैत्यप्रासादमुस्च्छ्रतम्।
मथ्ये स्तम्क्भसहस्रेण ,स्स्थतं क
ै लासपाण्िुरम्।।5.15.16।।
प्रिालकृ तसोपानं ,तप्तकाञ्चनिेहदकम्।
मुष्टणन्तलमि चिूंवष ,द्योतमानलमि थश्रया।।5.15.17।।
विमलं प्रांशुभाित्िा-दुस्ल्लखन्तलमिाम्क्िरम्।
ततो मललनसंिीतां ,रािसीलभस्समािृताम्।।5.15.18।।
उपिासकृ शां द नां ,ननश्श्िसन्तीं पुनः पुनः।
ििशश शुक्लपिादौ ,चन्द्ररेखालमिामलाम्।।5.15.19।।
मन्दप्रख्यायमानेन ,रूपेण रुथचरप्रभाम्।
वपनद्धां धूमजालेन ,लशखालमि विभािसोः।।5.15.20।।

35. 47
पीतेनैक
े न संिीतां ,स्क्लष्टटेनोत्तमिाससा।
सपङ्कामनलङ्कारां ,विपद्मालमि पद्लमनीम्।।5.15.21।।
व्रीडितां दुःखसन्तप्तां ,पररम्क्लानां तपस्स्िनीम्।
ग्रहेणाङ्र्ारक
े णेि ,पीडितालमि रोहहणीम्।।5.15.22।।
अश्रुपूणगमुखीं द नां ,कृ शामनशनेन च।
शोकध्यानपरां द नां ,ननत्यं दुःखपरायणाम्।।5.15.23।।
वप्रयं जनमपश्यन्तीं ,पश्यन्तीं रािसीर्णम्।
स्िर्णेन मृर्ीं ह नां ,श्िर्णालभिृतालमि।।5.15.24।।
नीलनार्ाभया िेण्या ,जघनं र्तयैकया।
नीलया नीरदापाये ,िनराज्या मह लमि।।5.15.25।।

36. 48
सुखाहां दुःखसन्तप्तां, व्यसनानामकोविदाम ्।
तां समीक्ष्य विशालािी-मथधक
ं मललनां कृ शाम ्।।5.15.26।।
िर्
श यामास सीतेनत, कारणैरुपपाहदलभः।
हियमाणा तदा तेन, रिसा कामरूवपणा।।5.15.27।।
यथारूपा हह दृष्टटा िै, तथारूपेयमङ्र्ना।
पूणगचन्द्राननां सुभ्रूं ,चारुिृत्तपयोधराम ्।।5.15.28।।
क
ु िगतीं प्रभयादेिीं ,सिाग विनतलमरा हदशः।
तां नीलक
े शीं बिम्क्िोष्टठीं ,सुमध्यां सुप्रनतस्ष्टठताम ्।।5.15.29।।
सीतां पद्मपलाशािीं ,मन्मथस्य रनतं यथा।
इष्टटां सिगस्य जर्तः, पूणगचन्द्रप्रभालमि।।5.15.30।।

37. 49
भूमौ सुतनुमासीनां ,ननयतालमि तापसीम्।
ननःश्िासिहुलां भीरुं, भुजर्ेन्द्रिधूलमि।।5.15.31।।
शोकजालेन महता, विततेन न राजतीम्।
संसक्तां धूमजालेन, लशखालमि विभािसोः।।5.15.32।।
तां स्मृतीलमि सस्न्दलधा-मृद्थधं ननपनततालमि।
विहतालमि च श्रद्धा-माशां प्रनतहतालमि।।5.15.33।।
सोपसर्ां यथा लसद्थधं ,िुद्थधं सकलुषालमि।
अभूतेनापिादेन, क नतं ननपनततालमि।।5.15.34।।
रामोपरोधव्यथथतां ,रिोहरणकलशगताम्।
अिलां मृर्शािािीं, िीिमाणां ततस्ततः।।5.15.35।।

38. 50
िाष्टपाम्क्िुपररपूणेन ,कृ ष्टणिराक्षिपक्ष्मणा।
िदनेनाप्रसन्नेन ,ननःश्िसन्तीं पुनः पुनः।।5.15.36।।
मलपङ्कधरां द नां ,मण्िनाहागममस्ण्िताम्।
प्रभां नित्रराजस्य ,कालमेघैररिािृताम्।।5.15.37।।
तस्य संदिदिहे िुद्थध-मुगहुः सीतां ननर क्ष्य तु।
आम्क्नायानामयोर्ेन -विद्यां प्रलशथथलालमि।।5.15.38।।
दुःखेन बुबुधे सीतां ,हनुमाननलङ्कृ ताम्।
संस्कारेण यथा ह नां, िाचमथागन्तरं र्ताम्।।5.15.39।।
तां समीिय विशालािीं ,राजपुत्रीमननस्न्दताम्।
िर्
श यामास सीतेनत ,कारणैरुपपाहदलभः।।5.15.40।।

39. 51
िैदेह्या यानन चाङ्र्ेषु, तदा रामोऽन्िक तगयत्।
तान्याभरणजालानन, र्ात्रशोभीन्यलियत्।।5.15.41।।
सुकृ तौ कणगिेष्टटौ च ,श्िदंष्टरौ च सुसंस्स्थतौ।
मणणविद्रुमथचत्राणण, हस्तेष्टिाभरणानन च।।5.15.42।।
श्यामानन थचरयुक्तत्िा-त्तथा संस्थानिस्न्त च।
तान्यैिेतानन मन्येऽहं, यानन रामोऽन्प्वर्ीिशयि्।।5.15.43।।
तत्र यान्यिह नानन ,तान्यहं नोपलक्षये।
यान्यस्या नािह नानन ,तानीमानन न संशयः।।5.15.44।।
पीतं कनकप्टाभं ,स्रस्तं तद्िसनं शुभम्।
उत्तर यं नर्ासक्तं ,तदा दृष्टटं प्लिङ्र्मैः।।5.15.45।।

40. 52
भूषणानन च मुख्यानन ,दृष्टटानन धरणीतले।
अनयैिापविद्धानन ,स्िनिस्न्त महास्न्त च।।5.15.46।।
इदं थचरर्ृह तत्िा-द्िसनं स्क्लष्टटित्तरम्।
तथाऽवप नूनं तद्िणं ,तथा श्रीमद्यथेतरत्।।5.15.47।।
इयं कनकिणागङ्र्ी ,रामस्य महहषी वप्रया।
प्रणष्टटावप सती याऽस्य ,मनसो न प्रणश्यति।।5.15.48।।
इयं सा यत्कृ ते राम-श्चतुलभगः पररिप्यिे।
कारुण्येनानृशंस्येन ,शोक
े न मदनेन च।।5.15.49।।
स्त्री प्रणष्टटेनत कारुण्या-दाथश्रतेत्यानृशंस्यतः।
पत्नी नष्टटेनत शोक
े न ,वप्रयेनत मदनेन च।।5.15.50।।

41. 53
अस्या देव्या यथा रूप-मङ्र्प्रत्यङ्र्सौष्टठिम्।
रामस्य च यथा रूपं ,तस्येयमलसतेिणा।।5.15.51।।
अस्या देव्या मनस्तस्स्मं-स्तस्य चास्यां प्रनतस्ष्टठतम्।
तेनेयं स च धमागत्मा ,मुहूतगमवप जीवति।।5.15.52।।
दुष्टकरं कृ तिान्रामो ,ह नो यदनया प्रभुः।
धारय्यात्मनो देहं ,न शोक
े नावसीिति।।5.15.53।।
दुष्टकरं क
ु रुते रामो ,य इमां मत्तकालशनीम्।
सीतां विना महािाहु-मुगहूतगमवप जीवति।।5.15.54।।
एिं सीतां तदा दृष्ट्िा, हृष्टटः पिनसम्क्भिः।
जगाम मनसा रामं प्रशशंस च तं प्रभुम्।।5.15.55।।
इत्याषे श्रीमद्रामायणे िाल्मीक ये आहदकाव्ये सुन्दरकाण्िे
पञ्चदशस्सर्गः।

42. 54
षोडशस्सगशुः
Hanuman's grief over Sita's state.
54

43. 55
प्रशस्य तु प्रशस्तव्यां, सीतां तां हररपुङ्र्िः।
र्ुणालभरामं रामं च ,पुनस्श्चन्तापरोऽभित्।।5.16.1।।
स मुहूतगलमि ध्यात्िा ,िाष्टपपयागक
ु लेिणः।
सीतामाथश्रत्य तेजस्िी ,हनूमान्न्प्वललाप ह।।5.16.2।।
मान्या र्ुरुविनीतस्य ,लक्ष्मणस्य र्ुरुवप्रया।
यहद सीताऽऽवप दुःखाताग ,कालो हह दुरनतरमः।।5.16.3।।
रामस्य व्यिसायज्ञा, लक्ष्मणस्य च धीमतः।
नात्यथं क्षुभ्यिे देिी ,र्ङ्र्ेि जलदार्मे।।5.16.4।।
तुल्यशीलियोिृत्तां ,तुल्यालभजनलिणाम्।
राघिोऽहशति* िैदेह ं ,तं चेयमलसतेिणा।।5.16.5।।

44. 56
तां दृष्ट्िा निहेमाभां ,लोककान्तालमि थश्रयम्।
जगाम मनसा रामं ,िचनं चेदमब्रवीि्।।5.16.6।।
अस्या हेतोविगशालाक्ष्या ,हतो िाल महािलः।
रािणप्रनतमो िीये ,किन्धश्च ननपानततः।।5.16.7।।
विराधश्च हतः सङ्ख्ये ,रािसो भीमविरमः।
िने रामेण विरम्क्य ,महेन्द्रेणेि शम्क्िरः।।5.16.8।।
चतुदगश सहस्राणण ,रिसां भीमकमगणाम्।
ननहतानन जनस्थाने, शरैरस्लनलशखोपमैः।।5.16.9।।
खरश्च ननहतसङ्ख्ये, बत्रलशराश्च ननपानततः।
दूषणश्च महातेजा ,रामेण विहदतात्मना।।5.16.10।।

45. 57
ऐश्ियं िानराणां च, दुलगभं िाललपाललतम्।
अस्या ननलमत्ते सुग्रीिः ,प्राप्तिान् लोकसत्कृ तम्।।5.16.11
सार्रश्च मया रान्त-श्श्रीमान्नदनद पनतः।
अस्या हेतोविगशालाक्ष्याः ,पुर चेयमिेक्षिता।।5.16.12।।
यहद रामः समुद्रान्तां ,मेहदनीं पररविशयेि ्।
अस्याः कृ ते जर्च्छ्चावप ,युक्तलमत्येि मे मनतः।।5.16.13।।
राज्यं िा बत्रषु लोक
े षु, सीता िा जनकात्मजा।
त्रैलोक्यराज्यं सकलं ,सीताया नाप्नुया्र्लाम्।।5.16.14।।
इयं सा धमगशीलस्य, मैथथलस्य महात्मनः।
सुता जनकराजस्य ,सीता भतृगदृढव्रता।।5.16.15।।

46. 58
उस्त्थता मेहदनीं लभत्त्िा, िेत्रे हलमुखिते।
पद्मरेणुननभैः क णाग, शुभैः क
े दारपाम्क्सुलभः।।5.16.16।।
विरान्तस्यायगशीलस्य ,संयुर्ेस्ष्टन्ििनतगनः।
स्नुषा दशरथस्यैषा ,ज्येष्टठा राज्ञो यशस्स्िनी।।5.16.17।।
धमगज्ञस्य कृ तज्ञस्य, रामस्य विहदतात्मनः।
इयं सा दनयता भायाग ,रािसीिशमार्ता।।5.16.18।।
सिागन्भोर्ान्पररत्यज्य ,भतृगस्नेहिलात्कृ ता।
अथचन्तनयत्िा दुःखानन, प्रविष्टटा ननजगनं िनम्।।5.16.19।।
संतुष्टटा फलमूलेन ,भतृगशुश्रूषणे रता।
या परां भजिे प्रीनतं ,िनेऽऽवप भिने यथा।।5.16.20।।

47. 59
सेयं कनकिणागङ्र्ी ,ननत्यं सुस्स्मतभावषणी।
सहिे यातनामेता-मनथागनामभाथर्नी।।5.16.21।।
इमां तु शीलसम्क्पन्नां, द्रष्टटुमहशति राघिः।
रािणेन प्रमथथतां ,प्रपालमि वपपालसतः।।5.16.22।।
अस्या नूनं पुनलागभा-द्राघिः प्रीनतमेष्यति।
राजा राज्यपररभ्रष्टटः, पुनः प्राप्येि मेहदनीम्।।5.16.23।।
कामभोर्ैः पररत्यक्ता, ह ना िन्धुजनेन च।
धारयत्यात्मनो देहं ,तत्समार्मकाङ्क्षिणी।।5.16.24।।
नैषा पश्यति रािस्यो ,नेमान्पुष्टपफलद्रुमान्।
एकस्थहृदया नूनं राम-मेवानुपश्यति।।5.16.25।।

48. 60
भताग नाम परं नायाग ,भूषणं भूषणादवप।
एषा तु रहहता तेन ,भूषणाहाग न शोभिे।।5.16.26।।
दुष्टकरं र्
ु रुिे रामो ,ह नो यदनया प्रभुः।
धारयत्यात्मनो देहं, न दुःखेनावसीिति।।5.16.27।।
इमामलसतक
े शान्तां ,शतपत्रननभेिणाम्।
सुखाहां दुःणखतां दृष्ट्िा ,ममावप व्यथथतं मनः।।5.16.28।।

49. 61
िनतिमा पुष्टकरसस्न्नभािी
या रक्षिता राघिलक्ष्मणाभ्याम्।
सा रािसीलभविगकृ तेिणालभः
संरक्ष्यिे सम्क्प्रनत िृिमूले।।5.16.29।।
हहमहतनललनीि नष्टटशोभा
व्यसनपरम्क्परया ननपीड्यमाना।
सहचररहहतेि चरिाक
जनकसुता कृ पणां दशां प्रपन्ना।।5.16.30।।

50. 62
अस्या हह पुष्टपािनताग्रशाखाः
शोक
ं दृढं िै जनयन्त्यशोकाः।
हहमव्यपायेन च शीतरस्श्म
रभ्युस्त्थतो नैकसहस्ररस्श्म:।।5.16.31।।
इत्येिमथं कवपरन्ििेक्ष्य
सीतेयलमत्येि ननविष्टटिुद्थध:।
संथश्रत्य तस्स्मन्न्प्नषसाि िृिे िल
हर णामृषभस्तरस्िी।।5.16.32।।
इत्याषे श्रीमद्रामायणे िाल्मीक ये आहदकाव्ये सुन्दरकाण्िे
षोिशस्सर्गः।

51. 63
सप्तदशस्सर्गः
Hanuman experiences the presence of ogresses
hiding on the Simsupa tree.
63

52. 64
ततः कमुदषण्िाभो ,ननमगलं ननमगलोदयः।
प्रजगाम नभश्चन्द्रो ,हंसो नीललमिोदकम्।।5.17.1।।
साथचव्यलमि क
ु िगन्स ,प्रभया ननमगलप्रभः।
चन्द्रमा रस्श्मलभश्शीतै-न्स्सषेवे पिनात्मजम्।।5.17.2।।
स ििशश ततः सीतां ,पूणगचन्द्रननभाननाम्।
शोकभारैररि न्यस्तां, भारैनागिलमिाम्क्भलस।।5.17.3।।
हददृिमाणो िैदेह ं ,हनुमान्मारुतात्मजः।
स ििशाशविदूरस्था ,रािसीघोरदशगनाः।।5.17.4।।
एकािीमेककणां च, कणगप्रािरणां तथा।
अकणां शङ्क
ु कणां च ,मस्तकोच्छ््िासनालसकाम्।।5.17.5।।

53. 65
अनतकायोत्तमाङ्र्ीं च, तनुद घगलशरोधराम्।
ध्िस्तक
े शीं तथाऽक
े शीं ,क
े शकम्क्िलधाररणीम्।।5.17.6।।
लम्क्िकणगललाटां च, लम्क्िोदरपयोधराम्।
लम्क्िोष्टठीं चुिुकोष्टठीं च, लम्क्िास्यांल म्क्िजानुकाम्।।7।।
िस्िां द घां तथा क
ु बजां, विकटां िामनां तथा।
करालां भुलनिक्त्रां च ,वपङ्र्ािीं विकृ ताननाम्।।5.17.8।।
विकृ ताः वपङ्र्लाः काल ः, रोधनाः कलहवप्रयाः।
कालायसमहाशूल-क
ू टमुद्र्रधाररणीः।।5.17.9।।
िराहमृर्शादूगल-महहषाजलशिामुखीः।
र्जोष्टरहयपाद श्च ,ननखातलशरसोऽपराः।।5.17.10।।

54. 66
एकहस्तैकपादाश्च ,खरकण्यगश्िकणणगकाः।
र्ोकणीहगस्स्तकणीश्च ,हररकणीस्तथापराः।।5.17.11।।
अनासा अनतनासाश्च ,नतयगङ्नासा विनालसकाः।
र्जसस्न्नभनासाश्च, ललाटोच्छ्छिासनालसकाः।।5.17.12।।
हस्स्तपादा महापादा ,र्ोपादाः पादचूललकाः।
अनतमात्रलशरोग्रीिा ,अनतमात्रक
ु चोदर ः।।5.17.13।।
अनतमात्रास्यनेत्राश्च ,द घगस्जह्िानखास्तथा।
अजामुखीहगस्स्तमुखी-र्ोमुखीस्सूकर मुखीः।।5.17.14।।
हयोष्टरखरिक्त्राश्च, रािसीघोरदशगनाः।
शूलमुद्र्रहस्ताश्च ,रोधनाः कलहवप्रयाः।।5.17.15।।

55. 67
कराला धूम्रक
े शीश्च ,रािसीविगकृ ताननाः।
वपिन्ती: सततं पानं ,सदा मांससुरावप्रयाः।।5.17.16।।
मांसशोणणतहदलधाङ्र्ी-मांसशोणणतभोजनाः।
ता ििशश कवपश्रेष्टठो, रोमहषगणदशगनाः।।5.17.17।।
स्कन्धिन्तमुपासीनाः, पररिायग िनस्पनतम्।
तस्याधस्ताच्छ्च तां देिीं, राजपुत्रीमननस्न्दताम्।।5.17.18।।
लक्षयामास लक्ष्मीिान्, हनुमान्जनकात्मजाम्।
ननष्टप्रभां शोकसन्तप्तां ,मलसङ्क
ु लमूधगजाम्।।5.17.19।।
िीणपुण्यां च्छ्युतां भूमौ ,तारां ननपनततालमि।
चाररत्रव्यपदेशाढ्यां ,भतृगदशगनदुर्गताम्।।5.17.20।।

56. 68
दहन्तीलमि ननःश्िासैिृग,िान्पल्लिधाररणः।
संघातलमि शोकानां ,दुःखस्योलमगलमिोस्त्थताम्।।5.17.29।।
तां िमां सुविभक्ताङ्र्ी, विनाभरणशोलभनीम्।
प्रहषगमतुलं लेभे ,मारुनतः प्रेक्ष्य मैथथल म्।।5.17.30।।
हषगजानन च सोऽश्रूणण ,तां दृष्ट्िा महदरेिणाम्।
मुमुचे हनुमांस्तत्र ,नमश्चक्र
े च राघिम्।।5.17.31।।
नमस्कृ त्िा च रामाय ,लक्ष्मणाय च िीयगिान्।
सीतादशगनसंहृष्टटो ,हनुमान्संिृतोऽभवि्।।5.17.32।।
इत्याषे श्रीमद्रामायणे िाल्मीक ये आहदकाव्ये सुन्दरकाण्िे
सप्तदशस्सर्गः।

57. 69
अष्टटादशस्सर्गः
Ravana comes to see Sita
69

58. 70
तथा विप्रेक्ष्यमाणस्य, िनं पुस्ष्टपतपादपम्।
विथचन्ितश्च िैदेह ं ,ककं थचच्छ्छेषा ननशाऽभवि्।।5.18.1।।
षिङ्र्िेदविदुषां ,रतुप्रिरयास्जनाम्।
शुश्राव ब्रह्मघोषांश्च ,स विरात्रे ब्रह्मरिसाम्।।5.18.2।।
अथ मङ्र्लिाहदत्र-शबदैः श्रुनतमनोहरैः।
प्राबुध्यि महािाहु-दगशग्रीिो महािलः।।5.18.3।।
वििुध्य तु* यथाकालं, रािसेन्द्रः प्रतापिान्।
स्रस्तमाल्याम्क्िरधरो ,िैदेह मन्प्वधचन्प्ियि ्।।5.18.4।।
भृशं ननयुक्तस्तस्यां च ,मदनेन मदोत्कटः।
न स तं रािसः कामं ,शशाकात्मनन र्ूहहतुम्।।5.18.5।।

59. 71
स सिागभरणैयुगक्तो, बिभ्रस्च्छ्रयमनुत्तमाम्।
तां नर्ैिगहुलभजुगष्टटां ,सिगपुष्टपफलोपर्ैः।।5.18.6।।
िृतां पुष्टकररणीलभश्च, नानापुष्टपोपशोलभताम्।
सदा मदैश्च विहर्ैविग-थचत्रां परमाद्भुताम्।।5.18.7।।
ईहामृर्ैश्च विविधै-जुगष्टटां दृस्ष्टटमनोहरैः।
िीधीः संप्रेिमाणश्च, मणणकाञ्चनतोरणाः।।5.18.8।।
नानामृर्र्णाक णां, फलैः प्रपनततैिृगताम्।
अशोकिननकामेि ,प्राववश्संततद्रुमाम ्।।5.18.9।।
अङ्र्नाशतमात्रं तु, तं व्रजन्तमनुव्रजि्।
महेन्द्रलमि पौलस्त्यं, देिर्न्धिगयोवषतः।।5.18.10।।

60. 72
द वपकाः काञ्चनीः कास्श्च-ज्जगृहुस्ित्र योवषतः।
िालव्यजनहस्ताश्च, तालिृन्तानन चापराः।।5.18.11।।
काञ्चनैरवप भृङ्र्ारै-जगिुः सलललमग्रतः।
मण्िलाग्रान्िृसीश्चावप ,र्ृह्यान्याः पृष्टठतो ययुः।।12।।
काथचद्रत्नमयीं स्थाल ं, पूणां पानस्य भालमनी।
दक्षिणा दक्षिणेनैि ,तदा जग्राह पाणणना।।5.18.13।।
राजहंसप्रतीकाशं ,छत्रं पूणगशलशप्रभम्।
सौिणगदण्िमपरा ,र्ृह त्िा पृष्टठतो ययौ।।5.18.14।।
ननद्रामदपर ताक्ष्यो ,रािणस्योत्तमाः स्स्त्रयः।
अनुजगमुुः पनतं िीरं, घनं विद्युल्लता इि।।5.18.15।।

61. 73
व्याविद्धहारक
े यूराः ,समामृहदतिणगकाः।
समार्लितक
े शान्ता-स्सस्िेदिदनास्तथा।।5.18.16।।
घूणगन्त्यो मदशेषेण, ननद्रया च शुभाननाः।
स्िेदस्क्लष्टटाङ्र्क
ु सुमा-स्सुमाल्याक
ु लमूधगजाः।।5.18.17।।
प्रयान्तं नैऋतपनतं, नायो महदरलोचनाः।
िहुमानाच्छ्च कामाच्छ्च ,वप्रया भायागस्तमन्ियुः।।5.18.18।।
स च कामपराधीन: ,पनतस्तासां महािलः।
सीतासक्तमना मन्दो, मन्दास्ञ्चतर्नतिगभौ।।5.18.19।।
ततः काञ्चीनननादं च ,नूपुराणां च ननस्िनम्।
शुश्राव परमस्त्रीणां, स कवपमागरुतात्मजः।।5.18.20।।

62. 74
तं चाप्रनतमकमागण-मथचन्त्यिलपौरुषम्।
द्िारदेशमनुप्राप्तं ,ििशश हनुमान्कवपः।।5.18.21।।
द वपकालभरनेकालभः ,समन्तादिभालसतम्।
र्न्धतैलािलसक्तालभ-थध्रगयमाणालभरग्रतः।।5.18.22।।
कामदपगमदैयुगक्तं ,स्जह्मताम्रायतेिणम्।
समिलमि कन्दपग-मपविद्धशरासनम्।।5.18.23।।
मथथतामृतफ
े नाभ-मरजोिस्त्रमुत्तमम्।
सल लमनुकषगन्तं, विमुक्तं सक्तमङ्र्दे।।5.18.24।।
तं पत्रविटपे ल नः, पत्रपुष्टपघनािृतः।
समीपलमि संरान्तं ,ननध्यातुमुपचक्रमे।।5.18.25।।

63. 75
अिेिमाणस्तु ततो ,ििशश कवपक
ु ञ्जरः।
रूपयौिनसम्क्पन्ना, रािणस्य िरस्स्त्रयः।।5.18.26।।
तालभः पररिृतो राजा ,सुरूपालभमगहायशाः।
तन्मृर्द्विजसङ्घुष्टटं ,प्रविष्टटः प्रमदािनम्।।5.18.27।।
िीिो विथचत्राभरणः ,शङ्क
ु कणो महािलः।
तेन विश्रिसः पुत्रः, स दृष्टटो रािसाथधपः।।5.18.28।।
िृतः परमनार लभ-स्तारालभररि चन्द्रमाः।
तं ििशश महातेजा-स्तेजोिन्तं महाकवपः।।5.18.29।।
रािणोऽयं महािाहु-ररनत सस्ञ्चन्त्य िानरः।
अिप्लुतो महातेजा, हनुमान्मारुतात्मजः।।5.18.30।।

64. 76
स तथाप्युग्रतेजाः, सस्न्नधूगतस्तस्य तेजसा।
पत्रर्ुह्यान्तरे सक्तो, हनुमान्संिृतोऽभवि्।।5.18.31।।
स तामलसतक
े शान्तां ,सुश्रोणीं संहतस्त्नीम्।
हददृिुरलसतापाङ्र्ा-मुपाविशि रािणः।।5.18.32।।
इत्याषे श्रीमद्रामायणे िाल्मीक ये आहदकाव्ये सुन्दरकाण्िे
अष्टटादशस्सर्गः।

65. 77
एकोनविंशस्सर्गः
Description of Sita who was overcome with grief
77

66. 78
तस्स्मन्नेि ततः काले ,राजपुत्री त्िननस्न्दता।
रूपयौिनसम्क्पन्नं ,भूषणोत्तमभूवषतम्।।5.19.1।।
ततो दृष्ट्िैि िैदेह ,रािणं रािसाथधपम्।
प्रावेपि िरारोहा ,प्रिाते कदल यथा।।5.19.2।।
आच्छ्छाद्योदरमूरुभ्यां, िाहुभ्यां च पयोधरौ।
उपविष्टटा विशालािी ,रुदन्ती िरिणणगनी।।5.19.3।।
दशग्रीिस्तु िैदेह ं ,रक्षितां रािसीर्णैः।
ििशश सीतां दुःखातां, नािं सन्नालमिाणगिे।।5.19.4।।
असंिृतायामासीनां ,धरण्यां संलशतव्रताम ्।
नछन्नां प्रपनततां भूमौ ,शाखालमि िनस्पतेः।।5.19.5।।

67. 79
मलमण्िनथचत्राङ्र्ीं ,मण्िनाहागममस्ण्िताम्।
मृणाल पङ्कहदलधेि, ववभाति न ववभाति च।।5.19.6।।
समीपं राजलसंहस्य ,रामस्य विहदतात्मनः।
सङ्कल्पहयसंयुक्सै-यागन्तीलमि मनोरथैः।।5.19.7।।
शुष्टयन्तीं रुदतीमेकां ,ध्यानशोकपरायणाम्।
दुःखस्यान्तमपश्यन्तीं, रामां राममनुव्रताम्।।5.19.8।।
िेष्टटमानां तथाऽविष्टटां, पन्नर्ेन्द्रिधूलमि।
धूप्यमानां ग्रहेणेि ,रोहहणीं धूमक
े तुना।।5.19.9।।
िृत्तशीलक
ु ले जाता,माचारिनत धालमगक
े ।
पुनःसंस्कारमापन्नां ,जातालमि च दुष्टक
ु ले।।5.19.10।।

68. 80
अभूतेनापिादेन ,क नतं ननपनततालमि।
आम्क्नायानामयोर्ेन, विद्यां प्रलशथथलालमि।।5.19.11।।
सन्नालमि महाक नतं, श्रद्धालमि विमाननताम्।
पूजालमि पररिीणा-माशां प्रनतहतालमि।।5.19.12।।
आयतीलमि विध्िस्ता-माज्ञां प्रनतहतालमि।
द प्तालमि हदशं काले ,पूजामपहृतालमि।।5.19.13।।
पद्लमनीलमि विध्िस्तां, हतशूरां चमूलमि।
प्रभालमि तमोध्िस्ता-मुपिीणालमिापर्ाम्।।5.19.14।।
िेद लमि परामृष्टटां ,शान्तामस्लनलशखालमि।
पौणगमासीलमि ननशां ,राहुग्रस्तेन्दुमण्िलाम्।।5.19.15।।

69. 81
उत्कृ ष्टटपणगकमलां ,वित्रालसतविहङ्र्माम्।
हस्स्तहस्तपरामृष्टटा-माक
ु लां पद्लमनीलमि।।5.19.16।।
पनतशोकातुरां शुष्टकां, नद ं विस्रावितालमि।
परया मृजया ह नां ,कृ ष्टणपिननशालमि।।5.19.17।।
सुक
ु मार ं सुजाताङ्र्ीं ,रत्नर्भगर्ृहोथचताम्।
तप्यमानालमिोष्टणेन ,मृणाल मथचरोद्धृताम्।।5.19.18।।
र्ृह तामाललतां स्तम्क्भे ,यूथपेन विनाकृ ताम्।
ननःश्िसन्तीं सुदुःखातां ,र्जराजिधूलमि।।5.19.19।।
एकया द घगया िेण्या ,शोभमानामयत्नतः।
नीलया नीरदापाये ,िनराज्या मह लमि।।5.19.20।।

70. 82
उपिासेन शोक
े न ,ध्यानेन च भयेन च।
पररिीणां कृ शां द ना-मल्पाहारां तपोधनाम्।।5.19.21।।
आयाचमानां दुःखातां ,प्राञ्जललं देितालमि।
भािेन रघुमुख्यस्य ,दशग्रीिपराभिम्।।5.19.22।।
समीिमाणां रुदतीमननस्न्दतां
सुपक्ष्मताम्रायतशुक्ललोचनाम्।
अनुव्रतां राममतीि मैथथल ं
प्रलोभयामास िधाय रािणः।।5.19.23।।
इत्याषे श्रीमद्रामायणे िाल्मीक ये आहदकाव्ये सुन्दरकाण्िे
एकोनविंशस्सर्गः।

71. 83
विंशस्सर्गः
Ravana attempts to tempt Sita
83

72. 84
स तां पररिृतां द नां ,ननरानन्दां तपस्स्िनीम्।
साकारैमगधुरैिागक्यै-न्प्यशिशशयि रािणः।।5.20.1।।
मां दृष्ट्िा नार्नासोरु, र्ूहमाना स्तनोदरम्।
अदशगनलमिात्मानं ,भयान्नेतुं त्िममच्छमस।।5.20.2।।
र्ामये त्िां विशालाक्षि ,िहुमन्यस्ि मां वप्रये।
सिागङ्र्र्ुणसम्क्पन्ने ,सिगलोकमनोहरे।।5.20.3।।
नेह क
े थचन्मनुष्टया िा ,रािसाः कामरूवपणः।
व्यपसपशिु ते सीते ,भयं मत्तः समुस्त्थतम ्।।5.20.4।।
स्िधमो रिसां भीरु, सिगथैि न संशयः।
र्मनं िा परस्त्रीणां ,हरणं सम्क्प्रमथ्य िा।।5.20.5।।

73. 85
एिं चैतदकामां तु ,न त्िां स्प्रक्ष्यामम मैथथलल।
कामं कामः शर रे मे, यथाकामं प्रितगताम्।।5.20.6।।
देवि नेह भयं कायं ,मनय विश्िलस हह वप्रये।
प्रणयस्ि च तत्त्िेन, मैिं भूः शोकलालसा।।5.20.7।।
एकिेणी धराशय्या ,ध्यानं मललनमम्क्िरम्।
अस्थानेऽप्युपिासश्च, नैतान्यौपनयकानन ते।।5.20.8।।
विथचत्राणण च माल्यानन ,चन्दनान्यर्रूणण च।
विविधानन च िासांलस, हदव्यान्याभरणानन च।।5.20.9।।
महाहागणण च पानानन ,शयनान्यासनानन च।
र्ीतं नृत्तं च िाद्यं च ,लभ मां प्राप्य मैथथलल।।5.20.10।।

74. 86
स्त्रीरत्नमलस मैिं भूः ,क
ु रु र्ात्रेषु भूषणम्।
मां प्राप्य हह कथं नु ,स्िास्त्िमनहाग सुविग्रहे।।5.20.11।।
इदं ते चारु सञ्जातं, यौिनं व्यतिविशिे।
यदतीतं पुननैनत ,स्रोतः शीघ्रमपालमि।।5.20.12।।
त्िां कृ त्िोपरतो मन्ये, रूपकताग स विश्िसृक्।
न हह रूपोपमा त्िन्या, तवान्स्ि शुभदशगने।।5.20.13।।
त्िां समासाद्य िैदेहह ,रूपयौिनशाललनीम्।
कः पुमानतिविेि ,सािादवप वपतामहः।।5.20.14।।
यद्य्पश्यामम ते र्ात्रं ,शीतांशुसदृशानने।
तस्स्मंस्तस्स्मन्पृथुश्रोणण, चिुमगम तनबध्यिे।।5.20.15।।

75. 87
भि मैथथलल भायाग ,मे मोहमेनं ववसजशय।
िह्िीनामुत्तमस्त्रीणा-माहृतानालमतस्ततः।।5.20.16।।
सिागसामेि भद्रं ते ,ममाग्रमहहषी भि।
लोक
े भ्यो यानन रत्नानन, सम्क्प्रमथ्याहृतानन िै।।5.20.17।।
तानन मे भीरु सिागणण ,राज्यं चैतदहं च ते।
विस्जत्य पृथथिीं सिां ,नानानर्रमाललनीम्।।5.20.18।।
जनकाय प्रिास्यामम ,ति हेतोविगलालसनन।
नेह पश्यामम लोक
े ऽन्यं ,यो मे प्रनतिलो भवेि्।।5.20.19।।
पश्य मे सुमहद्िीयग-मप्रनतद्िन्द्िमाहिे।
असकृ त्संयुर्े भलना ,मया विमृहदतध्िजाः।।5.20.20।।

76. 88
अशक्ताः प्रत्यनीक
े षु, स्थातुं मम सुरासुराः।
इच्छ मां करयतामद्य ,प्रनतकमग तिोत्तमम्।।5.20.21।।
सप्रभाण्यिसज्यन्तां ,तिाङ्र्े भूषणानन च।
साधु पश्यामम ते रूपं, संयुक्तं प्रनतकमगणा।।5.20.22।।
प्रनतकमागलभसंयुक्ता, दाक्षिण्येन िरानने।
भुंक्ष्व भोर्ान्यथाकामं ,वपब भीरु रमस्व च।।5.20.23।।
यथेष्टटं च प्रयच्छ त्िं, पृथथिीं िा धनानन च।
ललस्व मनय विस्रबधा, धृष्टटमाज्ञापयस्ि च।।5.20.24।।
मत्प्रसादाल्ललन्त्याश्च, ललन्तां िान्धिास्ति।
ऋद्थधं ममानुपश्य त्िं ,थश्रयं भद्रे यशश्च मे।।5.20.25।।

77. 89
ककं र्ररष्यमस रामेण, सुभर्े चीरिाससा।
ननक्षिप्तविजयो रामो ,र्तश्रीिगनर्ोचरः।।5.20.26।।
व्रती स्थस्ण्िलशायी च ,शङ्क
े जीवति िा न िा।
न हह िैदेहह रामस्त्िां ,द्रष्टटुं िाप्युपलप्स्यिे*।।5.20.27।।
पुरोिलाक
ै रलसतै-मेघैज्योत्स्नालमिािृताम्।
न चावप मम हस्तात्त्िां, प्राप्तुमहशति राघिः।।5.20.28।।
हहरण्यकलशपुः क नतग-लमन्द्रहस्तर्तालमि।
चारुस्स्मते चारुदनत ,चारुनेत्रे विलालसनन।।5.20.29।।
मनो हरमस मे भीरु ,सुपणगः पन्नर्ं यथा।
स्क्लष्टटकौशेयिसनां, तन्िीमप्यनलङ्कृ ताम्।।5.20.30।।

78. 90
त्िां दृष्ट्िा स्िेषु दारेषु ,रनतं नोपलभाम्यहम्।
अन्तःपुरननिालसन्यः ,स्स्त्रयः सिगर्ुणास्न्िताः।।5.20.31।।
यािन्त्यो मम सिागसा-मैश्ियगम्र्
ु रु जानकक।
मम ह्यलसतक
े शान्ते ,त्रैलोक्यप्रिराः स्स्त्रयः।।5.20.32।।
तास्त्िां पररचररष्यन्न्प्ि, थश्रयमप्सरसो यथा।
यानन िैश्रिणे सुभ्रु ,रत्नानन च धनानन च।।5.20.33।।
तानन लोकांश्च सुश्रोणण, मां च भुङ्क्षक्ष्व यथासुखम्।
न रामस्तपसा देवि ,न िलेन न विरमैः।।5.20.34।।
न धनेन मया तुल्य-स्तेजसा यशसावप िा।

79. 91
वपब ववहर रमस्व भुङ्क्षक्ष्व भोर्ान्
धनननचयं प्रदिशामम मेहदनीं च।
मनय लल ललने यथासुखं त्िं
त्िनय च समेत्य ललन्प्िु िान्धिास्ते।।5.20.35।।
क
ु सुलमततरुजालसन्ततानन
भ्रमरयुतानन समुद्रतीरजानन।
कनकविमलहारभूवषताङ्र्ी
विहर मया सह भीरु काननानन।।5.20.36।।
इत्याषे श्रीमद्रामायणे िाल्मीक ये आहदकाव्ये सुन्दरकाण्िे विंशस्सर्गः।
एकविंशस्सर्गः
तस्य तद्िचनं श्रुत्िा सीता रौद्रस्य रिसः।
आताग द नस्िरा द नं प्र्युवाच शनैिगचः।।5.21.1।।