1. 1
Valmiki
Ramayanam
Sundara Kanda
Parayanam
Day-7
(Ch-43 to Ch-53{356 Slokas})

2. 2
त्रिचत्वारिशस्सर्गः
Hanuman destroys the demons in the palace
2

3. 3
ततस्स किङ्िरान्हत्वा, हनुमान््यानमास्स्ितः।
वनं भग्नं मया चैत्य-प्रासादो न ववनाशितः।।5.43.1।।
तस्मात्प्रासादमप्येवं, भीमं ववध्वंसयाम्यहं।
इतत सस्चचन्त्य मनसा, हनुमान्दशगयन्बलम्।।5.43.2।।
चैत्यप्रासादमाप्लुत्य, मेरुिृङ्गशमवोन्नतम्।
आरुिोह िविश्रेष्ठो, हनुमान्मारुतात्मजः।।5.43.3।।
आरुह्य गगररसङ्िािं, प्रासादं हररयूििः।
बभौ स सुमहातेजाः, प्रततसूयय इवोददतः।।5.43.4।।
संप्रधृष्य च दुधयर्षं, चैत्यप्रासादमुत्तमम्।
हनुमान्प्रज्वलन्लक्ष्म्या, िाररयात्रोिमोऽभवत्।।5.43.5।।

4. 4
स भूत्वा सुमहािायः, प्रभावान्मारुतात्मजः।
धृष्टमास्फोटयामास, लङ्िां िब्देन िूरयन्।।5.43.6।।
तस्यास्फोदटतिब्देन, महता श्रोत्रघाततना।
पेतुववगहङ्गमास्तत्र, चैत्यिालाश्च मोदहताः।।5.43.7।।
अस्त्रववज्जयतां रामो, लक्ष्ममणश्च महाबलः।
राजा जयतत सुग्रीवो, राघवेणाशभिाशलतः।।5.43.8।।
दासोऽहं िोसलेन्रस्य, रामस्यास्ललष्टिमयणः।
हनुमान्ित्रुसैन्यानां, तनहन्ता मारुतात्मजः।।5.43.9।।
न रावणसहस्रं मे, युद्धे प्रततबलं भवेत्।
शिलाशभस्तु प्रहरतः, िादिैश्च सहस्रिः।।5.43.10।।

5. 5
अदयतयत्वा िुर ं लङ्िा-मशभवाद्य च मैगिल म्।
समृद्धािो र्ममष्यामम, शमर्षतां सवयरक्षसाम्।।5.43.11।।
एवमुलत्वा ववमानस्ि-श्चैत्यस्िान्हररयूििः।
ननाद भीमतनर्ह्ायदो, रक्षसां जनयन्भयम्।।5.43.12।।
तेन िब्देन महता, चैत्यिालाश्ितं ययुः।
गृह त्वाववववधानस्त्रा-न्प्रासान्खङ्गान्िरश्विान्।।13।।
ववसृजन्तो महािाया, मारुततं िययवारयन्।
ते गदाशभववयगचत्राशभः, िररघैः िाचचनाङ्गदैः।।5.43.14।।
आजघ्नुवायनरश्रेष्ठं, बाणैश्चाददत्यसस्न्नभैः।
आवतय इव गङ्गाया-स्तोयस्य वविुलो महान्।।5.43.15।।

6. 6
िररक्षक्षप्य हररश्रेष्ठं, स बभौ रक्षसां गणः।
ततो वातात्मजः क्र
ु द्धो, भीम रूिं समास्स्ितः।।5.43.16।।
प्रासादस्य महन्तस्य, स्त्बं हेमिररष्िृ तम्।
उत्िाटतयत्वा वेगेन, हनुमान्िवनात्मजः।।5.43.17।।
ततस्तं भ्रामयामास, ितधारं महाबलः।
तत्र चास्ग्नस्समभव-त्प्रासादश्चाप्यदह्यत।।5.43.18।।
दह्यमानं ततो दृष््वा, प्रासादं हररयूििः।
स राक्षसितं हत्त्वा, वज्रेणेन्र इवासुरान्।।5.43.19।।
अन्तररक्षे स्स्ितश्श्ती-मातनदं वचनमब्रवीत्।
मादृिानां सहस्राणण, ववसृष्टातन महात्मनाम्।।5.43.20।।

7. 7
बशलनां वानरेन्राणां, सुग्रीवविवततयनाम्।
अटन्न्त वसुधां िृ त्स्नां, वयमन्ये च वानराः।।5.43.21।।
दिनागबलाः ि
े गच-त्ि
े गचद्दिगुणोत्तराः।
ि
े गचन्नागसहस्रस्य, बभूवुस्तुल्यववक्रमाः।।5.43.22।।
सस्न्त चौघबलाः ि
े गच-त्ि
े गचद्वायुबलोिमाः।
अप्रमेयबलाश्चान्ये, तत्रासन्हररयूििाः।।5.43.23।।
ईदृस्ग्वधैस्तु हररशभ-वृयतो दन्तनखायुधैः।
ितैश्ितसहस्रैश्च, िोट शभरयुतैरवि।।5.43.24।।

8. 8
आर्ममष्यतत सुग्रीवः, सवेर्षां वो तनर्षूदनः।
नेयमन्स्त िुर लङ्िा, न यूयं न च रावणः।5.43.25।।
यस्माददक्ष्मवाि
ु नािेन, बद्धं वैरं महात्मना।
इत्यार्षे श्रीमरामायणे वाल्मीिीये आददिाव्ये
सुन्दरिाण्डे त्रत्रचत्वाररिस्सगयः।।

9. 9
चतुश्चत्वारिंशस्सर्गः
Killing of Jambumali by Hanuman
9

10. 10
सस्न्दष्टो राक्षसेन्रेण, प्रहस्तस्य सुतो बल ।
ज्बुमाल महादंष्रो, तनजगर्ाम धनुधयरः।।5.44.1।।
रलतमाल्या्बरधर-स्स्रग्वी रुगचरि
ु ण्डलः।
महास्न्ववृत्तनयन-श्चण्डस्समरदुजययः।।5.44.2।।
धनुश्िक्रधनुः प्रख्यं, महरुगचरसायिम्।
ववष्फारयाणो वेगेन, वज्राितनसमस्वनम्।।5.44.3।।
तस्य ववष्फारघोर्षेण, धनुर्षो महता ददिः।
प्रददिश्च नभश्चैव, सहसा समपूयगत।।5.44.4।।
रिेन खरयुलतेन, तमागतमुद क्ष्मय सः।
हनुमान्वेगस्िन्नो, जहर्ग च ननाद च।।5.44.5।।

11. 11
तं तोरणववटङ्िस्िं, हनुमन्तं महािविम्।
ज्बुमाल महाबाहु-ववयव्याध तनशितैश्िरैः।।5.44.6।।
अधयचन्रेण वदने, शिरस्येि
े न िणणयना।
बाह्वोववगव्याध नाराचै-दयिशभस्तं ििीश्वरम्।।5.44.7।।
तस्य तच्छ
ु शुभे ताम्रं, िरेणाशभहतं मुखम्।
िरद वा्बुजं फ
ु ल्लं, ववद्धं भास्िररस्श्मना।।5.44.8।।
तत्तस्य रलतं रलतेन, रस्चजतं शुशुभे मुखम ्।
यिािािे महािद्मं, शसलतं चन्दनत्रबन्दुशभः।।5.44.9।।
चुकोप बाणाशभहतो, राक्षसस्य महािविः।
ततः िाश्वेऽततवविुलां, ददशग महतीं शिलाम्।।5.44.10।।

12. 12
तरसा तां समुत्िा्य, चचक्षेप बलवद्भल ।
तां िरैदयिशभः क्र
ु द्ध-स्ताडयामास राक्षसः।।5.44.11।।
वविन्नं िमय तद्दृष््वा, हनुमांश्चण्डववक्रमः।
सालं वविुलमुत्िा्य, भ्रामयामास वीययवान ्।।5.44.12।।
भ्रामयन्तं िविं दृष््वा, सालवृक्षं महाबलम ्।
चचक्षेप सुबहून्बाणा-न्ज्बुमाल महाबलः।।5.44.13।।
सालं चतुशभयन्श्चच्छेद, वानरं िचचशभभुयजे।
उरस्येि
े न बाणेन, दिशभस्तु स्तनान्तरे।।5.44.14।।
स िरैः िूररततनु:, क्रोधेन महता वृतः।
तमेव िररघं गृह्य, भ्रामयामास वेगगतः।।5.44.15।।

13. 13
अततवेगोऽततवेगेन, भ्रामतयत्वा बलोत्िटः।
िररघं पातयामास, ज्बुमालेमयहोरशस।।5.44.16।।
तस्य चैव शिरो नान्स्त, न बाहू न च जानुनी।
न धनुनय रिो नाश्वा-स्तत्रादृश्यन्त नेर्षवः।।5.44.17।।
स हतस्सहसा तेन, ज्बुमाल महाबलः।
पपात तनहतो भूमौ, चूणणयताङ्गववभूर्षणः।।5.44.18।।

14. 14
ज्बुमाशलं च तनहतं, किङ्िरांश्च महाबलान्।
चुक्रोध रावण: श्रुत्वा,* िोिसंरलतलोचनः।।5.44.19।।
स रोर्षसंवततयतताम्रलोचनः,
प्रहस्तिुत्त्रे तनहते महाबले।
अमात्यिुत्त्रानततवीययववक्रमान्,
समादददेशािु तनिाचरेश्वरः।।20।।
इत्यार्षे श्रीमरामायणे वाल्मीिीये आददिाव्ये
सुन्दरिाण्डे चतुश्चत्वाररंिस्सगयः।।

15. 15
पञ्चचत्वारिंशस्सर्गः
Hanuman kills the seven sons of Ravana's chief
minister
15

16. 16
ततस्ते राक्षसेन्रेण, चोददता मस्न्त्रणस्सुताः।
तनयगयुभगवनात्तस्मा-त्सप्तसप्तागचयवचयसः।।5.45.1।।
महाबलिर वारा, धनुष्मन्तो महाबलाः।
िृ तास्त्रास्त्रववदां श्रेष्ठाः, िरस्िरजयैवर्षणः।।5.45.2।।
हेमजालिररक्षक्षप्तै-्वयजवद्शभः िताकिशभः।
तोयदस्वनतनघोर्षै-वायस्जयुलतैमयहारिैः।।5.45.3।।
तप्तिाचचनगचत्राणण, चािान्यशमतववक्रमाः।
ववस्फारयन्तस्संहृष्टा-स्तदटत्वन्त इवा्बुदाः।।5.45.4।।
जनन्यस्तु ततस्तेर्षां, ववददत्वा किङ्िरान्हतान्।
बभूवुश्शोिस्भ्रान्ता-स्सबान्धवसुहृज्जनाः।।5.45.5।।

17. 17
ते िरस्िरसङ्घर्षाय-त्तप्तिाचचनभूर्षणाः।
अमभपेतुहगनूमन्तं, तोरणस्िमवस्स्ितम्।।5.45.6।।
सृजन्तो बाणवृस्ष्टं ते, रिगस्जयततनस्स्वनाः।
वृस्ष्टमन्त इवांभोदा, ववचेरुनैऋता्बुदाः।।5.45.7।।
अविीणयस्ततस्ताशभ-हयनुमान्िरवृस्ष्टशभः।
अभवत्संवृतािार-श्िैलराडडव वृस्ष्टशभः।।5.45.8।।
स िरान्मोघयामास, तेर्षामािुचरः िविः।
रिवेगं च वीराणां, ववचरस्न्वमलेऽ्बरे।।5.45.9।।
स तैः क्रीडन्धनुष्मद्शभ-व्योस््न वीरः प्रकाशते।
धनुष्मद्शभययिा मेघै-मायरुतः प्रभुर्बरे।।5.45.10।।

18. 18
स िृ त्वा तननदं घोरं, त्रासयंस्तां महाचमूम्।
चकाि हनुमान्वेगं, तेर्षु रक्षस्सु वीययवान्।।5.45.11।।
तलेनाभ्यहनत्िांस्श्च-त्िादैः िांस्श्चत्िरन्तिः।
मुस्ष्टनाभ्यहनत्िांस्श्च-न्नखैः िांस्श्चद्वव्यदाियत्।।12।
प्रममािोरसा िांस्श्च-दूरुभ्यामिरान्िविः।
ि
े गचत्तस्य तननादेन, तत्रैव िततता भुवव।।5.45.13।।
ततस्तेष्ववसन्नेर्षु, भूमौ तनितततेर्षु च।
तत्सैन्यमगमत्सवं, ददिोदि भयाददयतम्।।5.45.14।।
ववनेदुववयस्वरं नागा, तनपेतुभुगवव वास्जनः।
भग्ननीड्वजच्छत्रै-भूयश्च िीणायऽभवद्रिैः।।5.45.15।।

19. 19
स्रवता रुगधरेणाि, स्रवन्त्यो दशियताः िगि।
ववववधैश्च स्वरैलयङ्िा, ननाद वविृ तं तदा।।5.45.16।।
स तान्प्रवृद्धास्न्वतनहत्य राक्षसान्,
महाबलश्चण्डिराक्रमः िविः।
युयुत्सुरन्यैः िुनरेव राक्षसै,
स्तमेव वीरोऽमभजर्ाम तोरणम्।।5.45.17।।
इत्यार्षे श्रीमरामायणे वाल्मीिीये आददिाव्ये
सुन्दरिाण्डे िचचचत्वाररंिस्सगयः।।

20. 20
र्ट्चत्वारिंशस्सर्गः
Five Generals of Ravana done to death by
Hanuman in war
20

21. 21
हतान्मस्न्त्रसुतान्बुद््वा, वानरेण महात्मना।
रावणस्संवृतािार-श्चकाि मततमुत्तमाम्।।5.46.1।।
स ववरूिाक्षयूिाक्षौ, दुधयरं चैव राक्षसम ्।
प्रघसं भासिणं च, िचचसेनाग्रनायिान्।।5.46.2।।
सन्न्ददेश दिग्रीवो, वीरान्नयवविारदान्।
हनुमद्ग्रहणव्यग्रा-न्वायुवेगसमान्युगध।।5.46.3।।
यात सेनाग्रगास्सवे, महाबलिररग्रहाः।
सवास्जरिमातङ्गा-स्स िविश्िास्यताशमतत।।5.46.4।।
यत्नैश्च खलु भाव्यं स्या-त्तमासाद्य वनालयम्।
िमय चावि समाधेयं, देििालाववरोगधनम्।।5.46.5।।

22. 22
न ह्यहं तं िविं मन्ये, िमयणा प्रततति
य यन्।
सवयिा तन्महद्भूतं, महाबलिररग्रहम्।।5.46.6।।
भवेददन्रेण वा सृष्ट-मस्मदिं तिोबलात्।
सनागयक्षगन्धवाय, देवासुरमहर्षययः।।5.46.7।।
युष्माशभस्सदहतैस्सवै-मयया सह ववतनस्जयताः।
तैरवश्यं ववधातव्यं, व्यल ि
ं किस्चचदेव नः।।5.46.8।।
तदेव नात्र सन्देहः, प्रसह्य िररगृह्यताम्।
नावमान्यो भवद्शभश्च, हररधीरिराक्रमः।।5.46.9।।
दृष्टा दह हरयः िूवं, मया वविुलववक्रमाः।
वाल च सहसुग्रीवो - जा्बवांश्च महाबलः।।5.46.10।।

23. 23
नीलस्सेनािततश्चैव, ये चान्ये द्ववववदादयः।
नैवं तेर्षां गततभीमा, न तेजो न िराक्रमः।।5.46.11।।
न मततनय बलोत्साहौ, न रूििररिल्िनम्।
महत्सत्त्वशमदं ज्ञेयं, िविरूिं व्यवस्स्ितम्।।5.46.12।।
प्रयत्नं महदास्िाय, कक्रयतामस्य तनग्रहः।
िामं लोिास्त्रयस्सेन्रा-स्ससुरासुरमानवाः।।5.46.13।।
भवतामग्रतः स्िातुं, न ियायप्ता रणास्जरे।
तिावि तु नयज्ञेन, जयमािाङ्क्षता रणे।।5.46.14।।
आत्मा रक्ष्मयः प्रयत्नेन, युद्धशसद्गधदहय चचचला।
ते स्वाशमवचनं सवे, प्रततगृह्य महौजसः।।5.46.15।।

24. 24
समुत्िेतुमयहावेगा, हुतािसमतेजसः।
रिैमयत्तैश्च मातङ्गै-वायस्जशभश्च महाजवैः।।5.46.16।।
िस्त्रैश्च ववववधैस्तीक्ष्मणै-स्सवैश्चोिगचता बलैः।
ततस्तं ददृशुवीरा, द प्यमानं महािविम्।।5.46.17।।
रस्श्ममन्तशमवोद्यन्तं, स्वतेजोरस्श्ममाशलनम्।
तोरणस्िं महोत्साहं, महासत्त्वं महाबलम्।।5.46.18।।
महामततं महावेगं, महािायं महाबलम्।
तं समीक्ष्मयैव ते सवे, ददक्षु सवायस्ववस्स्िताः।।5.46.19।।
तै स्तै: प्रहरणैभीमै-िमभपेतुस्ततस्ततः।
तस्य िचचायसास्तीक्ष्मणा-स्श्िताः िीतमुखाश्िराः।।20।।

25. 25
शिरस्युत्िलित्राभा, दुधयरेण तनिाततताः।
स तैः िचचशभराववद्ध-श्िरैस्श्िरशस वानरः।।5.46.21।।
उत्पपात नदन्व्योस््न, ददिो दि ववनादयन्।
ततस्तु दुधयरो वीर-स्सरिस्सज्यिामुयिः।।5.46.22।।
किरन्िरितैस्तीक्ष्मणै-िमभपेदे महाबलः।
स िविवागियामास, तं व्योस््न िरववर्षयणम्।।5.46.23।।
वृस्ष्टमन्तं ियोदान्ते, ियोदशमव मारुतः।
अ्ययमानस्ततस्तेन, दुधयरेणातनलात्मजः।।5.46.24।।
चकाि िदनं भूयो, व्यवधगत च वेगवान्।
स दूरं सहसोत्ित्य, दुधयरस्य रिे हररः।।5.46.25।।

26. 26
तनपपात महावेगो, ववद्युराशिगगयराववव।
ततस्स मगिताष्टाश्वं, रिं भग्नाक्षि
ू बरम्।।5.46.26।।
ववहाय न्यितद्भूमौ, दुधयरस्त्यलतजीववतः।
तं ववरूिाक्षयूिाक्षौ, दृष््वा तनितततं भुवव।।5.46.27।।
सचजातरोर्षौ दुधयर्षाय-वुत्िेतुरररन्दमौ।
स ताभ्यां सहसोत्ित्य, ववस्ष्ठतो ववमलेऽ्बरे।।5.46.28।।
मुद्गराभ्यां महाबाहु-वयक्षस्यशभहतः िविः।
तयोवेगवतोवेगं, ववतनहत्य महाबलः।।5.46.29।।
तनपपात िुनभूयमौ, सुिणयसमववक्रमः।
स सालवृक्षमासाद्य, तमुत्िा्य च वानरः।।5.46.30।।

27. 27
तावुभौ राक्षसौ वीरौ, जघान िवनात्मजः।
ततस्तांस्त्रीन्हतान्ज्ञात्वा, वानरेण तरस्स्वना।।5.46.31।।
अमभपेदे महावेगः, प्रसह्य प्रघसो हररम्।
भासिणयश्च सङ्िृ द्ध-श्िूलमादाय वीययवान्।।5.46.32।।
एितः िवििादूयलं, यिस्स्वनमवस्स्ितम्।
ि्दटसेन शिताग्रेण, प्रघसः प्रत्ययोधयत ्।।5.46.33।।
भासिणयश्च िूलेन, राक्षसः िविसत्तमम्।
स ताभ्यां ववक्षतैगायत्रै-रसृस्ग्दग्धतनूरुहः।।5.46.34।।
अभवद्ववानरः क्र
ु द्धो, बालसूययसमप्रभः।
समुत्िा्य गगरेश्िृङ्गं, समृगव्यालिादिम्।।5.46.35।।

28. 28
जघान हनुमान्वीरो, राक्षसौ िविि
ु चजरः।
ततस्तेष्ववसन्नेर्षु, सेनािततर्षु िचचसु।।5.46.36।।
बलं तदविेर्षं च, नाशयामास वानरः।
अश्वैरश्वान्गजैनायगान्, योधैयोधान्रिैरिान्।।5.46.37।।
स िविनागशयामास, सहस्राक्ष इवासुरान्।
हतैनायगैश्च तुरगै-भयग्नाक्षैश्च महारिैः।।5.46.38।।

29. 29
हतैश्च राक्षसैभूयमी, रुद्धमागाय समन्ततः।
ततः िविस्तान््वस्जनीितीन् रणे,
तनहत्य वीरान्सबलान्सवाहनान्।
समीक्ष्मय वीरः िररगृह्य तोरणं,
िृ तक्षणः िाल इव प्रजाक्षये ।।5.46.39।।
इत्यार्षे श्रीमरामायणे वाल्मीिीये आददिाव्ये
सुन्दरिाण्डे र्ष्चत्वाररंिस्सगयः।।

30. 30
सप्तचत्वारिंशस्सर्गः
Death of Prince Aksha in the combat with
Hanuman
30

31. 31
सेनाितीन्िचच स तु प्रमावितान्,
हनूमता सानुचरान्सवाहनान्।
समीक्ष्मय राजा समरोद्धतोन्मुखं,
ि
ु मारमक्षं प्रसमैक्षताग्रतः।।5.47.1।।
स तस्य दृष््यियणस्प्रचोददतः,
प्रतािवान्िाचचनगचत्रिामुयिः।
समुत्ििाताि सदस्युद ररतो,
द्ववजाततमुख्यैहयववर्षेव िाविः।।5.47.2।।
ततो महद्बालददवािरप्रभं,
प्रतप्तजा्बूनदजालसन्ततम्।
रिं समास्िाय ययौ स वीययवा,
न्महाहररं तं प्रतत नैरृतर्षयभः।।5.47.3।।

32. 32
ततस्तिस्सङ्ग्रहसचचयास्जयतं,
प्रतप्तजा्बूनदजालिोशभतम्।
िताकिनं रत्नववभूवर्षत्वजं,
मनोजवाष्टाश्ववरैः सुयोस्जतम्।।5.47.4।।
सुरासुराधृष्यमसङ्गचाररणं,
रववप्रभं व्योमचरं समादहतम्।
सतूणमष्टाशसतनबद्धबन्धुरं,
यिाक्रमावेशितिस्लततोमरम्।।5.47.5।।
ववराजमानं प्रततिूणयवस्तुना,
सहेमदा्ना िशिसूययवचयसा।
ददवािराभं रिमास्स्ितस्तत,
स्स तनजगर्ामामरतुल्यववक्रमः।।5.47.6।।

33. 33
स िूरयन्खं च मह ं च साचलां,
तुरङ्गमातङ्गमहारिस्वनैः।
बलैस्समेतैस्सदह तोरणस्स्ितं,
समियमासीनमुिागमत्िविम्।।5.47.7।।
स तं समासाद्य हररं हर क्षणो,
युगान्तिालास्ग्नशमव प्रजाक्षये।
अवस्स्ितं ववस्स्मतजातस्भ्रम,
स्समैक्षताक्षो बहुमानचक्षुर्षा।।5.47.8।।
स तस्य वेगं च ििेमयहात्मनः,
िराक्रमं चाररर्षु िागियवात्मजः।
ववचारयन्स्वं च बलं महाबलो,
दहमक्षये सूयय इवाशभवधयते।।5.47.9।।

34. 34
स जातमन्युः प्रसमीक्ष्मय ववक्रमं,
स्स्िरं स्स्िरस्स्यतत दुतनयवारणम्।
समादहतात्मा हनुमन्तमाहवे,
प्रचोदयामास िरैस्स्त्रशभ स्श्ितैः।।5.47.10।।
ततः िविं तं प्रसमीक्ष्मय गववयतं,
स्जतश्रमं ित्रुिराजयोस्जयतम्।
अवैक्षताक्षस्समुद णयमानस,
स्सबाणिाणणः प्रगृह तिामुयिः।।5.47.11।।
स हेमतनष्िाङ्गदचारुि
ु ण्डल,
स्समाससादाऽिुिराक्रमः िविम्।
तयोबगभूवाप्रततमस्समागम,
स्सुरासुराणामवि स्भ्रमप्रदः।।5.47.12।।

35. 35
ििास भूशमनय तताप भानुमा,
न्वनौ न वायुः प्रचाचल चाचलः।
ििेः ि
ु मारस्य च वीक्ष्मय संयुगं,
ननाद च द्यौरुदगधश्च चुक्षुभे।।5.47.13।।
ततस्स वीरस्सुमुखान्ितत्रत्रण,
स्सुवणयिुङ्खान्सववर्षातनवोरगान्।
समागधस्योगववमोक्षतत्त्ववव,
च्छरानि त्रीन्िविमू्न्ययिातयत्।।5.47.14।।
स तैश्िरैमूयस््नय समं तनिातततैः,
क्षरन्नसृस्ग्दग्धवववृत्तलोचनः।
नवोददताददत्यतनभश्िरांिुमान्,
व्यराजताददत्य इवांिुमाशलिः।।5.47.15।।

36. 36
ततस्स विङ्गागधिमस्न्त्रसत्तमः,
समीक्ष्मय तं राजवरात्मजं रणे।
उदग्रगचत्रायुधगचत्रिामुयि
ं ,
जहर्ग चापूयगत चाहवोन्मुखः।।5.47.16।।
स मन्दराग्रस्ि इवांिुमाशलिो,
वववृद्धिोिो बलवीययसंयुतः।
ि
ु मारमक्षं सबलं सवाहनं,
ददाह नेत्रास्ग्नमर गचशभस्तदा।।5.47.17।।
ततस्स बाणासनगचत्रिामुयि,
श्िरप्रवर्षो युगध राक्षसा्बुदः।
िरान्मुमोचािु हर श्वराचले,
वलाहिो वृस्ष्टशमवाचलोत्तमे।।5.47.18।।

37. 37
ततः िविस्तं रणचण्डववक्रमं,
वववृद्धतेजोबलवीययसंयुतम्।
ि
ु मारमक्षं प्रसमीक्ष्मय संयुगे,
ननाद हर्षायद् घनतुल्यववक्रमम ्।।5.47.19।।
स बालभावाद्युगध वीययदवियतः,
प्रवृद्धमन्युः क्षतजोिमेक्षणः।
समाससादाप्रततमं िविं रणे,
गजो महाि
ू िशमवावृतं तृणैः।।5.47.20।।
स तेन बाणैः प्रसभं तनिातततै,
श्चकाि नादं घननादतनस्स्वनः।
समुत्पपातािु नभस्स मारुतत,
भुयजोरुववक्षेिणघोरदियनः।।5.47.21।।

38. 38
समुत्ितन्तं समशभरवद्बल ,
स राक्षसानां प्रवरः प्रतािवान्।
रिी रगिश्रेष्ठतमः किरन्िरैः,
ियोधरश्िैलशमवाश्मवृस्ष्टशभः।।5.47.22।।
स तान्िरांस्तस्य हररववयमोक्षयं,
श्चचार वीरः िगि वायुसेववते।
िरान्तरे मारुतवद्ववतनष्ित,
न्मनोजवस्संयतत चण्डववक्रमः।।5.47.23।।
तमात्तबाणासनमाहवोन्मुखं,
खमास्तृणन्तं ववशिखैश्िरोत्तमैः।
अवैक्षताक्षं बहुमानचक्षुर्षा,
जर्ाम गचन्तां च स मारुतात्मजः।।5.47.24।।

39. 39
ततश्िरैशभयन्नभुजान्तरः िविः,
ि
ु मारवीरेण महात्मना नदन्।
महाभुजः िमयवविेर्षतत्त्ववव,
द्वववचचन्तयामास रणे िराक्रमम ्।।5.47.25।।
अबालवद्बालददवािरप्रभः,
िरोत्ययं िमय महन्महाबलः।
न चास्य सवायहविमयिोशभनः,
प्रमािणे मे मततरत्र जायते।।5.47.26।।
अयं महात्मा च महांश्च वीययत,
स्समादहतश्चाततसहश्च संयुगे।
असंियं िमयगुणोदयादयं,
सनागयक्षैमुयतनशभश्च िूस्जतः।।5.47.27।।

40. 40
िराक्रमोत्साहवववृद्धमानस,
स्समीक्षते मां प्रमुखाग्रतःस्स्ितः।
िराक्रमो ह्यस्य मनांशस ि्िये,
त्सुरासुराणामवि िीघ्रगाशमनः।।5.47.28।।
न खल्वयं नामभभवेदुिेक्षक्षतः,
िराक्रमो ह्यस्य रणे वववधयते।
प्रमािणं त्वेव ममाद्य रोचते,
न वधयमानोऽस्ग्नरुिेक्षक्षतुं क्षमः।।5.47.29।।
इतत प्रवेगं तु िरस्य गचन्तय,
न्स्विमययोगं च ववधाय वीययवान्।
चकाि वेगं तु महाबलस्तदा,
मततं च चक्र
े ऽस्य वधे महािविः।।5.47.30।।

41. 41
स तस्य तानष्टहयान्महाजवान्,
समादहतान्भारसहास्न्ववतयने।
जघान वीरः िगि वायुसेववते,
तलप्रहारैः िवनात्मजः िविः।।5.47.31।।
ततस्तलेनाशभहतो महारि,
स्स तस्य विङ्गागधिमस्न्त्रतनस्जयतः।
प्रभग्ननीडः िररमुलति
ू बरः,
पपात भूमौ हतवास्जर्बरात्।।5.47.32।।
स तं िररत्यज्य महारिो रिं,
सिामुयिः खङ्गधरः खमुत्ितन्।
तिोऽशभयोगादृवर्षरुग्रवीययवा,
स्न्वहाय देहं मरुताशमवालयम्।।5.47.33।।

42. 42
ततः िविस्तं ववचरन्तम्बरे,
ितत्रत्रराजातनलशसद्धसेववते।
समेत्य तं मारुततुल्यववक्रमः,
क्रमेण जग्राह स िादयोदृयढम्।।5.47.34।।
स तं समावव्य सहस्रिः िवि,
मयहोरगं गृह्य इवाण्डजेश्वरः।
मुमोच वेगास्त्ितृतुल्यववक्रमो,
मह तले संयतत वानरोत्तमः।।5.47.35।।
स भग्नबाहूरुिट शिरोधरः,
क्षरन्नसृडिनमयगितास्स्िलोचनः।
स्भग्नसस्न्ध: प्रवविीणयबन्धनो,
हतः क्षक्षतौ वायुसुतेन राक्षसः।।5.47.36।।

43. 43
महािविभूयशमतले तनिीड्य,
तं चिार रक्षोगधितेमयहद्भयम्।
महवर्षयशभश्चक्रचरैमयहाव्रतै,
स्समेत्य भूतैश्च सयक्षिन्नगैः।।5.47.37।।
सुरैश्च सेन्रैभृयिजातववस्मयै,
हयते ि
ु मारे स िवितनयर क्षक्षतः।
तनहत्य तं वस्ज्रसुतोिमप्रभं,
ि
ु मारमक्षं क्षतजोिमेक्षणम्।
तमेव वीरोऽशभजगाम तोरणं,
िृ तक्षणः िाल इव प्रजाक्षये।।5.47.38।।
इत्यार्षे श्रीमरामायणे वाल्मीिीये आददिाव्ये
सुन्दरिाण्डे सप्तचत्वाररंिस्सगयः।।

44. 44
अष्टचत्वारिंशस्सर्गः
Combat between Hanuman and Ravana's son,
Indrajit -- Indrajit captures Hanuman by
Brahmastra and gets him to Ravana
44

45. 45
ततस्तु रक्षोगधिततमयहात्मा,
हनूमताक्षे तनहते ि
ु मारे।
मनस्समाधाय सदेविल्िं,
समादददेशेन्रस्जतं सरोर्षः।।5.48.1।।
त्वमस्त्रववच्छस्त्रववदां वररष्ठ,
स्सुरासुराणामवि िोिदाता।
सुरेर्षु सेन्रेर्षु च दृष्टिमाय,
वितामहाराधनसस्चचतास्त्रः।।5.48.2।।
तवास्त्रबलमासाद्य, ससुराः समरुद्गणाः।
न िेि
ु स्समरे स्िातुं, सुरेश्वरसमागश्रताः।।5.48.3।।
न िस्श्चस्त्त्रर्षु लोि
े र्षु, संयुगेन गतश्रमः।
भुजवीयायशभगुप्तश्च, तिसा चाशभरक्षक्षतः।।5.48.4।।

46. 46
देििालववभागज्ञ-स्त्वमेव मततसत्तमः।
न तेऽस्त्यिलयं समरेर्षु िमयणा,
न तेऽस्त्यिायं मततिूवयमन्त्रणे।
न सोऽन्स्त िस्श्चस्त्त्रर्षु सङ्ग्रहेर्षु वै,
न वेद यस्तेऽस्त्रबलं बलं च ते।।5.48.5।।
ममानुरूिं तिसो बलं च ते,
िराक्रमश्चास्त्रबलं च संयुगे।
न त्वां समासाद्य रणावमदे,
मनश्श्रमं र्च्छतत तनस्श्चताियम्।।5.48.6।।
तनहताः किङ्िरास्सवे, ज्बुमाल च राक्षसः।
अमात्यिुत्रा वीराश्च, िचच सेनाग्रयातयनः।।5.48.7।।

47. 47
बलातन सुसमृद्धातन, साश्वनागरिातन च।
सहोदरस्ते दतयतः, ि
ु मारोऽक्षश्च सूददतः।।5.48.8।।
न दह तेष्वेव मे सारो, यस्त्वय्यररतनर्षूदन।
इदं दह दृष््वा मततमन्महद्बलं,
ििेः प्रभावं च िराक्रमं च।
त्वमात्मनश्चावि समीक्ष्मय सारं,
क
ु रुष्व वेगं स्वबलानुरूिम्।।5.48.9।।
बलावमियस्ततय सस्न्निृ ष्टे,
यिा गते शाम्यतत िान्तित्रौ।
तिा समीक्ष्मयात्मबलं िरं च,
समारभस्वास्त्रववदां वररष्ठ।।5.48.10।।

48. 48
न वीरसेना गणिोच्यवस्न्त,
न वज्रमादाय वविालसारम ्।
न मारुतस्यास्य गतेः प्रमाणं,
न चास्ग्निल्िः िरणेन हन्तुम ्।।5.48.11।।
तमेवमिं प्रसमीक्ष्मय स्यि्,
स्विमयसा्याद्गध समादहतात्मा।
स्मरंश्च ददव्यं धनुर्षोऽस्त्रवीयं,
व्रजाक्षतं िमय समािभस्व।।5.48.12।।
न खस्ल्वयं मततश्श्रेष्ठा, यत्त्वां सम्प्रेर्याम्यहम ्।
इयं च राजधमायणां, क्षत्रत्रयस्य मततमयता।।5.48.13।।
नानािस्त्रेर्षु सङ्ग्रामे, वैिारद्यमररन्दम।
अवश्यमेव बोद्धव्यं, िा्यश्च ववजयो रणे।।5.48.14।।

49. 49
ततः वितुस्तद्वचनं तनि्य,
प्रदक्षक्षणं दक्षसुतप्रभावः।
चकाि भतायरमद नसत्त्वो,
रणाय वीरः प्रततिन्नबुद्गधः।।5.48.15।।
ततस्तैस्स्वगणैररष्टै-ररन्रस्जत् प्रततिूस्जतः।
युद्धोद्धतः िृ तोत्साह-स्सङ्ग्रामं प्रत्यपद्वयत।।5.48.16।।
श्रीमान्िद्मिलािाक्षो, राक्षसागधितेस्सुतः।
तनजगर्ाम महातेजा-स्समुर इव िवयसु।।5.48.17।।
स िक्षक्षराजोिमतुल्यवेगैव्यायळै,
श्चतुशभयः शसततीक्षणदंष्रैः।
रिं समायुलतमसहयवेगं,
समारुरोहेन्रस्जददन्रिल्िः।।5.48.18।।

50. 50
स रिी धस्न्वनां श्रेष्ठः, िस्त्रज्ञोस्त्रववदां वरः।
रिेनाशभययौ क्षक्षप्रं, हनुमान्यत्र सोऽभवत्।।5.48.19।।
स तस्य रितनघोर्षं, ज्यास्वनं िामुयिस्य च।
तनि्य हररवीरोऽसौ, संप्रहृष्टतरोऽभवत्।।5.48.20।।
सुमहच्चािमादाय, शितिल्यांश्च सायिान्।
हनुमन्तमशभप्रेत्य, जर्ाम रणिस्ण्डतः।।5.48.21।।
तस्स्मंस्ततः संयतत जातहर्षे,
रणाय तनर्गच्छतत चाििाणौ।
ददिश्च सवायः िलुर्षा बभूवु,
ममगगाश्च रौरा बहुधा ववनेदुः।।5.48.22।।

51. 51
समागतास्तत्र तु नागयक्षा, महर्षययश्चक्रचराश्च शसद्धाः।
नभस्समावृत्य च िक्षक्षसङ्घा,
ववनेदुरुच्चैः िरमप्रहृष्टाः।।5.48.23।।
आयान्तं सरिं दृष््वा, तूणयशमन्रस्जतं िविः।
ववननाद महानादं, व्यवधयत च वेगवान्।।5.48.24।।
इन्रस्जत्तु रिं ददव्य-मास्स्ितस्श्चत्रिामुयिः।
धनुववगष्फाियामास, तदटदूस्जयतस्न्नस्स्वनम्।।5.48.25।।
ततस्समेतावतततीक्ष्मणवेगौ,
महाबलौ तौ रणतनववयिङ्िौ।
िविश्च रक्षोगधितेस्तनूजः,
सुरासुरेन्राववव बद्धवैरौ।।5.48.26।।

52. 52
स तस्य वीरस्य महारिस्य,
धनुष्मतः संयतत स्मतस्य।
िरप्रवेगं व्यहनत्प्रवृद्ध,
श्चचाि मागे वितुरप्रमेयः।।5.48.27।।
ततश्िरानायततीक्ष्मणिल्यान्,
सुित्रत्रणः िाचचनगचत्रिुङ्खान्।
मुमोच वीरः िरवीरहन्ता,
सुसन्नतान्वज्रतनिातवेगान्।।5.48.28।।
ततस्तु तत्स्यन्दनतनस्स्वनं च,
मृदङ्गभेर िटहस्वनं च।
वविृ ष्यमाणस्य च िामुयिस्य,
तनि्य घोर्षं िुनरुत्पपात।।5.48.29।।

53. 53
िराणामन्तरेष्वािु, व्यवतगत महािविः।
हररस्तस्याशभलक्ष्मयस्य, मोघयन्लक्ष्मयसंग्रहम ्।।5.48.30।।
िराणामग्रतस्तस्य, िुनः सममभवतगत।
प्रसायय हस्तौ हनुमानु-त्ििातातनलात्मजः।।5.48.31।।
तावुभौ वेगस्िन्नौ, रणिमयवविारदौ।
सवयभूतमनोग्रादह, चक्रतुयुगद्धमुत्तमम्।।5.48.32।।
हनुमतो वेद न राक्षसोऽन्तरं,
न मारुततस्तस्य महात्मनोऽन्तरम्।
िरस्िरं तनववयर्षहौ बभूवतुः,
समेत्य तौ देवसमानववक्रमौ।।5.48.33।।

54. 54
ततस्तु लक्ष्मये स ववहन्यमाने,
िरेष्वमोघेर्षु च संितत्सु।
जर्ाम गचन्तां महतीं महात्मा,
समागधसंयोगसमादहतात्मा।।5.48.34।।
ततो मततं राक्षसराजसूनु,
श्चकाि तस्स्मन्हररवीरमुख्ये।
अव्यतां तस्य ििेस्समीक्ष्मय,
ििं तनर्च्छेददतत तनग्रहाियम्।।5.48.35।।
ततः िैतामहं वीरः, सोऽस्त्रमस्त्रववदां वरः।
संदधे सुमहत्तेजा:, तं हररप्रवरं प्रतत।।5.48.36।।
अव्योऽयशमतत ज्ञात्वा, तमस्त्रेणास्त्रतत्त्वववत्।
तनजग्राह महाबाहु-मायरुतात्मजशमन्रस्जत्।।5.48.37।।

55. 55
तेन बद्धस्ततोऽस्त्रेण, राक्षसेन स वानरः।
अभवन्न्नववयचेष्टश्च, पपात स मह तले ।।5.48.38।।
ततोऽि बुद््वा स तदस्त्रबन्धं,
प्रभोः प्रभावाद्ववगतात्मवेगः।
वितामहानुग्रहमात्मनश्च,
ववचचन्तयामास हररप्रवीरः।।5.48.39।।
ततस्स्वाय्बुवैमयन्त्रै-र्ब्यह्मास्त्रमशभमस्न्त्रतम ्।
हनुमांन्श्चन्तयामास, वरदानं वितामहात्।।5.48.40।।
न मेऽस्त्रबन्धस्य च िस्लतिन्स्त,
ववमोक्षणे लोिगुरोः प्रभावात्।
इत्येव मत्वा ववदहतोऽस्त्रबन्धो,
मयात्मयोनेरनुवततयतव्यः।।5.48.41।।

56. 56
स वीययमस्त्रस्य िविववयचायय,
वितामहानुग्रहमात्मनश्च।
ववमोक्षिस्लतं िररगचन्ततयत्वा,
वितामहाज्ञामनुवतगते स्म।।5.48.42।।
अस्त्रेणावि दह बद्धस्य, भयं मम न जायते।
वितामहमहेन्राभ्यां, रक्षक्षतस्यातनलेन च।।5.48.43।।
ग्रहणे चावि रक्षोशभ-मयहन्मे गुणदियनम्।
राक्षसेन्रेण संवाद-स्तस्माद्गृह्णन्तु मां िरे।।5.48.44।।
स तनस्श्चताियः िरवीरहन्ता,
समीक्ष्मयिार ववतनवृत्तचेष्टः।
िरैः प्रसह्याशभगतैतनयगृह्य,
ननाद तैस्त्रै: िररभत्स्ययमानः।।5.48.45।।

57. 57
ततस्तं राक्षसा दृष््वा, तनववयचेष्टमररंदमम्।
बबन्धुश्शणवल्ि
ै श्च, रुमचीरैश्च संहतैः।।5.48.46।।
स िोचयामास िरैश्च बन्धनं,
प्रसह्य वीरैरशभतनग्रहं च।
िौतूहलान्मां यदद राक्षसेन्रो,
रष्टुं व्यवस्येददतत तनस्श्चताियः।।5.48.47।।
स बद्धस्तेन वल्ि
े न, ववमुलतोऽस्त्रेण वीययवान्।
अस्त्रबन्धः स चान्यं दह, न बन्धमनुवतगते।।5.48.48।।
अिेन्रस्जत्तु रुमचीरबद्धं,
ववचायय वीरः िविसत्तमं तम्।
ववमुलतमस्त्रेण जर्ाम गचन्तां,
नान्येन बद्धो ह्यनुवतगतेऽस्त्रम्।।5.48.49।।

58. 58
अहो महत्िमय िृ तं तनरियि,
्ि
ं न राक्षसैमयन्त्रगततववयमृष्टा।
िुनश्च मन्त्रे ववहतेऽस्त्रमन्य,
त्प्रवतगते संितयतास्स्मसवे।।5.48.50।।
अस्त्रेण हनुमान्मुलतो, नात्मानमवबुध्यत।
िृ ष्यमाणस्तु रक्षोशभ, स्तौश्च बन्धैतनयिीडडतः।।5.48.51।।
हन्यमानस्ततः क्र
ू रै, राक्षसैः िाष्ठमुस्ष्टशभः।
समीिं राक्षसेन्रस्य, प्रािृ ष्यत स वानरः।।5.48.52।।
अिेन्रस्जत्तं प्रसमीक्ष्मय मुलत,
मस्त्रेण बद्धं रुमचीरसूत्रैः।
न्यदशगयत्तत्र महाबलं तं,
हररप्रवीरं सगणाय राज्ञे।।5.48.53।।

59. 59
तं मत्तशमव मातङ्गं, बद्धं िविवरोत्तमम्।
राक्षसा राक्षसेन्राय, रावणाय न्यवेदयन्।।5.48.54।।
िोऽयं िस्य ि
ु तोवात्र, किं िायं िो व्यिाश्रयः।
इतत राक्षसवीराणां, तत्र सञ्जज्ञििे ििाः।।5.48.55।।
हन्यतां दह्यतां वावि, भक्ष्यताममतत चािरे।
राक्षसास्तत्र सङ्क्र
ु द्धा:, िरस्िरमिार्ब्ुवन्।।5.48.56।।
अतीत्य मागं सहसा, महात्मा स तत्र रक्षोगधििादमूले।
ददशग राज्ञः िररचारवृद्धान्, गृहं महारत्नववभूवर्षतं च।।57।
स ददशग महातेजा, रावणः िविसत्तमम्।
रक्षोशभववयिृ तािारैः, िृ ष्यमाणशमतस्ततः।।5.48.58।।

60. 60
राक्षसागधिततं चावि, ददशग िविसत्तमः।
तेजोबलसमायुलतं, तिन्तशमव भास्िरम्।।5.48.59।।
सरोर्षस्वततयतताम्रदृस्ष्ट,
दयिाननस्तं िविमन्ववेक्ष्मय।
अिोिववष्टान्ि
ु लिीलवृद्धान्,
समाददित्तं प्रतत मस्न्त्रमुख्यान्।।5.48.60।।
यिाक्रमं तैस्स िविववयिृष्टः,
िायायियमधयस्य च मूलमादौ।
तनवेदयामास हर श्वरस्य दूतः,
सिािादहमागतोऽन्स्म।।5.48.61।।
इत्यार्षे श्रीमरामायणे वाल्मीिीये आददिाव्ये सुन्दरिाण्डे
अष्टचत्वाररंिस्सगयः।

61. 61
एकोनपञ्चाशस्सर्गः
Hanuman wonders at the splendour and glory of
Ravana
61

62. 62
ततस्स िमयणा तस्य, ववस्स्मतो भीमववक्रमः।
हनुमान्रोर्षताम्राक्षो, रक्षोगधिमवैक्षत।।5.49.1।।
भ्राजमानं महाहेण, िाचचनेन ववराजता।
मुलताजालावृतेनाि, मि
ु टेन महाद्युततम्।।5.49.2।।
वज्रसंयोगसंयुलतै-मयहाहयमणणववग्रहैः।
हैमैराभरणैस्श्चत्रै-मयनसेव प्रिस्ल्ितैः।।5.49.3।।
महाहयक्षौमसंवीतं, रलतचन्दनरूवर्षतम्।
स्वानुशलप्तं ववगचत्राशभ-ववयववधाशभश्च भस्लतशभः।।5.49.4।
ववगचत्रैदयियनीयैश्च, रलताक्षैभीमदियनैः।
द प्ततीक्ष्मणमहादंष्रैः, प्रल्बदिनच्छदैः।।5.49.5।।

63. 63
शिरोशभदयिशभवीरं, भ्राजमानं महौजसम्।
नानाव्यालसमािीणै,स्श्िखरैररव मन्दरम्।।5.49.6।।
नीलाचजनचयप्रख्यं, हारेणोरशस राजता।
िूणयचन्राभवलत्रेण, सबलािशमवा्बुदम्।।5.49.7।।
बाहुशभबयद्धि
े यूरै-श्चन्दनोत्तमरूवर्षतैः।
भ्राजमानाङ्गदैः िीनैः, िचचिीर्षैररवोरगैः।।5.49.8।।
महततस्फादटि
े गचत्रे, रत्नसंयोगसंस्िृ ते।
उत्तमास्तरणास्तीणे, सूिववष्टं वरासने।।5.49.9।।
अलङ्िृ ताशभरत्यिं, प्रमदाशभः समन्ततः।
वालव्यजनहस्ताशभ-रारात्समुिसेववतम्।।5.49.10।।
दुधयरेण प्रहस्तेन, महािाश्वेन रक्षसा।

64. 64
मस्न्त्रशभमयन्त्रतत्त्वज्ञै-तनयि
ु ्भेन च मस्न्त्रणा।।5.49.11।।
सुखोिववष्टं रक्षोशभ-श्चतुशभयबयलदवियतैः।
िृ त्स्नं िररवृतं लोि
ं , चतुशभयररव सागरैः।।5.49.12।।
मस्न्त्रशभमयन्त्रतत्त्वज्ञै-रन्यैश्च िुभबुद्गधशभः।
अन्वास्यमानं रक्षोशभः, सुरैररव सुरेश्वरम्।।5.49.13।।
अपश्यद्राक्षसिततं, हनुमानतततेजसम्।
ववस्ष्ठतं मेरुशिखरे, सतोयशमव तोयदम्।।5.49.14।।
स तैस्स्िीड्यमानोऽवि, रक्षोशभभीमववक्रमैः।
ववस्मयं िरमं गत्वा, रक्षोगधिमवैक्षत।।5.49.15।।
भ्राजमानं ततो दृष््वा, हनुमान्राक्षसेश्वरम्।

65. 65
मनसा चचन्तयामास, तेजसा तस्य मोदहतः।।5.49.16।।
अहो रूिमहो धैययमहो, सत्त्वमहो द्युततः।
अहो राक्षसराजस्य, सवयलक्षणयुलतता।।5.49.17।।
यद्यधमो न बलवान्, स्यादयं राक्षसेश्वरः।
स्यादयं सुरलोिस्य, सिक्रस्यावि रक्षक्षता।।5.49.18।।
अस्य क्र
ू रैनृयिंसैश्च, िमयशभलोिि
ु स्त्सतैः।
सवे त्रबभ्यतत खल्वस्मा-ल्लोिास्सामरदानवाः।।5.49.19।
अयं ह्युत्सहते क्र
ु द्धः, ितुयमेिाणयवं जगत्।
इतत गचन्तां बहुववधा-मिरोन्मततमान् हररः।।5.49.20।।
दृष््वा राक्षसराजस्य, प्रभावमशमतौजसः।
इत्यार्षे श्रीमरामायणे वाल्मीिीये आददिाव्ये सुन्दरिाण्डे
एिोनिचचािस्सगयः।।

66. 66
पञ्चाशस्सर्गः
On the command of Ravana Prahasta enquires
Hanuman the purpose of his visit -- Hanuman
reveals that he is a vanara and a messenger of
Rama
66

67. 67
तमुद्वीक्ष्मय महाबाहुः, विङ्गाक्षं िुरत स्स्ितम्।
िोिेन महताऽववष्टो, रावणो लोिरावणः।।5.50.1।।
िङ्िाहृतात्मा द्यौ स, ििीन्रं तेजसावृतम्।
किमेर्ष भगवान्नन्द , भवेत्साक्षाददहागतः।।5.50.2।।
येन िप्तोऽन्स्म ि
ै लासे, मया सचचाशलते िुरा।
सोऽयं वानरमूततयस्स्या-स्त्ि
ं स्स्वद्बाणो महाऽसुरः।।5.50.3।
स राजा रोर्षताम्राक्षः, प्रहस्तं मस्न्त्रसत्तमम्।
िालयुलतमुवाचेदं, वचोऽवविुलमियवत्।।5.50.4।।
दुरात्मा िृच््यतामेर्ष, ि
ु तः किं वात्र िारणम्।
वनभङ्गे च िोऽस्यािो, राक्षसीनां च तजयने।।5.50.5।।

68. 68
मत्िुर मप्रधृष्यां वा-ऽगमने किं प्रयोजनम्।
आयोधने वा किं िायं, िृच्छयतामेर्ष दुमयततः।।5.50.6।।
रावणस्य वचश्श्रुत्वा, प्रहस्तो वालयमब्रवीत्।
समाश्वमसदह भरं ते, न भीः िायाय त्वया ििे।।5.50.7।।
यदद तावत्त्वशमन्रेण, प्रेवर्षतो रावणालयम्।
तत्त्वमाख्यादह मा भूत्ते, भयं वानर मोक्ष्यसे।।5.50.8।।
यदद वैश्रवणस्य त्वं, यमस्य वरुणस्य च।
चाररूिशमदं िृ त्वा, प्रववष्टो नः िुर शममाम्।।5.50.9।।
ववष्णुना प्रेवर्षतो वाऽवि, दूतो ववजयिाङ्क्षक्षणा।
न दह ते वानरं तेजो, रूिमात्रं तु वानरम्।।5.50.10।।

69. 69
तत्त्वत: कथयस्वाद्य, ततो वानर मोक्ष्यसे।
अनृतं वदतश्चावि, दुलयभं तव जीववतम ्।।5.50.11।।
अिवा यस्न्नशमत्तस्ते, प्रवेिो रावणालये।
एवमुलतो हररश्रेष्ठ-स्तदा रक्षोगणेश्वरम ्।।5.50.12।।
अब्रवीन्नान्स्म िक्रस्य, यमस्य वरुणस्य वा।
धनदेन न मे सख्यं, ववष्णुना नान्स्म चोददतः।।5.50.13।।
जाततरेव मम त्वेर्षा, वानरोऽहशमहागतः।
दियने राक्षसेन्रस्य, दुलयभे तदददं मया।।5.50.14।।
वनं राक्षसराजस्य, दियनािे ववनाशितम ्।
ततस्ते राक्षसाः प्राप्ता, बशलनो युद्धिाङ्क्षक्षणः।।15।।

70. 70
रक्षणािं तु देहस्य, प्रततयुद्धा मया रणे।
अस्त्रिािैनय िलयोऽहं, बद्धुं देवासुरैरवि।।5.50.16।।
वितामहादेर्ष वरो, मामाप्येर्षोऽभ्युिागतः।
राजानं रष्टुिामेन, मयास्त्रमनुवततयतम्।।5.50.17।।
ववमुलतो ह्यहमस्त्रेण, राक्षसैस्त्वशभिीडडतः।
ि
े नगचराजिायेण, स्प्राप्तोऽन्स्म
तवास्न्तिम्।।5.50.18।।
दूतोऽहशमतत ववज्ञेयो, राघवस्याशमतौजसः।
श्रूयतां चावि वचनं, मम िथ्यशमदं प्रभो।।5.50.19।।
इत्यार्षे श्रीमरामायणे वाल्मीिीये आददिाव्ये सुन्दरिाण्डे
िचचािस्सगयः।।

71. 71
एकपञ्चाशस्सर्गः
Hanuman tenders both sound advice and stern
warning to Ravana
71

72. 72
तं समीक्ष्मय महासत्त्वं, सत्त्ववान्हररसत्तमः।
वालयमियवदव्यग्रस्त-मुवाच दिाननम ्।।5.51.1।।
अहं सुग्रीवसंदेिाददह, प्राप्तस्तवालयम्।
राक्षसेन्र हर िस्त्वां, भ्राता ि
ु िलमब्रवीत्।।5.51.2।।
भ्रातुश्शमणु समादेिं, सुग्रीवस्य महात्मनः।
धमायिोिदहतं वालय-शमह चामुत्र च क्षमम्।।5.51.3।।
राजा दिरिो नाम, रिि
ु चजरवास्जमान्।
वितेव बन्धुलोिस्य, सुरेश्वरसमद्युततः।।5.51.4।।
ज्येष्ठस्तस्य महाबाहुः, िुत्रः वप्रयिरः प्रभुः।
वितुतनयदेिास्न्नष्क्रान्तः, प्रववष्टो दण्डिावनम्।।5.51.5।।

73. 73
लक्ष्ममणेन सह भ्रात्रा, सीतया चावि भाययया।
रामो नाम महातेजा, ध्यं िन्िानमास्स्ितः।।5.51.6।।
तस्य भायाय वने नष्टा, सीता िततमनुव्रता।
वैदेहस्य सुता राज्ञो, जनिस्य महात्मनः।।5.51.7।।
स मागयमाणस्तां देवीं, राजिुत्रः सहानुजः।
ऋश्यमूिमनुप्राप्त:, सुग्रीवेण समागतः।।5.51.8।।
तस्य तेन प्रततज्ञातं, सीतायाः िररमागयणम ्।
सुग्रीवस्यावि रामेण, हररराज्यं तनवेददतम ्।।5.51.9।।
ततस्तेन मृधे हत्वा, राजिुत्रेण वाशलनम ्।
सुग्रीवः स्िावितो राज्ये, हयृयक्षाणां गणेश्वरः।।5.51.10।।

74. 74
त्वया ववज्ञातिूवयश्च, वाल वानरिुङ्गवः।
रामेण तनहतस्सङ्ख्ये, िरेणैि
े न वानरः।।5.51.11।।
स सीतामागयणे व्यग्र-स्सुग्रीवः सत्यसङ्गरः।
हर न्सम्प्रेर्यामास, ददिस्सवाय हर श्वरः।।5.51.12।।
तां हर णां सहस्राणण, ितातन तनयुतातन च।
ददक्षु सवायसु मागयन्ते, ह्यधश्चोिरर चा्बरे।।5.51.13।।
वैनतेयसमाः ि
े गच-त्ि
े गचत्तत्रातनलोिमाः।
असङ्गगतयििीघ्रा, हररवीरा महाबलाः।।5.51.14।।
अहं तु हनुमान्नाम, मारुतस्यौरसस्सुतः।
सीतायास्तु िृ ते तूणं, ितयोजनमायतम्।।5.51.15।।

75. 75
समुरं लङ्घतयत्वैव, तां दददृक्षुरिहागतः।
भ्रमता च मया दृष्टा, गृहे ते जनिात्मजा।।5.51.16।।
तद्भवान्दृष्टधमायिय-स्तिःिृ तिररग्रहः।
िरदारान्महाप्राज्ञ, नोिरोद्धुं त्वमहगमस।।5.51.17।।
न दह धमयववरुद्धेर्षु, बह्विायेर्षु िमयसु।
मूलघाततर्षु सज्जन्ते, बुद्गधमन्तो भवद्ववधाः।।5.51.18।
िश्च लक्ष्ममणमुलतानां, रामिोिानुवततयनाम ्।
िराणामग्रतः स्िातुं, िलतो देवासुरेष्ववि।।5.51.19।।
न चावि त्रत्रर्षु लोि
े र्षु, राजस्न्वद्येत िश्चन।
राघवस्य व्यल ि
ं यः, िृ त्वा सुखमवाप्नुयात्।।5.51.20।।

76. 76
तत्त्रत्रिालदहतं वालयं, ध्ययमिायनुबस्न्ध च।
मन्यस्व नरदेवाय, जानिी प्रततदीयताम्।।5.51.21।।
दृष्टा ह यं मया देवी, लब्धं यददह दुलयभम्।
उत्तरं िमय यच्छेर्षं, तनशमत्तं तत्र राघवः।।5.51.22।।
लक्षक्षतेयं मया सीता, तिा िोििरायणा।
गृह्य यां नामभजानामस, िचचास्याशमव िन्नगीम्।।5.51.23।।
नेयं जरतयतुं िलया, सासुरैरमरैरवि।
ववर्षसंसृष्टमत्यिं, भुलतमन्नशमवौजसा ।।5.51.24।।
तिस्सन्तािलब्धस्ते, योऽयं धमयिररग्रहः।
न स नाितयतुं न्याय्य, आत्मप्राणिररग्रहः।।5.51.25।।

77. 77
अव्यतां तिोशभयां, भवान्समनुपश्यतत।
आत्मनः सासुरैदेवैहेतु-स्तत्राप्ययं महान्।।5.51.26।।
सुग्रीवो न दह देवोऽयं, नासुरो न च राक्षसः।
न दानवो न गन्धवो, न यक्षो न च िन्नगः।।5.51.27।।
तस्मात्प्राणिररत्राणं, ििं राजन्करिष्यमस।
न तु धमोिसंहार-मधमयफलसंदहतम्।।5.51.28।।
तदेव फलमन्वेतत, धमयश्चाधमयनािन:।
प्राप्तं धमयफलं ताव-द्भवता नात्र संियः।।5.51.29।।
फलमस्याप्यधमयस्य, क्षक्षप्रमेव प्रपत्स्यसे।
जनस्िानवधं बुद््वा, बुद््वा वाशलवधं तिा।।5.51.30।।

78. 78
रामसुग्रीवसख्यं च, बुध्यस्व दहतमात्मनः।
िामं खल्वहमप्येि-स्सवास्जरिि
ु चजराम ्।।5.51.31।।
लङ्िां नाितयतुं िलत-स्तस्यैर्ष तु न तनश्चयः।
रामेण दह प्रततज्ञातं, हयृयक्षगणसस्न्नधौ।।5.51.32।।
उत्सादनमशमत्राणां, सीता यैस्तु प्रधवर्षयता।
अिि
ु वयन ्दह रामस्य, साक्षादवि िुरन्दरः।।5.51.33।।
न सुखं प्राप्नुयादन्यः, किं िुनस्त्वद्ववधो जनः।
यां सीतेत्यमभजानामस, येयं ततष्ठतत ते विे।।5.51.34।।
िालरात्रीतत तां ववद्गध, सवयलङ्िाववनाशिनीम ्।
तदलं िालिािेन, सीताववग्रहरूविणा।।5.51.35।।

79. 79
स्वयं स्िन्धावसलतेन, क्षेममात्मतन गचन्त्यताम्।
सीतायास्तेजसा दग्धां, रामिोिप्रिीडडताम्।।5.51.36।।
दह्यमानाशममां पश्य, िुर ं सा्टप्रतोशलिाम्।
स्वातन शमत्राणण मन्त्रींश्च, ज्ञातीन्भ्रात्रून्सुतान्दहतान्।।
भोगान्दारांश्च लङ्िां च, मा ववनािमुपानय।
सत्यं राक्षसराजेन्र, शमणुष्व वचनं मम।।5.51.38।।
रामदासस्य दूतस्य, वानरस्य वविेर्षतः।
सवायन्लोिान्सुसंहृत्य, सभूतान्सचराचरान्।।5.51.39।।
िुनरेव तिा स्रष्टुं, िलतो रामो महायिाः।
देवासुरनरेन्रेर्षु, यक्षरक्षोगणेर्षु च।।5.51.40।।

80. 80
ववद्याधरेर्षु सवेर्षु, गन्धवेर्षूरगेर्षु च।
शसद्धेर्षु किन्नरेन्रेर्षु, ितत्रत्रर्षु च सवयतः।।5.51.41।।
सवयभूतेर्षु सवयत्र, सवयिालेर्षु नान्स्त सः।
यो रामं प्रततयुध्येत, ववष्णुतुल्यिराक्रमम्।।5.51.42।।
सवयलोि
े श्वरस्यैवं, िृ त्वा वववप्रयमुत्तमम्।
रामस्य राजशसंहस्य, दुलयभं तव जीववतम्।।5.51.43।।
देवाश्च दैत्याश्च तनिाचरेन्र,
गन्धवयववद्याधरनागयक्षाः।
रामस्य लोित्रयनायिस्य,
स्िातुं न िलतास्समरेर्षु सवे।।44।।

81. 81
र्ब्ह्मा स्वय्भूश्चतुराननो वा,
रुरस्स्त्रणेत्रस्स्त्रिुरान्तिो वा।
इन्रो महेन्रस्सुरनायिो वा,
त्रातुं न िलता युगध रामव्यम्।।5.51.45।।
स सौष्ठवोिेतमद नवाददनः,
ििेतनयि्याप्रततमोऽवप्रयं वचः।
दिाननः िोिवववृत्तलोचनः,
समाददित्तस्य वधं महाििेः।।5.51.46।।
इत्यार्षे श्रीमरामायणे वाल्मीिीये आददिाव्ये सुन्दरिाण्डे
एििचचािस्सगयः।।

82. 82
द्वववपञ्चाशस्सर्गः
Vibhishana advises Ravana against slaying of an
emissary -- elaborates on the code of conduct of a
king
82

83. 83
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा, वानरस्य महात्मनः।
आज्ञाियद्वधं तस्य, रावणः क्रोधमूतछयतः।।5.52.1।।
वधे तस्य समाज्ञप्ते, रावणेन दुरात्मना।
तनवेददतवतो दौत्यं, नानुमेने ववभीर्षणः।।5.52.2।।
तं रक्षोगधिततं क्र
ु द्धं, तच्च िाययमुिस्स्ितम्।
ववददत्वा चचन्तयामास िायं िाययववधौ स्स्ितः।।5.52.3।।
तनस्श्चताियस्ततस्सा्ना, िूज्यं ित्रुस्जदग्रजम ्।
उवाच दहतमत्यिं वालयं, वालयवविारदः।।5.52.4।।
क्षमस्व रोर्षं त्यज राक्षसेन्र, प्रसीद मद्वालयशमदं शमणुष्व।
वधं न क
ु वगन्न्त िरावरज्ञा, दूतस्य सन्तो वसुधागधिेन्राः।

84. 84
राजधमयववरुद्धं च, लोिवृत्तेश्च गदहयतम्।
तव चासदृिं वीर, ििेरस्य प्रमािणम्।।5.52.6।।
धमयज्ञश्च िृ तज्ञश्च, राजधमयवविारदः।
िरावरज्ञो भूतानां, त्वमेव िरमाियववत्।।5.52.7।।
र्मह्यन्ते यदद रोर्षेण, त्वादृिोऽवि ववचक्षणः।
तत श्िास्त्रवविस्श्चत्त्वं, श्रम एव दह ि
े वलम्।।5.52.8।।
तस्मात्प्रसीद ित्रुघ्न, राक्षसेन्र दुरासद।
युलतायुलतं ववतनस्श्चत्य, दूतदण्डो ववधीयताम्।।5.52.9।।
ववभीर्षणवचः श्रुत्वा, रावणो राक्षसेश्वरः।
रोर्षेण महताववष्टो, वालयमुत्तरमब्रवीत्।।5.52.10।।

85. 85
न िािानां वधे िािं, ववद्वयते ित्रुसूदन।
तस्मादेनं वचधष्यामम, वानरं िािचाररणम ्।।5.52.11।।
अधमयमूलं बहुदोर्षयुलत,
मनाययजुष्टं वचनं तनि्य।
उवाच वालयं िरमाियतत्त्वं,
ववभीर्षणो बुद्गधमतां वररष्ठः।।12।।
प्रसीद लङ्ि
े श्वर राक्षसेन्र,
धमायिययुलतं वचनं शमणुष्व।
दूतानव्यान्समयेर्षु राजन्,
सवेर्षु सवयत्र वदन्न्त सन्तः।।13।।

86. 86
असंियं ित्रुरयं प्रवृद्धः,
िृ तं ह्यनेनावप्रयमप्रमेयम्।
न दूतव्यां प्रवदन्न्त सन्तो,
दूतस्य दृष्टा बहवो दह दण्डाः।।14।।
वैरूप्यमङ्गेर्षु ििाशभघातो,
मौण्ड्यं तिा लक्षणसस्न्निातः।
एतान्दह दूते प्रवदन्न्त दण्डान्,
वधस्तु दूतस्य न नः श्रुतोऽन्स्त।।5.52.15।।
ििं च धमायियववनीतबुद्गधः,
िरावरप्रत्ययतनस्श्चताियः।
भवद्ववधः िोिविे दह ततष्ठेत्,
िोिं तनयच्छन्न्त दह सत्त्ववन्तः।।5.52.16।।

87. 87
न धमयवादे न च लोिवृत्ते,
न िास्त्रबुद्गधग्रहणेर्षु चावि।
ववद्वयेत िस्श्चत्तव वीर तुल्य,
स्त्वंह्युत्तमस्सवयसुरासुराणाम्।।5.52.17।।
िूरेण वीरेण तनिाचरेन्र,
सुरासुराणामवि दुजययेन।
त्वया प्रगल्भाः सुरदैत्यसङ्घा,
स्जताश्च युद्धेष्वसिृ न्नरेन्राः।।5.52.18।।
न चाप्यस्य ििेघायते, िस्चचत्पश्याम्यहं गुणम्।
तेष्वयं िात्यतां दण्डो, यैरयं प्रेवर्षतः िविः।।5.52.19।।

88. 88
साधुवाय यदद वाऽसाधुः, िरैरेर्ष समवियतः।
र्ब्ुवन्िरािं िरवान्न, दूतो वधमहगतत।।5.52.20।।
अवि चास्स्मन्हते राज-न्नान्यं पश्यामम खेचरम्।
इह यः िुनिार्च्छे-त्परं िारं महोदधेः।।5.52.21।।
तस्मान्नास्य वधे यत्नः, िायय: िरिुरचजय।
भवान्सेन्रेर्षु देवेर्षु, यत्नमास्िातुमहगतत।।5.52.22।।
अस्स्मस्न्वनष्टे न दह वीरमन्यं,
पश्यामम यस्तौ वरराजिुत्रौ।
युद्धाय* युद्धवप्रय दुववयनीता,
वुद्योजयेद्धीघयििावरुद्धौ।।5.52.23।।

89. 89
िराक्रमोत्साहमनस्स्वनां च,
सुरासुराणामवि दुजययेन।
त्वया मनोनन्दन नैऋ
य तानां,*
युद्धायततनायियतुं न युलता।।5.52.24।।
दहताश्च िूराश्च समादहताश्च,
ि
ु लेर्षु जाताश्च महागुणेर्षु।
मनस्स्वनश्िस्त्रभृतां वररष्ठाः,
िो्यग्रतस्ते सुभृताश्च योधाः।।5.52.25।।
तदेिदेिेन बलस्य ताव,
त्ि
े गचत्तवाऽऽदेििृ तोऽशभयान्तु।
तौ राजिुत्रौ ववतनगृह्य मूढौ,
िरेर्षु ते भावतयतुं प्रभावम्।।5.52.26।।

90. 90
तनिाचराणामगधिोऽनुजस्य,
ववभीर्षणस्योत्तमवालयशमष्टम्।
जग्राह बुद््या सुरलोिित्रु,
मयहाबलो राक्षसराजमुख्यः।।5.52.27।।
इत्यार्षे श्रीमरामायणे वाल्मीिीये आददिाव्ये सुन्दरिाण्डे
द्वविचचािस्सगयः।।

91. 91
त्रिपञ्चाशस्सर्गः
Ravana orders to put Hanuman's tail on fire
91

92. 92
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा ,दिग्रीवो महात्मनः।
देििालदहतं वालयं ,भ्रातुरुत्तरमब्रवीत्।।5.53.1।।
स्यगुलतं दह भवता, दूतव्या ववगदहयता।
अवश्यं तु वधादन्यः, कक्रयतामस्य तनग्रहः।।5.53.2।।
ििीनां किल लाङ्गूल-शमष्टं भवतत भूर्षणम्।
तदस्य द प्यतां िीघ्रं ,तेन दग्धेन र्च्छतु।।5.53.3।।
ततः िश्यस्न्त्वमं द न-मङ्गवैरूप्यिशियतम्।
सशमत्रज्ञातयस्सवे ,बान्धवाः ससुहृज्जनाः।।5.53.4।।
आज्ञाियराक्षसेन्रः, िुरं सवं सचत्वरम्।
लाङ्गूलेन प्रद प्तेन ,रक्षोशभः िररणीयताम्।।5.53.5।।

93. 93
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा ,राक्षसाः िोििशियताः।
वेष्टयन्न्त स्म लाङ्गूलं ,जीणैः िािायसि
ै ः िटैः।।5.53.6।।
संवेष््यमाने लाङ्गूले ,व्यवधगत महािविः।
िुष्िशमन्धनमासाद्य ,वनेस्ष्वव हुतािनः।।5.53.7।।
तैलेन िररवर्षच्याि, तेऽस्ग्नं तत्राभ्यिातयन्।
लाङ्गूलेन प्रद प्तेन, राक्षसांस्तानपातयत्।।5.53.8।।
रोर्षामर्षयिर तात्मा ,बालसूययसमाननः।
लाङ्गूलं स्प्रद प्तं तु, रष्टुं तस्य हनूमतः।।5.53.9।।
सहस्त्रीबालवृद्धाश्च ,जगमुः प्रीता तनिाचराः।
स भूयः सङ्गतैः क्र
ू रै-रायक्षसैहयररसत्तमः।।5.53.10।।

94. 94
तनबद्धः िृ तवान्वीर-स्तत्िालसदृिीं मततम्।
िामं खलु न मे िलता, तनबद्धस्यावि राक्षसाः।।5.53.11।।
तछत्त्वा िािान्समुत्ित्य, हन्यामहशममान्िुनः।
यदद भतुयदहयतािायय ,चरन्तं भतृयिासनात्।।5.53.12।।
ब्नन्त्येते दुरात्मनो, न तु मे तनष्िृ ततः िृ ता।
सवेर्षामेव ियायप्तो ,राक्षसानामहं युगध।।5.53.13।।
किं तु रामस्य प्रीत्यिं ,ववर्षदहष्येऽहमीदृिम्।
लङ्िा चारतयतव्या वै, िुनरेव भवेददतत।।5.53.14।।
रात्रौ न दह सुदृष्टा मे, दुगयिमयववधानतः।
अवश्यमेव रष्टव्या ,मया लङ्िा तनिाक्षये।।5.53.15।।

95. 95
िामं बद्धस्य मे भूयः, िुच्छस्योद्द िनेन च।
िीडां क
ु वगन्तु रक्षांशस ,न मेऽन्स्त मनसश्श्रमः।।5.53.16।।
ततस्ते संवृतािारं ,सत्त्ववन्तं महािविम्।
िररगृह्य ययुर्हगष्टा ,राक्षसाः िविि
ु चजरम ्।।5.53.17।।
िङ्खभेर तननादैस्तं, घोर्षयन्तः स्विमयशभः।
राक्षसाः क्र
ू रिमायण-श्चाियन्न्त स्म तां िुर म्।।5.53.18।।
अन्वीयमानो रक्षोशभर् ,ययौ सुखमररन्दमः।
हनुमांश्चाियामास ,राक्षसानां महािुर म्।।5.53.19।।
अिािश्यद्ववमानातन ,ववगचत्राणण महािविः।
संवृतान्भूशमभागांश्च ,सुववभलतांश्च चत्वरान्।।5.53.20।।

96. 96
वीिीश्च गृहस्बाधाः, िविश्िृङ्गाटिातन च।
तिा रथ्योिरथ्याश्च ,तिैव गृहिान्तरान्।।5.53.21।।
गृहांश्च मेघसङ्िािान्, ददशग िवनात्मजः।
चत्वरेर्षु चतुष्ि
े र्षु ,राजमागे तिैव च।।5.53.22।।
घोर्यन्न्त िविं सवे ,चार ि इतत राक्षसाः।
स्त्रीबालवृद्धाः तनजगगमु-स्तत्र तत्र ि
ु तूहलात्।।5.53.23।।
तं प्रद वितलाङ्गूलं, हनुमन्तं दददृक्षवः।
द प्यमाने ततस्तत्र, लाङ्गूलाग्रे हनूमतः।।5.53.24।।
राक्षस्यस्ता ववरूिाक्ष्मय-श्िंसुदेव्यास्तदवप्रयम्।
यस्त्वया िृ तसंवादस्, सीते ताम्रमुखः िविः।।5.53.25।।

97. 97
लाङ्गूलेन प्रद प्तेन, स एर्ष िररणीयते।
श्रुत्वा तद्वचनं क्र
ू र-मात्मािहरणोिमम्।।5.53.26।।
वैदेह िोिसन्तप्ता, हुतािनमुपार्मत्।
मङ्गलाशभमुखी तस्य, सा तदाऽसीन्महाििेः।।5.53.27।।
उितस्िे वविालाक्षी ,प्रयता हव्यवाहनम्।
यद्वयन्स्त िततिुश्रूर्षा, यद्वयन्स्त चररतं तिः।।5.53.28।।
यदद चास्त्येिित्नीत्वं, िीतो भव हनूमतः।
यदद किस्चचदनुक्रोि-स्तस्य मय्यन्स्त धीमतः।।5.53.29।।
यदद वा भाग्यिेर्षो मे, िीतो भव हनूमतः।
यदद मां वृत्तस्िन्नां ,तत्समागमलालसाम्।।5.53.30।।

98. 98
स ववजानातत धमायत्मा, िीतो भव हनूमतः।
यदद मां तारयेदायय-स्सुग्रीवः सत्यसङ्गरः।।5.53.31।।
अस्माद्दुःखा्बुसंरोधाच्-छीतो भव हनूमतः।
ततस्तीक्ष्मणागचयरव्यग्रः, प्रदक्षक्षणशिखोऽनलः।।5.53.32।।
जज्वाल मृगिाबाक्ष्मया-श्िंसस्न्नव शिवं ििेः।
हनुमज्जनिश्चावि ,िुच्छानलयुतोऽतनलः।।5.53.33।।
ववौ स्वास्थ्यिरो देव्याः, प्रालेयातनलिीतलः।
दह्यमाने च लाङ्गूले, चचन्तयामास वानरः।।5.53.34।।
प्रद प्तोऽस्ग्नरयं िस्मा-न्न मां दहतत सवयतः।
दृश्यते च महाज्वालः, किोतत न च मे रुजम्।।5.53.35।।

99. 99
शिशिरस्येव सङ्घातो ,लाङ्गूलाग्रे प्रततस्ष्ठतः।
अिवा तदददं व्यलतं, यद्दृष्टं प्लवता मया।।5.53.36।।
रामप्रभावादाश्चयं ,िवयतस्सररतां ितौ।
यदद तावत्समुरस्य ,मैनािस्य च धीमतः।।5.53.37।।
रामािं स्भ्रमस्तादृ-स्लिमस्ग्ननय करिष्यतत।
सीतायाश्चानृिंस्येन ,तेजसा राघवस्य च।।5.53.38।।
वितुश्च मम सख्येन, न मां दहतत िाविः।
भूयस्स चचन्तयामास, मुहूतं िविि
ु चजरः।।5.53.39।।
उत्पपाताि वेगेन, ननाद च महािविः।
िुरद्वारं ततश्श्रीमान्,िैलिृङ्गशमवोन्नतम्।।5.53.40।।

100. 100
ववभलतरक्षस्स्बाध-माससादातनलात्मजः।
स भूत्वा िैलसङ्िािः, क्षणेन िुनरात्मवान्।।5.53.41।।
र्ह्स्वतां िरमां प्राप्तो ,बन्धनान्यविातयत्।
ववमुलतश्चाभवच्रीमा-न्पुनः िवयतसस्न्नभः।।5.53.42।।
वीक्षमाणश्च ददृशे ,िररघं तोरणागश्रतम्।
स तं गृह्य महाबाहुः, िालायसिररष्िृ तम्।।5.53.43।।
रक्षक्षणस्तान्िुनस्सवाय-न्सूदयामास मारुततः।
स तास्न्नहत्त्वा रणचण्डववक्रमस्,
समीक्षमाणः िुनरेव लङ्िाम्।
प्रद प्तलाङ्गूलिृ तागचयमाल ,
प्रिािताददत्य इवागचयमाल ।44।
इत्यार्षे श्रीमरामायणे वाल्मीिीये आददिाव्ये सुन्दरिाण्डे त्रत्रिचचािस्सगयः।।

101. 101
चतुःपञ्चाशस्सर्गः
वीक्षमाणस्ततो लङ्िां ,िविः िृ तमनोरिः।।5.54.1।।
वधयमानसमुत्साहः ,िाययिेर्षमचचन्तयत ्।
मङ्गलाचरणम ्