Changes in democratic governance 2007 08 mon

АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН ТӨЛӨВ БАЙДАЛД ГАРСАН ӨӨРЧЛӨЛТ. 2007-2008


МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИ
ФИЛОСОФИ СОЦИОЛОГИ, ЭРХИЙН ХҮРЭЭЛЭН
НЭГДСЭН ҮНДЭСТНИЙ БАЙГУУЛЛАГЫН ХӨГЖЛИЙН ХӨТӨЛБӨР
“МХЗ 9 ХҮНИЙ ЭРХ, АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫГ БЭХЖҮҮЛЭХЭД”
ДЭМЖЛЭГ ҮЗҮҮЛЭХ ТӨСӨЛ

АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН ТӨЛӨВ БАЙДАЛД
ГАРСАН ӨӨРЧЛӨЛТ
2007-2008

УЛААНБААТАР
2008 он

Хуудас | 2


DDC 321.8
A-728

@ Монгол дахь НҮБХХ
Зохиогчийн бүх эрх хамгаалагдсан.
ISBN 978- 99929-925-3-0

Энэхүү судалгааг Монгол улсын Шинжлэх ухааны академийн Философи, социологи эрхийн хүрээлэнгийн
дэргэд НҮБХХ, НҮБ-ын Ардчиллын сангийн дэмжлэгтэйгээр хэрэгжиж буй “МХЗ 9 хүний эрх, ардчилсан
засаглалыг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх” төслийн захиалгаар “МЭК” ХХК социологийн суурь анхдагч
мэдээллийг цуглуулж, боловсруулсан бөгөөд судалгааны тайланг төслийн судлаачдын баг хийж гүйцэтгэв.

Судалгаанд тусгагдсан дүгнэлт, санал, зөвлөмж нь зөвхөн зохиогчдын санал бодлыг илэрхийлсэн болно.
Ашгийн бус зорилгоор хувилж, тараахыг зөвшөөрнө . Эх сурвалжийг дурьдана уу.

Бэлтгэсэн: Төслийн үндэсний захирал Г.Чулуунбаатар
Төслийн үндэсний зөвлөх Х.Хулан
Судлаачдын багийн ахлагч П.Доржсүрэн
Төслийн үндэсний менежер Ц.Цэцэнбилэг
Төслийн захиргаа, санхүүгийн ажилтан О.Хатанболд

Макет дизайн: “Сансудай” Хэвлэлийн компани Г.Ганхуяг
О.Хатанболд

Хуудас | 3


ГАРЧИГ
ТОВЧИЛСОН НЭРСИЙН ТАЙЛБАР ....................................................................................................................... 5
НЭР ТОМЬЁОНЫ ТАЙЛБАР..................................................................................................................................... 5
ГРАФИКИЙН ЖАГСААЛТ ........................................................................................................................................ 5
ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ ..................................................................................................................................... 6

УДИРТГАЛ ..................................................................................................................................................................... 8

I. ИРГЭНИЙ ХАРЪЯАЛАЛ, ХУУЛЬ БА ЭРХ ................................................................................................... 10-38
1. Улс үндэстэн ба иргэний харьяалал ............................ ........................................................................... 11
2. Хууль дээдлэх ѐс ба шүүхийн хүртээмжтэй байдал .............................................................................15
3. Иргэний болон улс төрийн эрх ...............................................................................................................20
4. Эдийн засгийн ба нийгмийн эрх .............................................................................................................27

II. ТӨЛӨӨЛӨЛ БҮХИЙ ХАРИУЦЛАГАТАЙ ЗАСАГ ТӨР ........................................................................... 39-60
5. Чөлөөт, шудрага сонгууль …………………………………………………………………………….. 40
6. Улс төрийн намуудын ардчилсан үүрэг………………………………………………………………. 45
7. Засаг төрийн үйл ажиллагааны үр нөлөө, хариуцлага ………………………………………………. 49
8. Зэвсэгт хүчин, цагдаад тавих иргэний хяналт ………………………………………………………... 53
9. Авлигын эсрэг үйл ажиллагаа ………………………………. ………………………………………... 55

III. ИРГЭНИЙ НИЙГЭМ БА АРД ТҮМНИЙ ОРОЛЦОО .............................................................................. 61-80
10. Ардчилсан нийгэм дэх олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ………………………………. 62
11. Улс төрийн оролцоо: Олон нийтийн амьдрал дахь иргэдийн оролцоо……………………………..71
12. Төрөөс иргэдийнхээ өмнө үйл ажиллагаагаа хариуцах чадвар ……………………………………. 74
13. Төвлөрлийг сааруулах нь………………………………………………………………………………76

IV. МОНГОЛ УЛСЫН ХИЛИЙН ЧАНАД ДАХЬ АРДЧИЛАЛ ..................................................................... 81-85
14. Ардчиллын олон улсын асуудал……………………………………………………………………… 82

V. АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН ДАГАЛДАХ ШАЛГУУР ҮЗҮҮЛЭЛТИЙН ТОВЧООН …………… 86-93
I. ИРГЭНИЙ ХАРЬЯАЛАЛ, ХУУЛЬ БА ЭРХ
II. ТӨЛӨӨЛӨЛ БҮХИЙ ХАРИУЦЛАГАТАЙ ЗАСАГ ТӨР…
III. ИРГЭНИЙ НИЙГЭМ БА АРД ТҮМНИЙ ОРОЛЦОО
IV. МОНГОЛ УЛСЫН ХИЛИЙН ЧАНАД ДАХЬ АРДЧИЛАЛ

VI. ХАВСРАЛТУУД ............................................................................................................................................ 94-124
i. Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008 судалгааны арга зүй ................................. 94
ii. Судалгааны санал асуулгын дүнг 2005 оны дүнтэй харьцуулсан байдлаар ........................................................ 97

VII. МОНГОЛ ДАХЬ АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ: ШИНЖЭЭЧДИЙН ҮНЭЛГЭЭ 125-132

VIII. СУДАЛГААНД АШИГЛАСАН ЭХ СУРВАЛЖИЙН ЖАГСААЛТ ............................................................................ 133-135

Хуудас | 4


ТОВЧИЛСОН НЭРСИЙН ТАЙЛБАР
АТГ Авлигатай тэмцэх газар
АТАНДОТ Ардчиллын төлөөх Ази Номхон далайн орнуудын түншлэл
БСШУЯ Боловсрол, соѐл, шинжлэх ухааны яам
ГИХАЭА Гадаадын иргэд, харъяатын асуудал эрхлэх алба
ДЭМБ Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага
ИБМУТ Иргэний бүртгэл мэдээллийн улсын төв
МҮОНТ Монголын үндэсний олон нийтийн телевиз
НҮБ Нэгдсэн үндэстний байгууллага
НҮБХХ Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Хөгжлийн хөтөлбөр
НХХЯ Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн яам
НЭМХ Нийслэлийн эрүүл мэндийн хэлтэс
СЕХ Сонгуулийн ерөнхий хороо
ОУХБ Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага
ТББ Төрийн бус байгууллага
ТЭХЯ Түлш эрчим хүчний яам
УИХ Улсын их хурал
УМХГ Улсын мэргэжлийн хяналтын газар
ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо
ҮХЦ Үндсэн хуулийн цэц
ХЗДХЯ Хууль зүй, дотоод хэргийн яам
ХЭҮК Хүний эрхийн үндэсний комисс
ЦЕГ Цагдаагийн ерөнхий газар
ШШГЕГ Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар
ЭМЯ Эрүүл мэндийн яам

НЭР ТОМЬЁОНЫ ТАЙЛБАР
Монгол Улсын Их Хурал Монгол Улсын төрийн эрх барих дээд байгууллага
Үндсэн Хуулийн цэц Монгол Улсын Үндсэн хуулийн шүүх
Аймаг Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хамгийн том нэгж.
Монгол Улс 21 аймаг, нийслэл Улаанбаатар хот гэсэн том нэгжтэй.
Сум Орон нутгийн засаг захиргаа, дэвсгэрийн дунд шатны нэгж.
Монгол Улс 340 сумтай.
Баг Орон нутгийн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн анхан шатны нэгж.
Монгол Улс 1670 багтай.1
Дүүрэг Нийслэл хотын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж.
Улаанбаатар хот 9 дүүрэгтэй.
Хороо Нийслэл хотын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн анхан шатны нэгж.
Нийслэл хот 132 хороотой.

ГРАФИКИЙН ЖАГСААЛТ

График 1. Гадаадын иргэд Монголд суурьшиж буй талаарх иргэдийн бодол, (2008)
График 2. Үндсэн хуулийн талаарх иргэдийн мэдлэг, (2008)
График 3. Хуулийн хэрэгжилтийн тухай иргэдийн үнэлгээ, (2008)
График 4. Хууль хэрэгжихэд саад болж буй хүчин зүйлсийн тухай судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл, (2008)
График 5. Төрийн албанд ажилд ороход тулгардаг бэрхшээл, (2008)
График 6. Хууль зүйн туслалцаа авах шаардлагатай болоход судалгаанд оролцогчид хэнд ханддаг вэ?, (2008)
График 7. Судалгаанд оролцогчдын жагсаал цуглаанд оролцсон байдал ,(2008)
График 8. Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээрх сүм, хийдийн тоо, (шашны төрлөөр)
График 9. Эрүүл мэндийн салбар дахь ялгаварлан гадуурхалт, (2008)
График10. Эрүүл мэндийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ, (2008)
График 11. Боловсролын байгууллагуудын үйл ажиллагааны талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ, (2008)
График 12. Парламентын ба ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцсон иргэдийн тоо, (2008)
График 13. Улс төрийн намуудын үйл ажиллагааны талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ
График 14. УИХ-ын гишүүд ямар үүрэг хүлээдэг вэ?

1
ҮСХ, Монгол Улсын Статистикийн эмхтгэл -2007, УБ., 2008. 73 дахь тал.

Хуудас | 5


График 15. Авлигад хамгийн их автсан салбарын тухай иргэдийн төсөөлөл
График 16. Монголд авлига хэр зэрэг дэлгэрсэн гэж Та үздэг вэ?
График 17. Телевизийн харьяалал, (2006-2007)
График 18. Монгол Улсын хэвлэлийн эрх чөлөөний индекс, (2002-2007)
График 19. Та иргэн хүний хувьд хууль бүтээх үйл ажиллагаанд оролцох эрхтэй юу?
График 20. Засгийн газрын үйл ажиллагааны талаарх үнэлгээ
График 21. Засгийн газрын шийдвэрлэвэл зохих асуудлууд
График 22. Шийдвэр гаргах үйл явц дахь иргэдийн оролцооны хэлбэр
График 23. ДНБ-ний өсөлт, (2003-2007)
График 24. Нийслэлийн шилжих хөдөлгөөний цэвэр коэффициент (2000-2007 онуудад)

ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ

Хүснэгт 1. Монгол Улсад засаглалын ямар хэлбэр тохиромжтой тухай судалгаанд оролцогчдын
төсөөлөл
Хүснэгт 2. Хууль, шүүхийн байгууллагаар асуудлаа шийдвэрлүүлэхэд тулгардаг бэрхшээл , (2008)
Хүснэгт 3. Шүүхийн үйл ажиллагааны талаарх судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл
Хүснэгт 4. Судалгаанд оролцогчдын гэр бүл нүүж шилжихэд тулгарсан хүндрэл бэрхшээл, (2008)
Хүснэгт 5. Монголд иргэний эрхийг хангах байдал суларсанд нөлөөлж буй хүчин зүйлс
Хүснэгт 6. Судалгаанд оролцогчдын шашин шүтэх байдал, (хувиар)
Хүснэгт 7. Хүн амын ажил эрхлэлтийн үзүүлэлтүүд оны эцэст, (мянган хүнээр)
Хүснэгт 8. Хувийн хэвшлийн болон гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуй нэгжүүд, (2005-2007)
Хүснэгт 9. Ажилд ороход тулгардаг хүндрэл бэрхшээл
Хүснэгт 10. 1995-2007 онд гарсан үйлдвэрийн осол
Хүснэгт 11. Нийгмийн даатгал, нийгмийн халамжийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны талаарх
судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ
Хүснэгт 12. Нийгмийн халамжийн салбар дахь ялгаварлан гадуурхалт
Хүснэгт 13. Танд болон таны гэр бүлд дараах зүйл хэр тохиолддог вэ? гэсэн асуултад судалгаанд
оролцогчдын хариуцсан байдал
Хүснэгт 14. Улаанбаатар хотын түлшний шаталтаас үүсэх агаар бохирдуулагч бодис, (тонноор)
Хүснэгт 15. Орон нутгийн сонгуульд судалгаанд оролцогчдын оролцдог байдал, (2008)
Хүснэгт 16. 2008 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох эсэх талаарх судалгаанд оролцогчдын бодол, (2008)
Хүснэгт 17. Монголд сонгуулийн ямар систем илүү тохиромжтой талаарх судалгаанд оролцогчдын
төсөөлөл, (2008)
Хүснэгт 18. Сонгуулийн хороо, хэсгүүд хэр шудрага ажилладаг талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ,
(2008)
Хүснэгт 19. Хэрэв шудрага бус ажилладаг бол түүнд нөлөөлж буй гол шалтгаан, (2008)
Хүснэгт 20. Монгол Улсын Дээд шүүхэд улсын бүртгэлтэй улс төрийн намуудын жагсаалт
Хүснэгт 21. Төрийн болон бусад байгууллагад судалгаанд оролцогчдын итгэл үзүүлэх байдал, (2008)
Хүснэгт 22. Нийт төрийн албан хаагчийн дотор эмэгтэй, эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь, (2008)
Хүснэгт 23. Төрийн албанд ажиллахад улс төрийн шахалт байдаг уу?
Хүснэгт 24. Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны талаарх судалгаанд оролцогчдын үнэлгээ
Хүснэгт 25. Монголд сонирхлын зөрчил хэр дэлгэрсэн бэ?
Хүснэгт 26. Сонирхлын зөрчил ямар үед хамгийн ихээр илэрдэг гэж Та боддог вэ?
Хүснэгт 27. Та дараах байгууллагад хандив, авлига өгч байсан уу?
Хүснэгт 28. Монголын нийгэмд авлига хэр дэлгэрсэн бэ (байгууллага, салбараар), (2008)
Хүснэгт 29. Цагдаагийн ажилтнуудын авлигад өртөмтгий байдлын үнэлгээ
Хүснэгт 30. Сурталчилгааны түгээмэл арван сэдэв
Хүснэгт 31. Сэтгүүлийн харьяaлал (2006-2007)
Хүснэгт 32. Радиогийн харьяaлал (2006-2008 онд I улирал)
Хүснэгт 33. Судалгаанд оролцогчдын төр засгийн байгууллагын шийдвэр үйл ажиллагааны талаарх
мэдээллийг хүссэн цагтаа авч чаддаг байдал
Хүснэгт 34.Судалгаанд оролцогчдын төр засгийн байгууллагын шийдвэр үйл ажиллагааны талаарх
мэдээллийг олж авдаг эх сурвалж
Хүснэгт 35. Судалгаанд оролцогчид төр засгийн байгууллагын шийдвэр, үйл ажиллагааны талаарх
мэдээллийг олж авч чаддаггүйн шалтгаан, (2008)
Хүснэгт 36. Судалгаанд оролцогчид төр засгийн байгууллагын шийдвэр үйл ажиллагааны талаарх
мэдээллийг олж авч чаддаггүйн шалтгаан, (2005)

Хуудас | 6


Хүснэгт 37. Хэвлэл мэдээллийн эзэмшил/харьяаллын сүлжээ, (3-аас дээш жил хэвлэл мэдээллийн
хэрэгслийг эзэмшдэг байгууллагууд), (2008)
Хүснэгт 38. Телевизийн нэвтрүүлгийн бүтэц, (2006-2007)
Хүснэгт 39. Телевизийн 7 хоногийн нэвтрүүлэгт гадаад нэвтрүүлгийн эзлэх хувь
Хүснэгт 40. Монголын хамгийн олон хэрэглэгчтэй вэб сайтууд, (2008)
Хүснэгт 41. Судалгаанд хамрагдсан хүмүүс дараах хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд итгэдэг байдал, (2008)
Хүснэгт 42. Судалгаанд оролцогчид дараах хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд итгэдэг байдал, (2008)
Хүснэгт 43. УИХ-ын тухай мэдээ. Баримт, үзэл бодол
Хүснэгт 44. Үзэгчдийн үнэлгээгээр хамгийн….
Хүснэгт 45. Төрийн байгууллагуудын талаарх судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл
Хүснэгт 46. Судалгаанд оролцогчид улс төрийн дараах үйл ажиллагаанд оролцож байсан байдал
Хүснэгт 47. Судалгаанд хамрагдсан хүмүүс ямар нэгэн төрийн бус байгууллагын гишүүн эсэх
Хүснэгт 48. Хорооны/багийн засаг даргын сонгуульд саналаа өгөөгүйн шалтгаан, (2008)
Хүснэгт 49. Судалгаанд хамрагдсан респондентууд улс төрд дараах харилцаа хэрхэн нөлөөлдөг талаар
үзсэн нь
Хүснэгт 50. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн улс төр, санхүү, эдийн засгийн хувьд хэр хараат байдаг
талаарх төсөөлөл, (2008)

Зураг 1. Global Peace Index, (2007)
Зураг 2. Хэвлэлийн эрх чөлөөний индекс

Хуудас | 7


УДИРТГАЛ

Монгол Улсын Гадаад хэргийн яам, НҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөр хамтран 2006 онд хэрэгжүүлсэн
Ардчиллыг шинээр болон сэргээн тогтоосон орнуудын олон улсын тавдугаар бага хурлын
шийдвэрийг хэрэгжүүлэх төслийн хүрээнд “Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлт: Монгол
дахь засаглалын төлөв байдлын үнэлгээ” судалгааны анхны томоохон тайлан-илтгэлийг
боловсруулан гаргасан билээ. Энэхүү тайланд зөвлөмж болгохдоо Монгол дахь ардчилсан
засаглалын төлөв байдлыг тодорхой хугацаанд давтамжтайгаар судлан тодорхойлж, шийдвэр
гаргагчид болон иргэд, олон нийтийн хэрэгцээнд толилуулж байх саналыг дэвшүүлсэн.

Энэ зөвлөмжийг ажил болгох үүднээс ШУА-ийн ФСЭХ, НҮБ-ын Ардчиллын сангаас зарласан
төслийн сонгон шалгаруулалтад оролцон дэмжигдсэнээр “Монгол Улсын Мянганы хөгжлийн 9
дэх зорилгыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх” төсөл 2007-2008 онд Философи, социологи,
эрхийн хүрээлэнг түшиглэн хэрэгжиж байна.

Уг төслийн нэг зорилго нь Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилгын шалгуур үзүүлэлтийг тогтоох,
Монгол Улсын засаглалын төлөв байдал хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг судлан засаглалын төлөв
байдалд давталтын судалгаа хийж, үнэлгээ гаргахад чиглэгдсэн болно. “Ардчилсан засаглалын
төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны тайлан-илтгэл бол энэ зорилгыг
хэрэгжүүлэхэд чиглэж хийгдсэн давтан судалгааны нэгдсэн үр дүн юм.

НҮБ-ын Ардчиллын сангийн дэмжлэгтэйгээр хэрэгжиж буй “Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилгыг
хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх” төслийн захиалгаар НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрөөс зарласан
судалгааны төсөл хэрэгжүүлэх сонгон шалгаруулалтад судалгаа, мэдээллийн үйл ажиллагаа
эрхэлдэг “МЭК” ХХК шалгарч социологийн судалгааны анхан шатны мэдээлэл цуглуулах, дүнг
боловсруулах ажлыг бэлтгэж, төслийн судлаачдын баг судалгааны тайлан-илтгэлийг
боловсруулан нэгтгэсэн болно.

“Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” тайлан-илтгэлд өмнө нь
2005-2006 онд хийгдсэн судалгааны арга зүйд тулгуурлан өнгөрсөн хоѐр жилийн хугацаанд
гарсан өөрчлөлтийг тодруулахыг зорив. Ингэхдээ цаг хугацааны хүчин зүйлийн улмаас бүх
өөрчлөлтийг судлах зорилго тавиагүй бөгөөд гагцхүү эрх зүйн орчин, олон нийтийн санаа
бодолд гарсан өөрчлөлтөд түлхүү анхаарсан болно. Судалгааны үндсэн хэрэглэгдэхүүн нь
Монгол Улсын хууль тогтоомж, 2008 оны хавар олон нийтийн дунд явуулсан санал асуулгын
судалгааны дүн байлаа.

Арга зүйн хувьд 2005-2006 онд хийсэн судалгаанд баримталсан үндсэн зарчим буюу Ардчилал,
сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хүрээлэнгийн засаглалд үнэлгээ өгөх арга зүйг үндэс
болгож судалгаа хийх үеийн Монголын нийгмийн улс төр, засаглалын харилцааны онцлогийг
харгалзсан болно. Мөн Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилгыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх
төслийн хүрээнд хийгдсэн ажил, тухайлбал, УИХ-аар батлагдсан шалгуур үзүүлэлтүүд,
тэдгээрийг тооцож гаргах аргачилал, энэ талаар хийгдсэн хурал, хэлэлцүүлгүүдийн үр дүнг
судалгааны явц болон тайланг нэгтгэн боловсруулахад аль болох харгалзан үзэхийг хичээлээ.

2008 оны хавар “МЭК” ХХК хариуцан явуулсан “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан
өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны мэдээлэл, мэдээллээ нэгтгэж боловсруулсан анхны тайлан нь
арга зүй болон боловсруулалтын хувьд захиалагчийн шаардлагыг хангаагүй, судалгааны санал
асуулга, зарим анхдагч мэдээлэл нь давтан судалгааны харьцуулалтын шаардлагад бүрэн
нийцээгүй байсны улмаас Монгол Улсын засаглалын төлөв байдалд өнгөрсөн хугацаанд гарсан
өөрчлөлтийг цогц байдлаар нарийвчлан тодруулахад зарим бэрхшээл учруулж байсныг
тэмдэглэж байна.

Ийм учраас төслийн баг энэхүү судалгааны тайланг дахин нягтлан боловсруулах шаардлага
гарсан болно. Чингэхдээ юуны өмнө арга зүйн хувьд 2005-2006 хийгдсэн судалгааны арга зүйд

Хуудас | 8


аль болох ойртуулах, шинээр авагдсан мэдээллийг өмнөх судалгааны мэдээлэлтэй харьцуулах,
нотолгоо баримтгүй хийсвэр, ерөнхий дүгнэлтээс зайлсхийх зарчим баримталж ажилласан
бөгөөд судалгааны анхдагч мэдээллийг тайлангийн хавсралт болгон орууллаа.

2005-2006 онд хийгдсэн судалгааны ажлын хүрээнд боловсруулсан арга зүйг баримтлан өндөр
мэргэжлийн шинжээчдээр үнэлгээ хийлгэсний үндсэн дээр Улс орны мэдээллийн хуудсыг
шинэчлэн гаргаж энэ судалгааны тайлантай нэгтгэлээ.

Судалгааны ажил хийгдэх үед УИХ-ын болон орон нутгийн сонгуулийн ажил давхцаж, анхдагч
мэдээлэл авах, зарим мэдээллийг олоход бодитой бэрхшээл учирч байсан хэдий ч “МЭК” ХХК-
íий судлаачид уйгагүй хүчин чармайлт гаргаж захиалгат судалгааг гүйцэтгэсэнд “Мянганы
хөгжлийн 9 дэх зорилгыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх” төслийн баг талархал илэрхийлж
байна. Судалгааны ажлыг санхүүжүүлж, мэргэжил арга зүйн байнгын зөвлөлгөө өгч ажилласан
НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн газар, Осло дахь засаглалын төв, төвийн мэргэжилтэн ноѐн
Йохим Нахем, НҮБХХ-ийн Засаглалын хөтөлбөрийн менежер Ц.Даваадулам, хөтөлбөрийн
ажилтан Т.Баярцэцэг, төслийн зөвлөх Йоши Ояa, төслийн үндэсний зөвлөх Х.Хулан, судлаачдын
багийн ахлагч П.Доржсүрэн, төслийн үндэсний менежер Ц.Цэцэнбилэг, төслийн захиргаа
санхүүгийн ажилтан О.Хатанболд, судлаач Д.Болд-Эрдэнэ нарт ШУА-ийн ФСЭХ-ийн Эрдмийн
хамт олон, “Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилгыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх” төслийн баг
гүн талархал илэрхийлж байна.

ШУА-ийн ФСЭХ-ийн хүрээлэнгийн захирал,
Төслийн үндэсний захирал
Доктор (Sc.D), профессор Г.Чулуунбаатар

Хуудас | 9


I. ИРГЭНИЙ ХАРЪЯАЛАЛ,
ХУУЛЬ БА ЭРХ

Хуудас | 10


1. УЛС ҮНДЭСТЭН БА ИРГЭНИЙ ХАРЪЯАЛАЛ
Харьяатын асуудлыг ялгаварлан гадуурхалгүйгээр шийдвэрлэх тухай нийтлэг гэрээ хэлэлцээр байдаг уу?

1.1. Тухайн улсын нутаг дэвсгэрт амьдарч буй бүх хүнд иргэний харъяаллыг олгодог уу, тэд улс
төрийн амьдралд хэр оролцдог вэ?

Эрх зүйн орчинд гарсан өөрчлөлт
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 15 дугаар зүйлд “Монгол Улсын иргэний харъяалал
хийгээд харъяат болох, харъяатаас гарах үндэслэл, журмыг гагцхүү хуулиар тогтооно” (15.1)
хэмээн заасан байдаг. Харъяатын тухай хуулиар2 (УИХ 1995 оны 6 дугаар сарын 5-нд баталж,
2000, 2002 онуудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан) Монгол Улсын харьяат болох нөхцөл, Монгол
Улсын иргэний харьяаллын асуудлаар хүсэлт гаргах, түүнийг шийдвэрлэх журмыг тогтоож,
иргэний харьяалалтай холбогдсон харилцааг зохицуулж байна. 2007-2008 онд эрх зүйн орчин
өөрчлөгдсөнгүй.

Хэрэгжилтийн байдалд гарсан өөрчлөлт
Гадаадын иргэн харъяатын асуудал эрхлэх албаны мэдээлэлд дурьдсанаар 2007 онд эхний
10 сарын байдлаар Монгол Улсад гадаадын 30 387 иргэн оршин сууж байсан нь 1990 оноос
хойшхи хамгийн өндөр үзүүлэлт байжээ.3 Тэдгээр иргэдийн 80,2 хувь нь албан хэргээр удаан
хугацаагаар оршин суух зөвшөөрөл авсан иргэд байсан бөгөөд 2371 цагаач, 75 харъяалалгүй
иргэн Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт оршин сууж байжээ.

График 1. Гадаадын иргэд Монголд суурьшиж буй талаарх иргэдийн
бодол (Судалгаанд оролцогчдын дунд эзлэх хувиар),4 2008 он

2007 онд нийт 25 хүн Монгол Улсын харъяат болж, 96 хүн харъяатаас гарчээ. Мөн онд
Монгол Улсын харъяат 2 хүүхдийг гадаадын иргэнд үрчлүүлсэн бол 2008 оны эхний 2 сард
ХБНГУ, Нидерландын Вант Улс, АНУ, БНСУ-ын гэр бүлд нийт зургаан хүүхэд үрчлүүлсэн
байна.5

Монгол Улсад 2008 оны жилийн эцсийн байдлаар 84 орны 23.7 мянган гадаадын иргэд
хөдөлмөр эрхлэж байгаа нь 2007 оныхоос 8 улс шинээр нэмэгдэж, ажиллагчдын тоо нь 4 дахин
өсөв. Хөдөлмөрийн гэрээгээр ажиллагч гадаадын иргэдийн 95.9 хувь буюу 22.7 мянга нь
эрэгтэйчүүд байна. Хөдөлмөр эрхэлж байгаа гадаадын иргэдийг эдийн засгийн салбараар авч
үзвэл барилгын салбарт 39.5 хувь, уул уурхай, олборлох аж үйлдвэрийн салбарт 31.4 хувь,

2
ГИХАЭА. http://www.mngimmigration.mn/
3
Мөн тэнд, http://www.mngimmigration.mn/
4
“Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт. 2007-2008” судалгааны хүрээнд хийсэн социологийн
судалгаа. УБ., 2008.
5
ГИХАЭА-ны мэдээлэл, 2008 оны 4-р сарын 1. http://www.mngimmigration.mn/

Хуудас | 11


боловсруулах аж үйлдвэрийн салбарт 5.1 хувь, боловсролын салбарт 3.5 хувь, бөөний болон
жижиглэн худалдаа, гэр ахуйн барааны засварлах үйл ажиллагааны салбарт 8.0 хувь, төрийн
удирдлага, батлан хамгаалах албан журмын даатгалын салбарт 0.3 хувь, бусад салбарт 12.2
хувь нь тус тус ажиллаж байна.6

Нийт гадаадын иргэдийн 81.0 хувь буюу 19.2 мянга нь БНХАУ-ын иргэд, 4.4 хувь буюу
1052 нь ОХУ-ын иргэд, 2.2 хувь буюу 513 нь БНСУ-ын иргэд, 1.6 хувь буюу 390 нь АНУ-ын
иргэд, 1.4 хувь буюу 326 нь Украйн улсын иргэд байна. 2007 онтой харьцуулахад манай улсад
ажил эрхэлж буй БНХАУ-ын иргэдийн тоо 12.3 дахин нэмэгдэж, БНАСАУ-ынх 40.9 хувь,
АНУ-ынх 22.3 хувь, БНСУ-ынх 14.5 хувь, Казахстан улсынх 8.9 хувиар тус тус өсч, харин
ОХУ-ынх 9.2 хувиар, Украйн улсынх 24.7 хувиар тус тус буурсан байна.7

Гадаадын иргэнд Монгол улсын харьяат хүүхдийг үрчлүүлэх асуудлыг холбогдох хууль
тогтоомжуудаар зохицуулж, түүнтэй холбоотой эрх зүйн орчин бүрдэж, хүүхэд хамгааллын
талаархи бие даасан хууль үйлчилж, төрөөс баримтлах эрх зүйн бодлогыг тодорхойлон
хэрэгжүүлж байгаа хэдий ч “Хүүхдийн эрх-үрчлэлтийн процесс”-ыг олон улсын хууль
тогтоомжид нийцүүлэх хэрэгцээ шаардлага бий болж шийдвэрлэвэл зохих тулгамдсан асуудал
байсаар байна.8

1.2. Соѐлын ялгаа онцлогууд хэр зэрэг хүлээн зөвшөөрөгдсөн бэ, цөөнхийн эрх сайтар
хамгаалагдсан уу?

Монгол Улс НҮБ болон түүний төрөлжсөн байгууллагуудаас батлан гаргасан хүний эрх, эрх
чөлөөтэй холбоотой 40 шахам гэрээнд нэгдэн ороод байна.9Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 8
дугаар зүйлд “Монгол хэл бол төрийн албан ѐсны хэл мөн”, энэ нь “хүн амын өөр хэл бүхий
үндэсний цөөнх эх хэлээрээ суралцах, харилцах, соѐл, урлаг, шинжлэх ухааны үйл ажиллагаа
явуулах эрхийг үл хөндөнө”, 14 зүйлийн 2-т “Хүнийг үндэс угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс,
нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл
бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно” хэмээн заасан байдаг.

Монгол Улс нь бусад зарим оронтой харьцуулахад үндэсний хэл, соѐлын хувьд нэгдмэл
бөгөөд монгол үндэстэн, ястан нийт хүн амын 92.2 хувийг эзэлдэг.10 Үлдсэн хэсгийн ихэнх нь
казах үндэстэн бөгөөд тэд Баян–Өлгий аймгийн хүн амын 88.7 хувийг бүрдүүлдэг.11 Хөвсгөл
аймгийн ой хөвч тайга, уулын тагтад амьдардаг, амьдралын хэв маяг, соѐлын хувьд онцлог
бүхий цаатан иргэдийн талаар тусгайлсан бодлогыг сүүлийн хоѐр жилийн хугацаанд
боловсруулж хэрэгжүүлээгүй байна. Судалгааны явцад үндэстний цөөнхийг ялгаварлан,
хавчин гадуурхсан мэдээ баримт тааралдаагүй болно.

1.3. Улсын хил болон Үндсэн хуулийн талаархи харилцан ойлголцол ямар түвшинд байгаа вэ?

Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал,
улсын хил халдашгүй дархан байна”, “Монгол Улсын хилийг хуулиар бататгана” (4 дүгээр
зүйл) хэмээн заасан байдаг. Хөрш зэргэлдээ орнуудтай газар нутгийн шинжтэй зөрчил болон
хилийн маргаан үгүй.

6
Эдийн засаг, нийгмийн байдлын тухай танилцуулга, 2008 оны 12 сар, 6 дахь тал.
http://www.statis.mn/rev/2008/rev_2008_dec.pdf
7
Мөн тэнд. 30 дахь тал. http://www.statis.mn/rev/2008/rev_2008_dec.pdf
8
Ц.Алтанцэцэг. Хүүхэд хамгаалал-гадаадын иргэн Монгол улсын харьяат хүүхдийг үрчлэн авах асуудлын эрх зүйн
зохицуулалт. „Хүний эрх‟ улирал тутмын сэтгүүл. УБ., 2008/1. 20 дахь тал.
9
Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт. Үндэсний хоѐр дахь илтгэл, УБ., 2007. 88 дахь тал.
10
ҮСХ, Монгол Улсын Статистикийн эмхтгэл-2007, УБ., 2008.
11
http://gate1.pmis.gov.mn/bayan-ulgii/

Хуудас | 12


Монгол Улсын иргэд Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, үндсэн зарчмуудыг бүхэлд нь
хүлээн зөвшөөрдөг. УИХ-ын 2008 оны сонгуулийн дараа МАХН, АН 2008-2012 онуудад
хамтран ажиллах гэрээ байгуулж, “эрх зүйн шинэчлэлийн шинэ үе шатыг эхлүүлэх, хуулийн
төслийг олон нийтээр хэлэлцүүлдэг байх нөхцлийг бүрдүүлэх”-ээр тохиролцжээ.

1.4. Үндсэн хуулийн болон улс төрийн зохицуулалт нь нийгмийн ялгаварлал хуваагдлыг
зөөлрүүлэх, зөрчил сөргөлдөөнийг намжаах тал дээр хэр үйлчилдэг вэ?

Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн
гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол,
боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна.” (14 дүгээр
зүйлийн 2) гэж заасан байдаг.

Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлтийн судалгаанд оролцсон иргэдээс “Ялгаварлан
гадуурхах явдал нийгмийн ямар салбарт илүү байдаг вэ?” гэсэн асуултад хариулсан байдлыг
үзвэл, 2005 онд “Маш их” гэж хариулсан иргэд төр захиргааны салбарт 21 хувь байсан бол
2008 онд 18 хувь болон буурч, “Дунд” гэж хариулсан иргэдийн хувь 22 хувиас 27 хувь, “Бага”
гэж хариулсан иргэдийн хувь 8 хувиас 10 хувь болон тус тус өсчээ. Бусад салбаруудын хувьд ч
байдал адил байна.

Судалгаанд оролцсон иргэд яс үндэс, хүйсийн ялгаа, намын харъяалал, нутаг усны гарал
зэргээр ялгаварлан гадуурхагдах байдал бага зэрэг буурсан, хөрөнгө мөнгө, хот хөдөөгийн
ялгаа, ажил албаны зэрэг зиндаа зэргээр ялгаварлан гадуурхагдсан байдал бага зэрэг өссөн гэж
үзжээ.

1.5. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журам нь хэр зэрэг хараат бус шудрага бөгөөд олны
оролцоонд түшиглэсэн байна вэ?

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 6 дугаар бүлэгт Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах
санаачлагыг гаргах субъект, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар ард нийтийн
санал асуулга явуулах журам, УИХ-д Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг батлах
саналын квот, батлагдаагүй тохиолдолд дахин авч хэлэлцэх болон УИХ-ын сонгуультай
холбогдуулан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг УИХ авч хэлэлцэх хугацааны
хязгаарлалт зэргийг багтаасан байдаг. Үндсэн хуулийн энэ бүлэгт өөрчлөлт ороогүй.

График 2. Үндсэн хуулийн талаарх иргэдийн мэдлэг
(Судалгаанд оролцогчдын дунд эзлэх хувиар),12 2008 он

12

Хуудас | 13


2000 онд Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөд зарим судлаачид
ихээхэн шүүмжлэлтэй ханддаг. Ардчилсан засаглалын төлөв байдлын өөрчлөлтийг үнэлэх
судалгааны 2008 оны дүнг 2005 оны судалгааны дүнтэй харьцуулахад иргэдийн дунд үндсэн
хуулийн талаарх мэдлэг дунд буюу өмнөх жилийнхээс 4,8 хувиар нэмэгдсэн дүн ажиглагдаж
байна.

Хүснэгт 1. Монгол Улсад засаглалын ямар хэлбэр тохиромжтой
тухай судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл,13 2008 он
Засаглалын хэлбэр Хувь

Ерөнхийлөгчийн засаглал 39,7
Парламентын засаглал 38,4
Хариулж мэдэхгүй 21,6
Хаант засаглал 0,3
Нийт 100,0

13
Мөн судалгаа.

Хуудас | 14


2. ХУУЛЬ ДЭЭДЛЭХ ЁС БА ШҮҮХИЙН ХҮРТЭЭМЖТЭЙ БАЙДАЛ

Төр, нийгэм бүхэлдээ хуульд захирагддаг уу?

2.1. Нийт нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд хууль хэр зэрэг үйлчилдэг вэ?

Монгол Улсад 2008 оны 11 дүгээр сарын байдлаар 383 орчим хууль,14 Монгол Улсын
соѐрхон баталсан болон нэгдэн орсон 299 олон улсын олон талт гэрээ15 хүчин төгөлдөр
үйлчилж байна.

2008 оны судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийн 47 хувь нь Монгол Улсад “хууль бараг
хэрэгждэггүй”, 30 хувь нь “ерөнхийдөө хэрэгждэг” хэмээн хариулсан байна.
График 3. Хуулийн хэрэгжилтийн тухай
иргэдийн үнэлгээ16, 2008 он

График 4. Хууль хэрэгжихэд саад болж буй хүчин зүйлсийн тухай
судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл,17 2008 он

2005 онд хуулийн хэрэгжилтэд тавих хяналт сул, төрийн байгууллагын ажилтнууд өөрсдөө
хууль зөрчдөг, танил талаараа асуудлыг шийддэг, хариуцлагын тогтолцоо сул гэсэн хариулт

14
Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем http://www.legalinfo.mn/pages/1/page1.php
15
www.mfa.gov.mn
16
17
Мөн судалгаа,

Хуудас | 15


давамгайлж байсан бол 2008 онд энэ байдал хэвээр хадгалагдахын зэрэгцээ авлига, хээл
хахууль газар авсан гэж хариулсан хүмүүсийн эзлэх хувь 0.2-оос 41 хувь болон нэмэгдсэн
байна.

2.2. Төрийн албан хаагчид чиг үүргээ хэрэгжүүлэхдээ хэр зэрэг хууль ѐсыг дээдлэн сахиж, ил тод
дүрэм журамд хэр захирагддаг вэ?

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр бүлгийн 1 дүгээр зүйлийн 2-т “Ардчилсан ѐс,
шударга ѐс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл
ажиллагааны зарчим мөн” гэж тунхагласан. Төрийн албаны тухай хуульд төрийн жинхэнэ
албан хаагчийн нийтлэг үүргийг тодорхойлсон. УИХ 2008 оны 5 дугаар сард Төрийн албаны
тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Хуулийн 10.2, 10.4 дүгээр заалтыг төрийн улс төрийн
болон тусгай “албан тушаал эрхэлж байгаа төрийн албан хаагчийн ѐс зүйн хэм хэмжээг хууль
тогтоомжоор тогтооно”, төрийн захиргааны “албан тушаал эрхэлж байгаа төрийн албан
хаагчийн ѐс зүйн хэм хэмжээг төрийн албаны төв байгууллагын саналыг үндэслэн Засгийн
газар тогтооно” хэмээн өөрчлөн найруулсан байна.

Судалгаанд оролцогчид хамаатан садан болон нам, нутаг усны танилын тусламж
дэмжлэггүйгээр аливаа асуудлыг шийдвэрлэхэд хүндрэлтэй гэж хариулсан байна. “Төрийн
албанд ажилд ороход тохиолддог гол бэрхшээл юу вэ?” гэсэн асуултад “танил тал хардаг”
гэж 2005 онд судалгаанд оролцогчдын 27 хувь хариулсан бол 2008 онд судалгаанд хамрагдсан
хүмүүсийн 70 хувь нь хариулжээ.

График 5. Төрийн албанд ажилд ороход
тулгардаг бэрхшээл,18 2008 он

2.3. Шүүх, шүүхийн тогтолцоо гүйцэтгэх засаглалаас хэр зэрэг хараат бус байж, бүх төрлийн
хөндлөнгийн нөлөөнөөс хэр зэрэг ангид байж чаддаг вэ?

Монгол Улсын Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжоор эрх мэдэл хуваарилах
зарчмыг хангаж засаг төр, төрийн бус байгууллагын албан тушаалтан, иргэн хэн боловч шүүх,
шүүгчээс шүүн таслах үүргээ хэрэгжүүлэхэд хөндлөнгөөс үл оролцох, шүүх шүүгч нь эрх

18

Хуудас | 16


мэдлээ хэрэгжүүлэхдээ хараат бус байж гагцхүү үндсэн хууль, түүнд нийцүүлэн гаргасан
хуульд захирагдах зэрэг эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгосон байна.
Шүүхийн урсгал төсөв 2007 онд 5,247,987.0 мянган төгрөг болж өмнөх оныхоос 42.2%-иар
өссөн байна. Түүнчлэн хөрөнгө оруулалтын төсөв 2006 онд 100.0 сая төгрөг байсан бол 2007
онд 780.0 сая төгрөг болж 7,8 дахин нэмэгджээ. 2007 онд шүүгчийн цалинг 2 дахин нэмэх
саналыг Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлж, шийдвэрлүүлсэнээр шүүгч нарын цалин хөлс сард
дунджаар 500-800 мянган төгрөгт хүрчээ.19

Монгол Улсын шүүхийн Сахилгын хороо, түүний ажлын албанд 2007 онд иргэд,
байгууллага, албан тушаалтнаас давхардсан тоогоор 156 шүүгчид холбогдох 138 гомдол,
хүсэлт ирүүлснийг шийдвэрлэсэн байна.20

“Хууль шүүхийн байгууллагаар асуудлаа шийдүүлэхэд ямар бэрхшээл хамгийн их тулгардаг
вэ?” гэсэн асуултад судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийн 28 орчим хувь нь “Танил талгүй бол
бүтэхгүй” гэж хариулжээ.21

2.4. Шүүхэд хандах, шүүн хэлэлцэх зохистой ажиллагааг хангуулах (шудрага шүүхээр шүүлгэх),
хэрэг шийдвэрлэх явцад гарсан алдаа завхралыг арилгаж, хохирлыг барагдуулах үйл ажиллагаа
нь иргэдийн хувьд хэр зэрэг адил тэгш бөгөөд баталгаатай байдаг вэ?

Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улсад хууль ѐсоор оршин суугаа хүн бүр хууль,
шүүхийн өмнө эрх тэгш байна” (14.1), “Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээнд заасан эрх,
эрх чөлөө нь зөрчигдсөн гэж үзвэл уул эрхээ хамгаалуулахаар шүүхэд гомдол гаргах, бусдын
хууль бусаар учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх, өөрийн болон гэр бүлийн гишүүд, эцэг эх,
үр хүүхдийнхээ эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх, өөрийгөө өмгөөлөх, хууль зүйн туслалцаа авах,
нотлох баримтыг шалгуулах, шудрага шүүхээр шүүлгэх, хэргээ шүүх ажиллагаанд биеэр
оролцох, шүүхийн шийдвэрийг давж заалдах, уучлал хүсэх эрхтэй. Өөрөө өөрийнхөө эсрэг
мэдүүлэг өгөхийг шаардах, мэдүүлэг гаргуулахаар шахалт үзүүлэх, хүч хэрэглэхийг хориглоно.
Гэм буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм
буруутайд тооцож үл болно. Гэм буруутны ял зэмлэлийг түүний гэр бүлийн гишүүд, төрөл
саданд нь халдаан хэрэглэхийг хориглоно” (16.14) гэж заасан байдаг. Шүүн хэлэлцэх зохистой
ажиллагааг хангуулах зорилгоор 2007 онд Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд, 2008 онд
Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан байна.

Хууль шүүхийн байгууллагаар асуудлаа шийдвэрлүүлэхэд тулгарч буй бэрхшээлд зардал
чирэгдэл их, танил талгүй бол бүтэхгүй, цаг их авдаг, хүнд суртал ихтэй зэргийг иргэд нэрлэж
байна. Шүүхийн шийдвэрт албан тушаалтан нөлөөлдөг гэж 2005 онд судалгаанд хамрагдсан
хүмүүсийн 68 хувь нь үзэж байсан бол 2008 онд 75 хувь болж өссөн байна.

График 6. Хууль зүйн туслалцаа авах шаардлагатай болоход
судалгаанд оролцогчид хэнд ханддаг вэ?,22 2008 он

19
Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлөөс 2007 онд хийж гүйцэтгэсэн ажлын тайлан. http://www.gcc.mn/
20
Мөн тэнд.
21
Мөн тэнд.
22

Хуудас | 17


Хүснэгт 2. Хууль, шүүхийн байгууллагаар асуудлаа
шийдвэрлүүлэхэд тулгардаг бэрхшээл,23 2008 он
Хариулт Хариулсан хүний Хариулсан хүний
тоо хувь

Зардал чирэгдэл их 127 12,3
Танил талгүй бол бүтэхгүй 187 18,2
Цаг их авдаг 54 5,2
Үйл ажиллагаа, шийдвэрийг нь ойлгоход төвөгэй 12 1,2
Асуудлыг шудрага шийдэж чаддаггүй 42 4,1
Хүйтэн хөндий харьцдаг 19 1,8
Авлига авах гээд байдаг 36 3,5
Хүнд суртал ихтэй 72 7,0
Бэрхшээл байдаггүй 6 0,6
Хууль шүүхийн байгууллагад хандаж байгаагүй 67 6,5
Хариулж мэдэхгүй 35 3,4
Тэмдэгтийн хураамж нэхдэг 1 0,1
Хариулаагүй 376 36,1
Нийт 1030 100,0

Шүүхийн шийдвэрийн бодит биелэлтийн хувь хангалттай бус байгаа нь анхаарал татсан
асуудал болж байна. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар 2007 онд 19,855 гүйцэтгэх
баримт бичгийн 35.8 тэрбум төгрөгийн төлбөр, тэтгэлэг барагдуулахаас 12,581 гүйцэтгэх
баримт бичгийн 26.1 тэрбум төгрөгийн төлбөр, тэтгэлгийг барагдуулжээ.24

2.5. Эрүүгийн хэргийг шүүн таслах болон ял эдлүүлэх практик нь хүмүүстэй алагчлалгүй зүй
зохистой, шудрагаар харьцах шаардлагад хэр зэрэг нийцдэг вэ?

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 13-т ”...хэнд ч болов эрүү шүүлт тулгаж,
хүнлэг бус, хэрцгий хандаж, нэр төрийг нь доромжилж болохгүй” гэж заасан. Монгол Улс 1974
онд “Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт”, 2000 онд “Эрүүдэн шүүх
болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж

23
Мөн судалгаа.
24
Шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааны талаар. www.decision.gov.mn

Хуудас | 18


шийтгэхийн эсрэг конвенци”-д нэгдэн орсон. УИХ 2007 онд Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх
тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулжээ.

Монгол Улсад 2007 оны 12 дугаар сарын 31-ний өдрийн байдлаар 9 799 хоригдол 23 хорих
ангид ял эдэлж байв.25 2008 оны 3 дугаар сарын байдлаар нийт хоригдогчдын 38-40 хувь
ажлын байраар хангагдсан байна. Хоригдлууд чөлөөтэй салхилах нөхцлийг хангах зорилгоор
олон улсын жишигт нийцсэн 6-7 метрийн өндөр хэрэм 11 хорих ангид барьжээ.

Нийт хоригдогсдын дийлэнх хувь нь хулгай дээрмийн гэмт хэрэгт ял шийтгэгдсэн
эрэгтэйчүүд эзэлж байна. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын харьяа хорих ангиудад
нарийвчилсан судалгаа хараахан хийгдээгүй буюу хийгдсэн зарим төрлийн судалгаанууд
төрийн нууцын зэрэгт хамаардаг тул өнөөгийн нөхцөл байдлыг бодитойгоор харуулахад
хүндрэл учирдаг.

2.6. Шүүхийн тогтолцоо нь шудрага, үр дүнтэй үйлчилгээ үзүүлдэг гэдэгт хүмүүс хэр зэрэг
итгэлтэй байдаг вэ?

Шүүхээр 2007 онд 8,5 мянган хүн шийтгүүлсний 8,4 хувь нь эмэгтэйчүүд, 11,4 хувь нь
хүүхдүүд байгаа бөгөөд ял шийтгүүлсэн хүүхдүүдийн 4,8 хувь эмэгтэй хүүхэд байна.

Гэмт хэргийн улмаас 2007 онд 1,6 мянган хүн нас барсны 74,2 хувь буюу 1,2 мянга нь
хүний амь бие, эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэргийн улмаас, 21,5 хувь нь хөдөлгөөний аюулгүй
байдлын эсрэг гэмт хэргийн, 4,3 хувь нь бусад гэмт хэргийн улмаас нас баржээ. Гэмт хэргийн
улмаас 2007 онд нийт 29,5 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсны 53,6 хувь буюу 15,8 тэрбум
төгрөг нь иргэдийн өмчид учирсан хохирол байна. Үүнээс хадгаламж зээлийн хоршоодын үйл
ажиллагааны улмаас 400 сая төгрөг, мал хулгайлах гэмт хэргийн улмаас 3,1 тэрбум төгрөгийн
хохирол иргэдэд учирсан байна. Нийт хохиролын 13,6 хувийг нөхөн төлүүлжээ.26

Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлтийг үнэлэх судалгааны хүрээнд
хийсэн олон нийтийн санаа бодлын судалгааны дүнгээс харахад иргэд шүүх хөрөнгө мөнгө,
эрх мэдэлтэйд илүү үйлчилдэг (45.4%), шүүхийн шийдвэрт албан тушаалтнууд нөлөөлдөг
(41.2%), төрийн эрх ашигт үйлчилдэг (47.7%) гэсэн хариултууд зонхилж байна. Эндээс харахад
шүүхийн тогтолцоо нь шудрага, үр дүнтэй үйлчилгээ үзүүлдэг гэдэгт итгэх жирийн иргэдийн
итгэл нилээд буурч байгааг харуулж байна.

Хүснэгт 3. Шүүхийн үйл ажиллагааны талаарх
судалгаанд оролцогчдын төсөөлөл27
Бүрэн нийцнэ Зарим талаар Огт Мэдэхгүй Хариулаагүй
нийцнэ нийцэхгүй
Хариулт
2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008 2005 2008
Шүүх төрийн эрх ашгийг илүү үздэг 24,3 16,9 40,2 47,7 9,3 6,3 24,9 29,1 1,3 0,0
Шүүх хөрөнгө мөнгө, эрх мэдэлтэйд
53,2 45,4 30,4 35,7 4,0 6,4 11,7 12,4 0,7 0,0
илүү үйлчилдэг
Шүүх хэрэгтнийг шийтгэхийн тулд
12,0 11,5 24,5 30,0 29,1 18,3 33,3 40,2 1,1 0,0
хуульд захирагдахгүй байж чаддаг
Шүүхийн шийдвэрт албан
30,7 33,3 37,6 41,2 7,5 6,5 23,6 19,0 0,6 0,0
тушаалтнууд нөлөөлдөг
Шүүхийн шийдвэрийг завхруулж
20,4 20,6 30,4 32,9 20,7 14,0 27,8 32,5 0,7 0,0
болдог

25
Улсын Ерөнхий прокурорын газрын тайлан, УБ., 2007.
26
ҮСХ. Монгол Улсын Статистикийн эмхтгэл-2007. УБ., 2008. 42 дахь тал.
27

Хуудас | 19


3. ИРГЭНИЙ БОЛОН УЛС ТӨРИЙН ЭРХ

Иргэний болон улс төрийн эрх нийгмийн бүх гишүүдэд адил тэгш баталгаатай болсон уу?

3.1. Хүмүүс бие махбодийн хүчирхийлэл болон түүнд өртөх айдсаас хэр ангид чөлөөтэй байдаг вэ?

Монгол Улсын Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэн “халдашгүй, чөлөөтэй байх эрхтэй.
Хуульд заасан үндэслэл журмаас гадуур дур мэдэн хэнийг ч нэгжих, баривчлах, хорих, мөрдөн
мөшгөх, эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг хориглоно. Хэнд ч болов эрүү шүүлт тулгаж, хүнлэг бус,
хэрцгий хандаж, нэр төрийг нь доромжилж болохгүй. Баривчилсан шалтгаан, үндэслэлийг
баривчлагдсан хүн, түүний гэр бүлийнхэн, өмгөөлөгчид нь хуульд заасан хугацаанд мэдэгдэнэ.
Иргэний хувийн ба гэр бүл, захидал харилцааны нууц, орон байрны халдашгүй байдлыг
хуулиар хамгаална” (16.13) гэжээ. 2000 онд Монгол Улс “Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр
хэрцгий, хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж шийтгэхийн эсрэг
конвенци”-д нэгдэн орсон.

“Гэмт хэрэг халдлагад өртөж байсан уу?” гэсэн асуултад 2005 онд судалгаанд
оролцогчдын 46 хувь нь “өртөж байсан” гэж хариулж байсан бол 2008 онд ингэж хариулсан
хүмүүс 37 хувь болж буурсан байна. “Цагдаа нарын хууль бус үйлдэлд өртөж байсан уу?”
гэсэн асуултад 2005 онд судалгаанд оролцогчдын 47 хувь нь, 2008 онд 43 хувь нь “өртөж
байсан” гэж хариулжээ.

Монгол Улсад хууль сахиулах байгууллагын албан хаагчдын зүгээс иргэдэд хүч хэрэглэх,
дарамт шахалт үзүүлэх, хэрэг тулган хүлээлгэх, хилсээр шийтгэх явдал гарч байсан.
Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах албаны нийт шалгасан хэргийн бараг 90 хувь нь ямар
нэг хэлбэрээр хүний эрхэд халдсан үйлдлүүдийг агуулдаг байна.28

Эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн аравдугаар зүйлийн 10.1-д “Монгол Улс олон улсын эрх
зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмыг баримталж, энхийг эрхэмлэсэн гадаад
бодлого, явуулна”, 10.2-т “Монгол Улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шудрагаар сахин
биелүүлнэ”, 10.3-д “Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь соѐрхон баталсан буюу нэгдэн орсон
тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ” гэж
заасан байдаг.

Одоогоор Монгол Улс хүний эрхийн холбогдолтой 40 гаруй гэрээ, конвенцид нэгдэн орсон
бөгөөд тэдгээр гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэх хариуцлага хүлээж байна.29 Тэр ч утгаараа
Монгол улс олон улсын гэрээ, конвенцийн заалтуудыг Үндсэн хууль болон бусад холбогдох
хуулиудад тусган хэрэгжүүлэх үүрэгтэй.

Үүний дотроос 1993 онд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаас батлагдсан “Эмэгтэйчүүдийн
эсрэг хүчирхийллийг устгах тунхаглалын 1 дүгээр зүйлд “Эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл
нь олон нийтийн болон хувийн амьдралд үүсэж буй эрх чөлөөг дарангуйлан хохироох, албадах,
заналхийлэхээр эмэгтэй хүнд биеийн, сэтгэл санааны, бэлгийн хор хөнөөл, шаналал учруулах
жендерийн шинжтэй үйлдэл юм” гэж тодорхойлжээ.30

Үндсэндээ хүн худалдаалах гэмт хэргийн гол зорилго бол биеийг нь үнэлүүлж, ашиг
орлого олох, янхандуулах, порнографт бие дүрсийг нь ашиглах, албадан хүсээгүй хөдөлмөрийг
эрхлүүлэх, арилжааны зорилгоор худалдах, хууль бус үрчлэлтийг хил дамнуулан зохион

28
Улсын Ерөнхий прокурорын газрын тайлан, 2007.
29
ХЭҮК. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл. УБ., 2008. 81 дэх тал.
30
Мөн тэнд, 83 дахь тал.

Хуудас | 20


байгууллалтайгаар хийх, хүчээр албадан гэрлүүлэх, зорилгуудыг тус тус агуулан асар их
хэмжээний ашиг орлогыг олж байдагт оршино. Мөн энэ гэмт хэргийн хохирогчид нь
хөдөлмөрийн мөлжлөг, сексийн мөлжлөгийн хохирогч болохоос гадна давхар хөлсгүй
хөдөлмөр, боолчлолын хохирогч субьект болдог байна.31

Гэтэл сүүлийн үед манай улсад охид, эмэгтэйчүүдийг хүчээр биеийг нь үнэлүүлэх, улмаар
хил дамжуулан худалдах явдал улам бүр зохион байгуулалттай болж байна.

Шигтгээ 1
Хүний наймаа арилжааны хэлбэр рүүгээ орлоо
Охид, эмэгтэйчүүдийг хуурч мэхлэх, дарамтлах замаар биеийг нь хүчээр үнэлүүлж
байсан Ч.Сарангэрэл, Английн иргэн Ж.Сильво нарт шүүхээс арван жил хорих ял
ногдуулсан байх юм.
Эх сурвалж: http://news.gogo.mn/r/45311

Охидыг худалдсан этгээдэд гурван жилийн ял оноов
Бага насны охидыг єндєр цалинтай ажилд оруулна хэмээн БНХАУ руу авч явж, хүчээр
биеийг нь үнэлүүлдэг байсан Б.Даваадуламд нийслэлийн давж заалдах шатны шүүхээс
гурван жилийн ял оноожээ. Зоогийн газарт менежер хийдэг байсан тэрбээр ажилд
орохоор ирсэн охидыг єндєр цалинтай ажилд оруулна гэж үнэмшүүлэн урд хєрш авч
явдаг байснаа мєрдєн байцаалтын шатанд мэдүүлсэн байна. Б.Даваадулам нь 2006 оны
долдугаар сард дєрєв, аравдугаар сард гурван охиныг Эрээн, Хєх хотод аваачин биеийг нь
үнэлүүлсэн нь мєрдєн байцаалтын шатанд тогтоогджээ.
Эх сурвалж: http://www.olloo.mn/modules.php?
name=News&file=article&sid=1140863

Хүн худалдаалах гэмт хэргийг шийдвэрлэсэн байдлыг Нийслэлийн прокурорын газрынхан
саяхан судалжээ. Энэ оны эхний есөн сарын байдлаар улсын хэмжээнд 15 421 гэмт хэрэг бүрт-
гэгдсэнээс найм нь хүн худалдаалах хэрэг байсан байна.
Зоогийн газарт менежер хийдэг байсан тэрбээр ажилд орохоор ирсэн охидыг єндєр цалинтай ажилд
оруулна гэж vнэмшvvлэн урд хєрш авч явдаг байснаа мєрдєн байцаалтын шатанд мэдvvлсэн байна.
Цагдаагийн байгууллага долдугаар сард дєрєв, аравдугаар сард гурван охиныг Эрээн, Хєх хотод дөрвийг нь
Б.Даваадулам нь 2006 оны 2007-2008 онд 13 хэргийг мөрдөн байцааснаас
аваачин биеийг нь vнэлvvлсэн нь мєрдєн байцаалтын шатанд тогтоогджээ.
хэрэгсэхгүй болгож, нэгийг нь түдгэлзүүлж, зургаан хэргийг шүүхэд шилжүүлжээ. Одоогоор
Д.Туяа
хоѐр хэрэгДугаар 213/886/
мөрдөн байцаалтын шатанд шалгагдаж байна. Прокурор зургаан хэрэгт яллах
дүгнэлт үйлдэж шүүхэд шилжүүлсэн аж. Харин үүний нэгийг нь шүүх Эрүүгийн хуулийн 113
дугаар зүйлийн гурав дахь хэсэг буюу хүн худалдаалах гэмт хэрэг гэж үзэж, тавыг нь уг
хуулийн 124.2 буюу бусдыг биеэ үнэлэхэд зуучилсан гэж үзэн ялласан байна. Гэмт хэргийн
гэрч, хохирогчийг хамгаалалтад авах, аюулгүй байдлыг нь хангах эрх зүйн зохицуулалт
хангалтгүй байгаагаас хохирогч, гэрчүүд өмнөх мэдүүлгээсээ буцах, Макао, Сингапур зэрэг
зарим улс оронтой эрүүгийн хэргийн талаар эрх зүйн туслалцаа харилцан үзүүлэх гэрээ хэ-
лэлцээр байхгүйгээс эрүүгийн байцаан шийтгэх үйл ажиллагаа мухардалд орох, xохирогчид нь
биеэ үнэлсэн гэх асуудалд орооцолдохоос эмээх зэрэг сөрөг хандлага гарч байна гэж
прокурорууд дүгнэсэн байна.

Хүүхдийн эсрэг хүчирхийлэл
Монгол Улс НҮБ болон ОУХБ-аас баталсан хүүхдийн эрхийн талаарх 10 орчим олон
улсын гэрээний оролцогч болсон байна. Тухайлбал, Хүүхдийн эрхийн тухай конвенци,
хүүхдийг худалдах, хүүхдийн биеийг үнэлэх, хүүхдийг садар самуунд сурталчлахын эсрэг
хүүхдийн эрхийн тухай конвенцийн нэмэлт протокол, Хүүхдийг зэвсэгт мөргөлдөөнд
оролцуулахын эсрэг хүүхдийн эрхийн тухай конвенцийн нэмэлт протокол зэрэг НҮБ-ын
гэрээнүүд, Аж үйлдвэрийн салбарт ажилд авах насны доод хязгаарын тухай 59 дүгээр
конвенци, Газар дор болон уурхайд ажиллагсдын насны доод хязгаарын тухай 123 дугаар
конвенци, Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрийг нэн даруй устгах, хориглох тухай 182

31
П.Оюунчимэг. Эмэгтэйчүүд, охидыг хил дамнуулан худалдаалах гэмт хэргийн талаарх ойлголтууд ба түүнд
нөлөөлөх хүчин зүйлсийн талаар. „Хүний эрх‟-улирал тутмын сэтгүүл. УБ., 2008/1. 64 дахь тал.

Хуудас | 21


дугаар конвенци, Хөдөлмөрийн насны доод хязгаарын тухай 138 дугаар конвенци зэрэг ОУХБ-
ын гэрээнүүдийг дагаж мөрдөх зөвшөөрлөө илэрхийлсэн байдаг.32

Хүүхдийг биеэ үнэлэх үйл ажиллагаа, садар самууны үйлдвэрлэл, сурталчилгаанд
ашиглахыг хүүхдийн эсрэг ноцтой гэмт хэрэг гэж үздэг тул энэ төрлийн гэмт хэргийн нөхцөл
байдлыг судлан тогтоох нь түүнээс урьдчилан сэргийлэх гол нөхцөл мөн. Эрүүгийн хуулийн
115 дугаар зүйлд насанд хүрээгүй хүнийг биеэ үнэлэхэд татан оролцуулсан бол торгох, албадан
ажил хийлгэх, 3 сар хүртэл баривчлах ял оноохоор заажээ. Харин энэ хэргийг хүүхэд
хүмүүжүүлэх үүрэг бүхий этгээд, эцэг эх, асран хамгаалагч үйлдсэн, эсвэл хүч хэрэглэж,
давтан үйлдсэн бол ял шийтгэлийг хүндрүүлж оногдуулахаар заасан.

Монгол улсын статистикийн мэдээгээр хүүхэд гэр бүл, нийгмийн ѐс суртахууны эсрэг гэмт
хэргийн тоо 2007 онд 384, 2006 оныхоос 12,0 хувь өсчээ. Энэ төрлийн хэргийн 92,4 хувийг
хүчингийн хэрэг эзэлж байгаа нь 2006 оныхоос 0,9 пунктээр нэмэгдсэн байна.33

Эрүүгийн хуулийн 121 дүгээр зүйлд хүүхдийг албадан болон хүчээр хөдөлмөрлүүлэхийг
гэмт хэрэгт тооцож, 4 жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэхээ заасан. Энэ зүйлээр ял
шийтгүүлсэн тохиолдол өнөөг хүртэл гараагүй байна.

Эрүүгийн хуульд хүүхдийг өрийн төлөөс, хамжлагын албат болгох явдлыг гэмт хэрэгт
тооцох зохицуулалт байхгүй байгаа юм. Ажилгүйдэл ядуурал их байгаа өнөө үед хүүхдийг
өрийн төлөөс болгох тохиолдол гаргахыг үгүйсгэх аргагүй байна.34

Шүүхийн байгууллагын статистик мэдээгээр сүүлийн 3 жилд эрүүгийн хуулийн 15 дугаар
зүйлд зааснаар насанд хүрээгүй хүнийг биеэ үнэлүүлэхэд татан оролцуулсан хэрэгт 2005 онд 1
хүн, 2006 онд 1 хүн ял шийтгүүлсэн байна. Хуулийн байгууллагуудаас гаргасан баримжаа
тоогоор гудамж талбайд биеэ үнэлдэг 1600 орчим, гадаад улс оронд биеэ үнэлдэг 1000 орчим,
караокед биеэ үнэлдэг 400 орчим, саун массажын газар биеэ үнэлдэг 200 гаруй буюу
давхардсан тоогоор 2300 орчим биеэ үнэлдэг эмэгтэйчүүд байдаг гэж тооцсон байна.
Нийслэлийн цагдаагийн газрын олон нийттэй харилцах хэлтсээс гаргасан мэдээгээр хэрэг
бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын шатанд буюу хяналтанд байдаг насанд хүрээгүй охидын тоо 2005
онд 93, 2006 онд 156, 2007 оны эхний 9 сарын байдлаар 127 гэж гаргасан байна.35

Одоогийн байдлаар, манай оронд хүүхдийг хүчээр болон албадан хөдөлмөрлүүлсэн,
боолчилсон, мансууруулах бодис бэлтгэх, худалдах, борлуулах, садар самууны үйлдвэрлэл,
сурталчилгаанд хүүхдийг татан оролцуулсан тухай мэдээлэл, шийдвэрлэсэн гэмт хэргийн
материал алга байна. Харин ажилгүйдэл, ядуурал, хараа хяналтгүй хүүхдүүдийн тоо олон
байгаа нь өнөөгийн нөхцөлд дээрх гэмт хэрэг, хүчирхийлэл гарахгүй гэхийн баталгаа байхгүй
байна. Хуулийн байгууллагуудын ажилтнуудын хараа хяналт, мэдлэг ойлголт хангалтгүй, эцэг
эхчүүдийн зүгээс өөрсдийн хүүхдүүдэд тавих хяналт анхаарал сул байгааг энд дурдахын
зэрэгцээ энэ талаарх хууль эрх зүйн мэдлэгийг олон нийтийн дунд нэмэгдүүлэх, хуулийн
ажилтнуудын мэдлэг чадварыг дээшлүүлэх тал дээр өндөр анхаарал тавих нь чухал байна.

3.2. Шилжин явах, үзэл бодлоо илэрхийлэх, эвлэлдэн нэгдэх, жагсаал цуглаан хийх эрх чөлөө хэр
зэрэг адил тэгш, үр ашигтай хангагдсан вэ?

Монгол Улсын Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэн “улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй
зорчих, түр буюу байнга оршин суух газраа сонгох, гадаадад явах, оршин суух, эх орондоо

32
ХЭҮК. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл. УБ., 2008. 43 дахь тал.
33
ҮСХ. Монгол Улсын Статистикийн эмхтгэл-2007. УБ., 2008. 42 дахь тал.
34
ХЭҮК. Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл. УБ., 2008. 44 дэх тал.
35
ХЭҮК. ОУХБ –Айпек. Монгол Улс дахь Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрүүд. Судалгааны тайлан. УБ.,
2008. 17 дахь тал.

Хуудас | 22

Changes in democratic governance 2007 08 mon

Changes in democratic governance 2007 08 mon

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Tendances

Tendances (18)

Similaire à Changes in democratic governance 2007 08 mon

Similaire à Changes in democratic governance 2007 08 mon (20)

Plus de Ochir Consulting Ltd

Plus de Ochir Consulting Ltd (20)

Changes in democratic governance 2007 08 mon