1.
ธรรมะภาคปฏิบัติ : บทที่ ๑
ประวัติและวิวัฒนาการของการปฏิบัติกรรมฐาน

2.
วัตถุประสงค์การเรียนประจาบท
 บอกประวัติและวิวัฒนาการของการปฏิบัติกรรมฐานสมัยก่อน
พุทธกาลได้
 บอกการปฏิบัติกรรมฐานสมัยพุทธกาลและสมัยหลังพุทธกาลได้
 บอกรูปแบบการปฏิบัติกรรมฐานในประเทศไทยปัจจุบันได้

3.
ความนา
 กรรมฐานเป็นงานพัฒนาจิตให้เข้าถึงความสงบและให้
เกิดปัญญาเป็นศาสตร์และศิลป์ แห่งการดาเนินชีวิตและเป็น
ธุระสาคัญยิ่งในทางพระพุทธศาสนา
 กรรมฐานเป็ นวิถีทางออกจากทุกข์ที่ดีที่สุด ซึ่งมี
พัฒนาการสั่งสมสืบเนื่องกันมาเป็นระยะเวลายาวนานจาก
ยุคก่อนพุทธกาลยุคพุทธกาลและหลังพุทธกาลมาจนถึงสมัย
ปัจจุบัน

4.
สมัยก่อนยุคพุทธกาล
 การปฏิบัติกรรมฐานสมัยก่อนพุทธกาลมีปรากฏในคัมภีร์
ทางพระพุทธศาสนาจานวนมากซึ่งได้กล่าวถึงฤาษีดาบสผู้
บาเพ็ญพรตอยู่ในป่าหิมพานต์บรรลุฌานสมาบัติได้อภิญญา ๕
แสดงฤทธิ์ปาฏิหาริย์ต่าง ๆ ได้ การบรรลุฌานสมาบัติการได้
อภิญญาของพวกฤาษีดาบสดังกล่าวนั้นจัดเป็นผลของการเจริญ
สมถกรรมฐานโดยตรง

5.
สมัยพุทธกาล
 เมื่อเจ้าชายสิทธัตถะเสด็จออก
บรรพชาก็ทรงไปศึกษาลัทธิของ
เจ้าสานักต่าง ๆ ที่มีชื่อเสียงในสมัย
นั้นทรงแสวงหาหนทางดับทุกข์โดย
วิธีการลองผิดลองถูกมาหลากหลาย
วิธีโดยเฉพาะวิธีปฏิบัติแบบสมถ-
กรรมฐานและวิธีทรมานตัวเองที่
เรียกว่า อัตตกิลมถานุโยค

6.
สมัยพุทธกาล
 พระองค์ก็สรุปผลได้ว่าวิธีการเหล่านั้นไม่ใช่ทางพ้นทุกข์ได้
แท้จริงจึงทรงหันมาเลือกวิธีการบาเพ็ญเพียรทางจิตด้วยการ
เจริญสมกรรมฐานและวิปัสสนากรรมฐาน

7.
สมัยพุทธกาล
 พระพุทธองค์ทรงบรรลุถึงผลขั้นสูงสุดจนสามารถ
ทาลายกิเลสได้หมดสิ้นก็ด้วยทรงยึดเอาการปฏิบัติสม
ถกรรมฐานและวิปัสสนากรรมฐานเป็นอุบายในการ
พัฒนาจิตโดยนาเอาสมถกรรมฐานมาสร้างพื้นฐานที่
มั่นคงให้แก่จิตใจก่อนแล้วเพิ่มเติมต่อยอดด้วยการ
ปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐาน

8.
 วิปัสสนากรรมฐานจึงถือว่าเป็ นเอกลักณ์สาคัญทาง
พระพุทธศาสนาที่พระพุทธองค์ทรงค้นพบแล้วนามาเผยแผ่สั่ง
สอนพุทธบริษัทมีปรากฏเฉพาะในพระพุทธศาสนาเท่านั้น
ความจริงการปฏิบัติกรรมฐานในสมัยพุทธกาลปรากฏว่ามี
แพร่หลายมากมายจะเห็นได้จากคัมภีร์พระไตรปิ ฎกที่ได้บันทึก
เรื่องราวและคาสอนที่พระพุทธองค์ทรงสอนกรรมฐานไว้ เช่น
มหาสติปัฏฐานสูตร อานาปานสติสูตร เป็นต้น

9.
 ในคัมภีร์อรรถกถาได้กล่าวถึงการปฏิบัติกรรมฐานในสมัย
พุทธกาลไว้หลายแห่งพอสรุปความได้ว่าภิกษุผู้มีศรัทธาออกบวช
ประสงค์จะปฏิบัติกรรมฐานจะต้องบาเพ็ญธุระ ๒ อย่างใน
พระศาสนาคือ
คันถธุระ
วิปัสสนาธุระ

10.
คันถธุระ
 หมายถึงการศึกษาเล่าเรียนภาคทฤษฎีหรือปริยัติให้
เข้าใจถึงกิจวัตรข้อปฏิบัติสาหรับพระภิกษุและคาสอน
ของพระพุทธเจ้า(พุทธพจน์)

11.
วิปัสสนาธุระ
 หมายถึงการปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานด้วยยกรูปนามขึ้น
พิจารณาโดยความเป็นสภาพไม่เที่ยง ไม่คงทน มิใช่ตัวตน
จนเกิดผลคือสามารถทาลายกิเลสบรรลุมรรค ผล นิพพาน
ได้ในที่สุด

12.
สมัยหลังพุทธปรินิพพาน
 หลังจากที่องค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า
ปรินิพพานแล้วเหล่าสาวกมีความแตกแยกทาง
ความคิดมากขึ้น แต่ในส่วนที่เป็นการพัฒนาจิต
เหล่าสาวกก็คงยึดถือการปฏิบัติสมถกรรมฐาน
และวิปัสสนากรรมฐานตามแนวสติปัฏฐานสูตร
อานาปานสติสูตร และสมถวิธีที่พระพุทธองค์ทรง
สอนไว้จนถึงยุคพุทธศตวรรษที่ ๓

13.
สมัยหลังพุทธปรินิพพาน
 ในส่วนของการปฏิบัติกรรมฐานยุคนี้ปรากฏว่ามีพระ
เถระผู้ทรงคุณสมบัติทั้งทางด้านปริยัติและด้านการปฏิบัติ
หลายรูป เช่น พระโมคคัลลีบุตรติสสเถระ พระมหินทเถระ
และคณะพระเถระที่ไปเป็นธรรมทูตเผยแผ่ในดินแดนต่าง ๆ
นั้นล้วนเป็นพระอรหันต์ขีณาสพทั้งสิ้นเป็นเครื่องแสดงให้
เห็นถึงความเจริญของการปฏิบัติกรรมฐาน

14.
การส่งสมณทูต ๙ สาย สมัยพระเจ้าอโศก

15.
 โดยเฉพาะวิปัสสนากรรมฐานในยุคนี้ คณะพระโสณะและ
พระอุตตระที่นาพระพุทธศาสนามาเผยแผ่ในดินแดนสุวรรณภูมิ
นับได้ว่าเป็นผู้วางรากฐานทางพระพุทธศาสนาในดินแดนแห่งนี้
รวมถึงได้นาแนวการปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานที่เชื่อว่ารับได้
ถ่ายทอดมาจากพระโมคคัลลีบุตรติสสเถระมาเผยแผ่ในภูมิภาค
นี้และมีผู้รักษาสืบต่อแนวการปฏิบัตินี้มาจนถึงปัจจุบัน

16.
การปฏิบัติกรรมฐานในประเทศไทยปัจจุบัน
 แนวการปฏิบัติกรรมฐานในประเทศไทยปัจจุบันมีรูปแบบ
แนวการปฏิบัติที่หลากหลายตามแนวทางที่คณาจารย์ได้คิดค้น
พัฒนาขึ้นให้เหมาะกับจริตนิสัยของตนเองโดยมีจุดมุ่งหมาย
เพื่อทาจิตให้สงบรางับและเพื่อให้เกิดปัญญารู้เท่าทันตามความ
เป็นจริง ดังนั้น รูปแบบวิธีการปฏิบัติอาจดูต่างกันแต่ถ้าเป็นไป
เพื่อเข้าถึงจุดมุ่งหมายอันเดียวกันคือความสงบระงับใจและให้
เกิดสติปัญญาแล้ว ก็ถือว่าไม่ออกนอกจากจุดมุ่งหมายของการ
ปฏิบัติกรรมฐานทางพระพุทธศาสนา

17.
ในที่นี้จะขอยกรูปแบบแนวการปฏิบัติกรรมฐาน
ซึ่งเป็นที่คุ้นเคยรู้จักกันมาสัก ๕ สายหลัก คือ
แนวการปฏิบัติสายบริกรรมภาวนาพุทโธ
แนวการปฏิบัติแบบพอง-ยุบ
แนวการปฏิบัติแบบเคลื่อนไหว
แนวการปฏิบัติแบบวิชชาธรรมกาย
แนวการปฏิบัติแบบอานาปานสติ

18.
กรรมฐานสายบริกรรมภาวนาพุทโธ
 กรรมฐานสายบริกรรม
ภาวนาพุทโธมีปรากฏใน
ประเทศไทยเป็นเวลานาน
ซึ่งพระอาจารย์สาคัญผู้ที่ให้
กาเนิดการปฏิบัติแนวนี้เป็น
ที่รู้จักกันอย่างแพร่หลายคือ
พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต

19.
การปฏิบัติกรรมฐานตามแนวพระอาจารย์มั่น
 นอกจากจะนาบทว่าพุทโธมาบริกรรมให้เกิดสมาธิแล้ว ยังได้
นาการบริกรรมพุทโธไปประยุกต์ใช้กับอานาปานสติกรรมฐาน
ด้วย กล่าวคือ เวลาหายใจเข้าบริกรรมว่า พุท เวลาหายใจออก
บริกรรมว่า โธ คาว่า พุทโธ เป็นพระนามของพระพุทธเจ้าซึ่ง
แปลว่า ผู้รู้ ผู้ตื่น ผู้เบิกบาน การใช้คาว่าพุทโธมาบริกรรมขณะ
หายใจเข้าออกเป็นกุศโลบายในการรวมจิตเป็นหนึ่งเดียวได้ง่าย
ซึ่งเป็นการเจริญสมถกรรมฐานก่อนแล้วค่อยพัฒนาไปสู่
วิปัสสนากรรมฐานในภายหลัง

20.
กรรมฐานสายพอง-ยุบ
 กรรมฐานสายนี้มีศูนย์กลางอยู่ที่วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์
คณะ ๕ ท่าพระจันทร์ กรุงเทพมหานคร การสอนกรรมฐานสาย
นี้เป็นที่นิยมกันอย่างแพร่หลายนับตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๔๙๖ เป็นต้น
มาจนถึงปัจจุบัน ทั้งนี้โดยมีพระธรรมธีรราชมหามุนี (โชดก
ญาณสิทฺธิ ป.ธ.๙) เป็นพระอาจารย์ใหญ่ฝ่ายวิปัสสนาธุระ ซึ่ง
ท่านได้ชื่อว่าเป็นผู้มีบทบาทสาคัญในการเผยแผ่แนวการปฏิบัติ
กรรมฐานวิธีนี้

21.
พระธรรมธีรราชมหามุนี(โชดก ญาณสิทฺธิ ป.ธ.๙)
พระอาจารย์ใหญ่ฝ่ายวิปัสสนาธุระ

22.
วิธีการปฏิบัติ
 วิธีการปฏิบัติในท่านั่ง เมื่อผู้ปฏิบัติอยู่ในอริยาบถนั่งเป็นที่
เรียบร้อยแล้ว พึงสังเกตอาการยพองยุบของหน้าท้อง ขณะ
หายใจเข้า หน้าท้องจะพอง ให้มีสติกาหนดดูอาการพองพร้อม
บริกรรมว่า “พองหนอ” ขณะหายใจออกหน้าท้องจะยุบ ให้มีสติ
กาหนดดูอาการยุบ พร้อมบริกรรมว่า “ยุบหนอ” ผู้ปฏิบัติให้มี
สติกาหนดดูอาการพองและยุบของหน้าท้องอย่างนี้ไปเรื่อยๆ
สิ่งสาคัญในการปฏิบัติคืออย่าตามลมหายใจเข้า หายใจออก ให้
มีสติกับอาการพองยุบอย่างเดียว

23.
พองหนอ...
ยุบหนอ.....

24.
กรรมฐานแบบเคลื่อนไหว
 อาจารย์ผู้มีชื่อเสียงในสายนี้
ที่รู้จักโดยมากคือ
หลวงพ่อเทียน จิตฺตสุโภ

25.
วิธีการปฏิบัติแบบหลวงพ่อเทียน
 กล่าวถึงสาระสาคัญของการปฏิบัติกรรมฐานแบบเคลื่อนไหวว่า
ความคิดเป็นต้นเหตุของความทุกข์ของมนุษย์ โทสะ โมหะ
โลภะ กิเลส ตัณหา อุปาทาน ล้วนปรากฏขึ้นในรูปของความคิด
 ดังนั้น ผู้ปฏิบัติจึงต้องมีความรู้สึกตัวในการเคลื่อนไหว
ตลอดเวลา ให้สติอยู่กับอาการเคลื่อนไหวไม่ให้หลงเข้าไปปรุง
แต่งกับความคิดที่เกิดขึ้นและต้องเห็นความคิดทุกครั้งที่ใจคิด
ด้วยการใช้สติกาหนดรู้อาการเคลื่อนไหวของกายอันจะนาไปสู่
การพ้นทุกข์ พบกับความสะอาด สว่าง และสงบแห่งจิตใจต่อไป

26.
กรรมฐานแนววิชชาธรรมกาย
 ผู้ให้กาเนิดกรรมฐานสายนี้คือ
พระมงคลเทพมุนี(สด จนฺทสาโร)
หรือหลวงพ่อวัดปากน้า ภาษีเจริญ
กรุงเทพฯ ท่านนากรรมฐานต่าง ๆ
มาประยุกต์ใช้ร่วมกันกล่าวคือใช้
อาโลกกสิณ อานาปานสติและ
พุทธานุสสติ

27.
วิธีปฏิบัติ
 วิธีปฏิบัติในขั้นสมถภาวนา คือ ให้กาหนดบริกรรมนิมิต
เป็นเครื่องหมายดวงกลมใสขนาดเล็กประมาณเท่าดวงตาดา
(หรือขนาดเท่าที่พอนึกเห็นด้วยใจได้ชัดเจน) ให้ปรากฏขึ้นที่
ปากช่องจมูก(หญิงซ้าย-ชายขวา)ให้ใจอยู่ในดวงกลมใสนั้น คือ
นึกให้เห็นจุดเล็กใสศูนย์กลางดวงกลมใสตั้งอยู่ที่ปากช่องจมูก
(หญิงซ้าย-ชายขวา)พร้อมกับบริกรรมภาวนาตรงศูนย์กลางดวง
กลมใสนั้นว่า “สัมมาอะระหัง ๆ ๆ”

28.
กรรมฐานสายอานาปานสติ
 กรรมฐานสายอานาปานสตินี้มีปฏิบัติแพร่หลายกัน
มากอีกแนวหนึ่งในประเทศไทย เนื่องจากเป็นกรรมฐานที่
ใช้อารมณ์หรืออุปกรณ์ที่มีอยู่ภายในตัวของแต่ละคนคือลม
หายใจซึ่งก่อให้เกิดผลดีต่อสุขภาพกายและสุขภาพจิตอย่าง
ยิ่ง อาจารย์ผู้สอนกรรมฐานที่มีชื่อเสียงในสายนี้มีหลาย
ท่านซึ่งส่วนใหญ่มีวิธีการปฏิบัติเป็นไปในแนวเดียวกัน ใน
ที่นี้จะยกเอาวิธีการปฏิบัติอานาปานสติของท่านพุทธทาส
ภิกขุแห่งสวนโมกขพลารามมากล่าว

29.
วิธีการปฏิบัติ
 (๑) รู้จักลมหายใจยาว คือ ตั้งสติคอยเฝ้ าสังเกตลมหายใจยาว
ทุกครั้งที่หายใจเข้าและหายใจออกต่อเนื่องกันไปจนกว่าจะรู้สึก
ซึมซาบเข้าใจลมหายใจยาวเป็นอย่างดีว่าเป็นอย่างไร มีลักษณะ
อย่างไร และอิทธิพลแก่ร่างกายอย่างไร ลมหายใจยาวจึงเป็นสิ่ง
ที่ผู้ปฏิบัติจะต้องทาความเข้าใจจนคุ้นเคยให้ดีเป็นลาดับแรก

30.
 (๒) รู้จักลมหายใจสั้น เมื่อทาความคุ้นเคยกับลมหายใจยาว
จากนั้นให้ตั้งสติคอยเฝ้ าสังเกตลมหายใจสั้นทุกครั้งที่หายใจเข้า
และหายใจออกอย่างต่อแนื่องจนกว่าจะรู้สึกซึมซาบเข้าใจลม
หายใจสั้นเป็นอย่างดีว่าเป็นอย่างไร มีลักษณะอย่างไร และ
อิทธิพลแก่ร่างกายอย่างไร

31.
 (๓) รู้จักลมที่ปรุงแต่งกายทั้งหมด คือ กาหนดรู้กายสังขาร
หมายถึงลมหายใจที่คอยปรุงแต่งกายให้ขึ้นหรือลง ให้สงบระงับ
หรือให้กระวนกระวาย ในขั้นนี้ต้องกาหนดพิจารณาลมหายใจ
ละเอียดขึ้นว่าปรุงแต่งร่างกายอย่างไร ร่างกายเนื่องอยู่กับลม
หายใจอย่างไร จนสามารถมองเห็นวิธีการที่จะบังคับร่างกายได้
ตามใจชอบโดยวิธีการบังคับผ่านทางลมหายใจ เพราะลมหายใจ
เป็นเครื่องปรุงแต่งร่างกาย

32.
 (๔) ทาลมหายใจให้ระงับลง ลมหายใจคือกายสังขารทาหน้าที่
ปรุงแต่งร่างกาย ถ้าผู้ปฏิบัติทาลมหายใจให้ระงับลง ละเอียดลง
ร่างกายก็จะสงบระงับลงด้วยเหมือนกัน

33.
สรุปท้ายบท
 จากการได้ศึกษาประวัติและวิวัฒนาการของการปฏิบัติ
กรรมฐานผู้ศึกษาจะมองเห็นพัฒนการการปฏิบัติกรรมฐานใน
ยุคต่าง ๆ ตั้งแต่ก่อนพุทธกาลก็มีการปฏิบัติกรรมฐานเช่นกัน
โดยเฉพาะสมถกรรมฐานมีพัฒนาการเจริญก้าวหน้าจนถึงขั้น
สูงสุดคือได้สมาบัติ ๘ ยังขาดแต่วิปัสสนากรรมฐานเท่านั้น

34.
 ต่อมาสมัยพุทธกาลเจ้าชายสิทธัตถะได้ออกแสวงหาทางหลุด
พ้นจากทุกข์ก็ทรงผ่านการปฏิบัติสมถกรรมฐานมาทุกขั้นตอน
รวมถึงการทรมานตนด้วยวิธีต่าง ๆ ในที่สุดก็ทรงค้นพบวิธีการตัด
ทาลายกิเลสได้เด็ดขาดคือวิปัสสนากรรมฐานและทรงทาการเผย
แผ่ทั้งสมถกรรมฐานและวิปัสสนากรรมฐานด้วยทรงเห็นว่าการนา
กรรมฐานทั้งสองมาปฏิบัติจะสนับสนุนเกื้อกูลกันดาเนินไปสู่ความ
ดับทุกข์ได้เร็วขึ้นหลังจากพุทธปรินิพพานแล้วเหล่าสาวกได้สืบต่อ
วิธีการปฏิบัติกรรมฐานกันมาอย่างไม่ขาดสายจนถึงสมัยปัจจุบัน

35.
จบบทที่ ๑

36.
ดาวน์โหลดไฟล์นี้ได้ที่
www.philosophychicchic.com
สนุกกับการเรียนรู้ปรัชญาและศาสนาแบบชิคๆ เคียงคู่รอยยิ้ม