1. Animal Behavior Hoofdstuk 25 2010/2011

2. wat is gedrag? Deel 1 2

3. Wat is gedrag? Gedrag alles wat een dier doet en hoe hij dat doet response op een interne of externe prikkel aangeboren “instinct”, erfelijk automatisch en consistent aangeleerd mogelijkheid tot leren is erfelijk, maar het gedrag ontwikkelt zich variabel en flexibel verandert door ervaring en omgeving 3

4. Waarom gedrag bestuderen? Evolutie… onderdeel van het fenotype onder invloed van natuurlijke selectie leidt het tot grotere fitness? leidt het tot een grotere overlevingskans? leidt het tot een grotere kans op voorplanting? 4

5. Welke vragen hebben we? Proximate oorzaken directe prikkels en mechanismen hoe en wat vragen Ultimate oorzaken hoe draagt gedrag bij aan overleving en voortplanting? adaptieve waarde waarom vragen 5 Welke prikkel zet aan tot zang? Hoe zingt deze vogel? Waarom zingt deze vogel?

6. Evolutionaire kijk… Adaptieve waarde? aangeboren gedrag automatisch, staat vast ondanks verschillende omgevingen tonen alle individuen dit gedrag overleving in vroege jeugd, voortplanting aangeleerd gedrag aangepast op basis van ervaring variabel, veranderlijk flexibel in een complexe en veranderende omgeving 6

7. Gedragssystemen Reeksen van samenhangende handelingen met hetzelfde doel voortplantingsgedrag territoriumgedrag broedzorg Conflictgedrag inwendig conflict tussen gedragssystemen ambivalent gedrag overspronggedrag omgericht gedrag 7

8. hoe wordt gedrag bepaald? Deel 2 8

9. Aangeboren gedrag Instinct soortspecifiek en erfelijk vastgelegd gedragspatroon ervaring en leren spelen geen rol gedrag treedt op in een vaste volgorde start door sleutelprikkel 9 Proximate oorzaak: de rode buik van een mannelijke indringer vormt een sleutelprikkel die agressie oproept in een mannelijke stekelbaars. Ultimate oorzaak: Door andere mannetjes weg te jagen wordt de kans verminderd dat eieren in zijn nest bevrucht worden door een andere man.

10. Instinct 10

11. Supranormale prikkel Kunstmatig overdreven prikkel die een versterkte respons oproept 11

12. Aangeboren & aangeleerd Inprenting leerproces gebonden aan eerste levensfase is niet meer af te leren kritische periode 12 Proximate oorzaak: tijdens een vroege kritische periode zien de jongen hun moeder wegzwemmen en horen haar roepen Ultimate oorzaak: jonge ganzen die hun moeder volgen zullen gemiddeld meer zorg krijgen en meer gedrag van hun moeder overnemen. Hierdoor zullen deze ganzen een grotere kans op overleving hebben dan ganzen die hun moeder minder goed volgen.

13. Aangeleerd gedrag Proefondervindelijk leren een prikkel of gedrag associëren met een consequentie operante conditionering trial and error gedrag associëren met een beloning of straf bijvoorbeeld: leren wat je wel en niet kunt eten klassieke conditionering Pavlov een neutrale prikkel associëren met een stimulerende prikkel 13

14. Operante conditionering Skinner box 14

15. Klassieke conditionering IvanPavlov leren reageren op een prikkel die oorspronkelijk dat gedrag niet opriep 15

16. Gewenning Afname in reactie op prikkel afname bij herhaalde prikkel zorgt ervoor dat dieren geen aandacht schenken aan onbelangrijke prikkels bijvoorbeeld: jonge vogels schrikken niet van ritselende bladeren. 16

17. Imitatie Leren nadoen van gedrag van soortgenoten 17

18. Inzicht Combineren van verschillende ervaringen in een onbekende situatie Problemen oplossen 18

19. Sociaal gedrag Deel 3 19

20. Sociaal gedrag Interacties tussen individuen communicatie agonistisch gedrag dominantie coöperatie altruïsme 20

21. Sociaal gedrag - communicatie Bijen vertellen locatie voedselbron door middel van een dans 21

22. Sociaal gedrag - communicatie Feromonen chemisch signaal dat een reactie veroorzaakt bij andere individuen alarmferomoon sexferomoon 22

24. Sociaal gedrag - dominantie Hiërarchie sociale rangorde in een groep ‘pikorde’ 25

25. Sociaal gedrag - coöperatie Gecoördineerd samenwerken 26

26. Sociaal gedrag - altruïsme Jezelf opofferen voor een ander individu 27

27. Altruïsme: Darwiniaanse paradox Hoe kan een gen dat codeert voor een altruïstisch kenmerk zich verspreiden in de populatie? “…one special difficulty, which at firstappeared to me insuperable, and actuallyfatal to mywholetheory…” Darwin (1859, p. 236) 28

28. Sociaal gedrag - altruïsme Meestal sprake van schijnbaar altruïsme gedrag is mutualistisch gedrag levert toekomstig voordeel op reciprook mutualisme verwantenselectie wanneer individuen verwantenhelpen dan kunnen ze indirectkopieën van hun eigen genen doorgeven 29

29. Voorbeeld mutualisme Stokstaartje (Suricatasuricatta) Het individu dat alarm slaat ziet de predator als eerste en vlucht als eerste (Clutton-Brock et al. 1999) Voordeel voor groepsgenoten is wellicht toeval 30

30. Voorbeeld mutualisme Staartmees (Aegithaloscaudatus) hulp bij het verzorgen van andermans jongen leidt tot meer ervaring, wellicht meer eigen succes 31

31. Voorbeeld reciprook altruïsme 32 de Waal 1989

32. Voorbeeld reciprook altruïsme 33 Hart & Hart 1992

33. Verwantenselectie 34 “…I wouldlay down mylifefor 2 brothersoreightcousins…”J.B.S.Haldane (omstreeks 1930)

34. ethologie Deel 4 35

35. Ethologie Studie van diergedrag - Pioniers 36 KarlvonFrisch (1886-1982) NikoTinbergen (1907-1988) KonradLorenz (1903-1989)

36. Ethogram & protocol Ethogram lijst gedragselementen door een dier korte omschrijving van elk gedragselement bijbehorende afkorting, gebruikt in een protocol Protocol lijst opeenvolgend uitgevoerde gedragselementen door een dier gedurende een beperkte periode gebruik afkortingen uit ethogram 37

37. Einde