Wine Roads

1. Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης
των μαθητών της Β’ τάξης του 53ου Γενικού Λυκείου Αθηνών
για το σχολικό έτος 2015-16 με τίτλο:
«ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΚΡΑΣΙΟΥ»
Θέμα: Η Ιστορία του ελληνικού κρασιού
εργασία των παρακάτω μαθητριών της Β’ Τάξης:
Ζησιμοπούλου Γαρυφαλλιά
Κοντιζά Ειρήνη
Κουτσοκέρα Κωνσταντίνα-Ιλιάδα
Μπίντζου Γεωργία
Ντρέου Φερενίκη
Παπαβασιλείου Χρύσα
Παναγοπούλου Πηνελόπη
Αθήνα 2016

2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Οποιαδήποτε προσπάθεια
να καταγραφεί η ιστορία
του ελληνικού κρασιού,
παρότι αποτελεί ένα
συναρπαστικό ταξίδι στο
χρόνο, είναι ένα εξαιρετικά
πολυσύνθετο και περίπλοκο
εγχείρημα, σαν να
επρόκειτο για την
καταγραφή της ίδιας της
ελληνικής ιστορίας.
Οι γυναίκες της Ελλάδας τρυγούν τα
αμπέλια κάθε Σεπτέμβριο επί αιώνες, με
τον παραδοσιακό τρόπο.

3. Καθ’ όλη τη μακρά ιστορία του
ελληνικού κρασιού, η σχέση
αμπελιού-οίνου είναι άρρηκτα
δεμένη με όλους τους κατοίκους
της Ελλάδας. Έτσι,
οποιαδήποτε αναφορά στην
ιστορία του ελληνικού κρασιού
περιέχει αναπόφευκτα,
στοιχεία που αφορούν τον
πολιτισμό, την οικονομία, τη
θρησκεία, την κοινωνική ζωή,
την καθημερινότητα, αλλά και
τους τόπους όπου αναπτύχθηκε
η αμπελοκαλλιέργεια, η
οινοπαραγωγή και η
κατανάλωση κρασιού.

4. Η ιστορία του ελληνικού κρασιού καλύπτει μία
εξαιρετικά μεγάλη χρονική περίοδο, τη μεγαλύτερη
παγκοσμίως, όσον αφορά τη συνεχόμενη καλλιέργεια
της αμπέλου και τη διαχρονική παραγωγή οίνων. Η
απαρχή της αμπελοκαλλιέργειας στον ελλαδικό χώρο
χάνεται στα βάθη των αιώνων. Από τότε, το αμπέλι και
το κρασί συνοδεύουν την Ελλάδα και τους κατοίκους
της μέχρι τις μέρες μας, χωρίς διακοπή!

5. Ο ΟΙΝΟΣ ΣΤΗΝ
ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΜΥΘΟΛΟΓΊΑ

6. Στην αρχαία Ελληνική
μυθολογία υπάρχουν πολλές
διηγήσεις για την προέλευση
του αμπελιού . Σύμφωνα με τις
επικρατέστερες σχετικές
Ορφικές διηγήσεις οι Τιτάνες
τεμάχισαν τον νεώτερο
αθάνατο γιο του Διός και της
Περσεφόνης ή της Δήμητρας
και έριξαν τα κομμάτια του σε
ένα καζάνι και τα έβρασαν.
Μετά τα βρασμένα κομμάτια
του Διονύσου θάφτηκαν μέσα
στην γη .
Μελανόμορφος αμφορέας του 6ου αι.
π.Χ. (αγγείο για τη μεταφορά οίνου ή
ελαίου) με παράσταση του Διονύσου
και των αμπελιών του.

7. Τα προσωνύμια του
Διονύσου είναι
χαρακτηριστικά:
 Οίνος.
 Ομφακίτης, δηλαδή θεός
των ανώριμων σταφυλιών .
 Νυκτήλιος , Βρόμιος
,Εύης , Εύιος .
 Ενδεικτικά επίσης της
σχέσης του Διονύσου με
τον οίνο είναι και τα
ονόματα των γιών που
απέκτησε με την Αριάδνη:
Οινοπίων, Στάφυλος και
Ευανθής .
Μικελάντζελο Μερίτζι, ο επιλεγόμενος
«Καραβάτζο», Βάκχος (1596).

8. Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ
ΑΜΠΕΛΟΥ ΚΑΙ
Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΙΝΟΥ
ΚΑΤΆ ΤΟΥΣ
ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΥΣ
ΧΡΟΝΟΥΣ

9. Η οινοφόρος άμπελος είναι αυτοφυές φυτό στην Ελλάδα.
Υπολείμματα της άγριας αμπέλου βρέθηκαν σε πολλά μέρη
της χώρας και ενδεχομένως κάποια χρονολογούνται πριν
από τη Νεολιθική Εποχή. Η εξημερωμένη άμπελος (vitis
vinifera ssp sativa) καλλιεργείται στην ελληνική
χερσόνησο ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ.
Η άγρια άμπελος – vitis vinefera ssp sylvestris)

10. Η εξημερωμένη άμπελος (vitis vinifera ssp sativa)
καλλιεργείται στην ελληνική χερσόνησο, σε πολλές
περιοχές από την 4η χιλιετία π.Χ.. Σε κατοπινές
περιόδους της Νεολιθικής εποχής έχουμε διάδοση της
αμπελοκαλλιέργειας στην Ελλάδα και από άλλες
χώρες, που είχαν ήδη αναπτύξει οινοποιητική
δραστηριότητα, όπως η Αίγυπτος.
Αναπαράσταση του σημαντικότερου νεολιθικού οικισμού της Ευρώπης, του Σέσκλου Μαγνησίας

11. Κατά την εποχή του Χαλκού (3.200 – 1.100 π.Χ),
αναπτύσσονται στην Ελλάδα οι σημαντικότεροι
πολιτισμοί των Προϊστορικών χρόνων, στους οποίους
το κρασί έπαιξε σημαντικό ρόλο, τόσο ως εμπόρευμα,
όσο και ως διατροφικό αγαθό.
Τοιχογραφία από τον νότιο διάδρομο του ανακτόρου της Κνωσού που απεικονίζει
νέους να κρατούν αγγεία με προσφορές, πιθανόν οίνο και έλαιο (2η χιλιετία π.Χ.)

12. Αρχικά ο Μινωικός, που με έδρα την Κρήτη
εξαπλώνεται χάρη στον εμπορικό του στόλο στο
Αιγαίο και στην ανατολική Μεσόγειο, είχε το αμπέλι
και το κρασί ως ένα από τα κύρια προϊόντα
καλλιέργειας και εξαγωγής, αντίστοιχα. Στο
Βαθύπετρο μάλιστα βρέθηκε το αρχαιότερο πατητήρι
στον κόσμο. Έκτοτε, η αμπελοκαλλιέργεια δεν
σταμάτησε ποτέ στο νησί.
Αποκατεστημένο πατητήρι
σταφυλιών στη μινωική έπαυλη
στο Βαθύπετρο (2η χιλιετία π.Χ.)

13. Στη συνέχεια, ο Μυκηναϊκός
πολιτισμός, θα κυριαρχήσει
στη νότια Ελλάδα και στη
Μεσόγειο, για το δεύτερο
μισό της 2ης χιλιετίας. Τα
χιλιάδες ευρήματα
μυκηναϊκών αμφορέων σε
όλη τη Μεσόγειο
αποδεικνύουν την μεγάλη
εξαγωγική επιτυχία του
ελληνικού οίνου, το όνομα
του οποίου διαβάζουμε σε
πολλά σπαράγματα
πινακίδων της Γραμμικής
Γραφής Β’.
Μυκηναϊκός αμφορέας που
βρέθηκε στη Συρία ως προϊόν
εξαγωγής (14ος αι. π.Χ.).

14. Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ
ΑΜΠΕΛΟΥ ΚΑΙ
Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΙΝΟΥ
ΚΑΤΆ ΤΟΥΣ
ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

15. Στους Πρώιμους ιστορικούς χρόνους (1050 – 700
π.Χ.) και πιο συγκεκριμένα από το 1000 π.Χ., αρχίζει
η γεωμετρική περίοδος, με τις μετακινήσεις
ελληνικών φύλων προς το Αιγαίο και τη Μικρά Ασία.
Εκεί δημιουργήθηκαν οι πρώτες ελληνικές αποικίες,
όπως η Ιωνία, όπου η αμπελοκαλλιέργεια έγινε η
βασική καλλιέργεια για τα επόμενα 3.000 χρόνια και
το κρασί το κύριο εξαγωγικό προϊόν.
Πιέτρ Πάουλ Ρόυμπενς, Αφροδίτη,
Βάκχος, Αριάδνη και Έρως (1610).
Η ελληνική μυθολογία
διαμορφώθηκε ως επί το πλείστον
στους πρώιμους ιστορικούς
χρόνους και σε αυτή βλέπουμε το
Διόνυσο να αναδεικνύεται σε
δημοφιλή θεό.

16. Σύμφωνα με τον Όμηρο, που
ίσως έζησε τον 8ο αι. π.Χ., στο
βόρειο Αιγαίο διακινούνται
μεγάλες ποσότητες οίνων,
μεταξύ Λήμνου, Θράκης και
Τροίας, όπως οι φημισμένοι
Πράμνιος της Ικαρίας και
Ισμαρικός της Μαρώνειας στη
Θράκη. Αλλά και στην
ενδοχώρα παράγονται
εξαιρετικοί οίνοι, όπως στη
Βοιωτία, όπου ο Ησίοδος
καλλιεργεί και γράφει για την
παραγωγή κρασιού, και στη
Λακωνία όπου ο οίνος
εξυμνείται από τον Αλκμάνα.
Αμφορέας του «Ζωγράφου του
Πολυφήμου» στο λαιμό του οποίου έχει
φιλοτεχνηθεί η τύφλωση του Πολύφημου
από τον Οδυσσέα και τους συντρόφους.

18. Η καλλιέργεια του αμπελιού
στην Αρχαϊκή περίοδο (700-
480 π.Χ.) έχει διαδοθεί πλέον
σε όλο τον ελλαδικό χώρο,
αφού το κλίμα και το έδαφός
τους προσφέρονται για
αμπελοκαλλιέργεια. Η
διονυσιακή λατρεία
εξαπλώνεται, δημιουργώντας,
μέσα από τις διονυσιακές
γιορτές τη δραματική ποίηση.
Αμφορέας του Ζωγράφου του Άμασι με
θέμα την παραγωγή κρασιού από Σατύρους
υπηρέτες του Διονύσου (540 π.Χ.)

19. Ταυτόχρονα, διαδίδονται παλαιές και νέες
οινοποιητικές τεχνικές, όπως το λιάσιμο σταφυλιών και
η προσθήκη διαφόρων φυτών, βοτάνων, μελιού, καθώς
και ρητίνης, για συντήρηση ή τον αρωματισμό του
κρασιού. Μεγάλα αμπελουργικά κέντρα αποτελούν η
Αττική, η Θάσος, η Νάξος και η Ρόδος.
Κύλιξ (αγγείο πόσης) του
περίφημου αγγειογράφου Εξηκία
με θέμα το ταξίδι του Διονύσου
για την εξαγωγή της καλλιέργειας
της αμπέλου(530 π.Χ.)

20. Η ανάγκη για ασφαλή
μεταφορά κρασιών θα
αναπτύξει την κεραμική
τέχνη για την κατασκευή
αμφορέων, που θα
αντικαταστήσουν τους
ασκούς στα θαλασσινά
ταξίδια, ενώ η
αγγειοπλαστική θα δώσει
εξαιρετικά δείγματα
διαφορετικών τύπων
αγγείων κρασιού, για την
κατανάλωση και την
απόλαυση του κρασιού,
που αρχίζει να ανάγεται
σε τέχνη.
Οξυπύθμενος (με μικρό πυθμένα, κατάλληλος
για μεταφορά σε πλοίο) αμφορέας του
«Ζωγράφου του Κλεοφράδη» με θέμα τον
Διόνυσο και τις Μαινάδες (500 π.Χ.).

21. Τα ελληνικά πλοία, φορτωμένα με αμφορείς γεμάτους
κρασί από τα νησιά του Αιγαίου και τα ηπειρωτικά
παράλια, όχι μόνο εξάγουν ελληνικούς οίνους, αλλά
εξαπλώνουν ταυτόχρονα και τον ελληνικό πολιτισμό,
επιβεβαιώνοντας έτσι πως «κρασί ίσον πολιτισμός».
Αναπαράσταση αρχαίου εμπορικού πλοίου γεμάτου με αμφορείς. Μουσείο
Οίνου Κτήματος Κώστα Λαζαρίδη – Οινότρια Γη, στο Καπανδρίτι Αττικής.

22. Στην Κλασική περίοδο (480 – 323
π.Χ.) η ανάπτυξη ενός μεγάλου
αμπελοοινικού πολιτισμού έβαλε τις
βάσεις για τη σύγχρονη
αμπελοοινική κουλτούρα και
νομοθεσία, έτσι όπως εκφράστηκε
με τις ονομασίες προέλευσης και τα
τοπωνύμια, με την προστασία της
οινοπαραγωγής των μοναδικών και
διαλεκτών αμπελότοπων, με την
εξωστρέφεια της διακίνησης των
οίνων, με τη διαμόρφωση ειδικού
λεξιλογίου για τις περιγραφές των
κρασιών.
Ερυθρόμορφη οινοχόη (σκεύος για σερβίρισμα) του 5ου αι. με θέμα τον Διόνυσο
να ζητά κρασί από έναν Σάτυρο που τον ακολουθεί πιστά.

23. Κυρίως όμως, με την ένταξη του οίνου στην καθημερινή
ζωή και στην κοινωνική συναναστροφή, κατά τη διάρκεια
των συμποσίων. Εκεί όπου ο οίνος είχε πρωταρχικό ρόλο
και συνέβαλε στην ελληνική φιλοσοφία, όπως
εκφράστηκε από τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τόσους
άλλους. αλλά και σε έναν ανεπανάληπτο οινικό
πολιτισμό, όσον αφορά την οινογνωσία, την οινοκριτική,
την οινοχοΐα και την απόλαυση οίνου με μέτρο.
Σκηνή συμποσίου από τοιχογραφία στην Ποσειδωνία της Κάτω Ιταλίας (5ος αι. π.Χ.)

24. Οι Αρχαίοι Έλληνες έπιναν το
κρασί αναμειγνύοντάς το με
νερό, σε αναλογία συνήθως 1:3
- ένα μέρος οίνου προς τρία
μέρη νερό. Η λέξη κρασί
υποδηλώνει ακριβώς τον
αναμεμιγμένο με νερό οίνο,
ενώ άκρατος λεγόταν ο
ανόθευτος οίνος. Διέθεταν
ειδικά σκεύη τόσο για την
ανάμειξη (κρατήρες) όσο και
για τη ψύξη του (ψυκτήρες). Η
πόση κρασιού που δεν είχε
αναμειχθεί με νερό
συνηθιζόταν μόνο από
αρρώστους ή κατά τη διάρκεια
ταξιδιών ως τονωτικό.
Ερυθρόμορφη κύλικα του 5ου αι. π.Χ. με
θέμα συμποσιαστή που αντλεί οίνο από
κρατήρα με μια οινοχόη, κρατώντας την
κύλικα στο αριστερό χέρι.

25. Ονομαστοί οίνοι στην
Κλασική περίοδο ήταν ο
περίφημος Αριούσιος,
από την Αριουσία της
Χίου, ο Λέσβιος, ο
Πεπαρήθιος στη
Σκόπελο, ο Σάμιος, ο
Θάσιος – ο οποίος
αποτελεί τον πρώτο οίνο
Προστευόμενης
Οονομασίας Προέλευσης
στην ιστορία– και ο
Μενδαίος της
Χαλκιδικής, ίσως ο
πρώτος διάσημος και
επώνυμος λευκός οίνος
του κόσμου.
Ερυθρόμορφη πελίκη (αγγείο
αποθήκευσης οίνου εντός του σπιτιού) του
5ου αι. π.Χ. με διονυσιακή παράσταση.

26. Στα μεγάλα κέντρα
οινοποίησης και
οινεμπορίου,
προστίθενται και αυτά της
Πέλλας, της Βεργίνας, της
Αμφίπολης και των
Φιλίππων, όλα στη
Μακεδονία του Φιλίππου
και του Αλεξάνδρου. Τα
κρασιά των περιοχών
αυτών θα γίνουν διάσημα
δίπλα στα υπόλοιπα των
νησιών του Αιγαίου, που
εξακολουθούν να κρατούν
τη φήμη τους.
Ο κρατήρας του Δερβενίου στη Μακεδονία είναι το μοναδικό ακέραιο χάλκινο
αγγείο με ανάγλυφες παραστάσεις που σώζεται από τον 4ο αιώνα π.Χ. Θέμα των
παραστάσεων, τι άλλο, ο Διόνυσος και η γυναικεία συντροφιά του!

27. Οι Έλληνες γνώριζαν την
παλαίωση του κρασιού, την
οποία επιτύγχαναν μέσα σε
θαμμένα πήλινα πιθάρια,
σφραγισμένα με γύψο και
ρετσίνι. Το κρασί εμφιαλωνόταν
σε ασκούς ή σε σφραγισμένους
πήλινους αμφορείς, αλειμμένους
με πίσσα για να μένουν
στεγανοί. Χαρακτηριστικά, ο
Αρχέστρατος τονίζει ότι το
κρασί της Θάσου έφθανε στο
απόγειό του έπειτα από πολλών
χρόνων παλαίωση, ενώ η πρώτη
αναφορά σε παλαίωση γίνεται
στην Οδύσσεια.
Πιθάρι του 6ου αι. π.Χ. με
παράσταση μαχών σε διάφορα
μέρη του αγγείου.

28. Η προσθήκη μυρωδικών, μπαχαρικών ή αρωματικών
βοτάνων, όπως θυμάρι, μέντα, γλυκάνισο ή σμύρνα, για
να αναδυθεί η γεύση του ήταν συχνά υπεύθυνη για τη
διαφοροποίηση του κρασιού από τόπο σε τόπο. Σε
κάποια μέρη, όπως στην Κω, πρόσθεταν θαλασσινό νερό
στο μούστο πριν από τη ζύμωση , ενώ δεν ήταν άγνωστη
η χρήση ρητίνης, αλλά και η προσθήκη αψινθίου,
μέθοδος που αποδίδεται στον Ιπποκράτη.
Το Ασκληπιείο της Κω, το ιερό όπου
ο διάσημος ιατρός Ιπποκράτης
θεράπευε τους ασθενείς του. Ο
μεγάλος επιστήμονας ανέπτυξε
ιατρική μέθοδο με κρασί που
ονομάστηκε «Ιπποκράτειος Οίνος»

29. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους
(323-30 π.Χ.) η
αμπελοκαλλιέργεια επεκτάθηκε
προς την Ανατολή χάρη στην
εκστρατεία του Μεγάλου
Αλεξάνδρου και την ίδρυση των
βασιλείων από τους διαδόχους
του. Άλλωστε, ο πολυπληθής
στρατός του μεγάλου στρατηλάτη ,
προμηθευόταν κρασί όχι μόνο σαν
τονωτικό και ευφραντικό, αλλά και
σαν «αποστειρωτικό» για τις
δύσκολες συνθήκες της
εκστρατείας.
Οινοχόη (αγγείο για σερβίρισμα οίνου) του «Ζωγράφου της Πομπής» (350 π.Χ.)
το εικονογραφικό θέμα της οποίας είναι ο Διόνυσος, η Πομπή και ο Έρωτας.

30. Έτσι, τα μακεδονικά
πλοία κουβαλούσαν
κρασί στα λιμάνια που
κατέφτανε ο στρατός,
το οποίο
προμηθεύονταν από τα
ελληνικά νησιά του
νότιου Αιγαίου, όπως η
Ρόδος, η Κως, η
Κύπρος, αλλά και από
τα παράλια της Μικράς
Ασίας.
Ψηφιδωτό από το δάπεδο στο σπίτι των προσωπείων στη Δήλο, με το θεό
Διόνυσο να ιππεύει μια λεοπάρδαλη. 2ος αι. π.Χ.

31. Ως το τέλος των
ελληνιστικών χρόνων το
εμπόριο ελληνικού οίνου είχε
γίνει πλέον «παγκόσμιο» για
τα δεδομένα της εποχής και
το κρασί ταξίδευε μαζί με
τον ελληνικό πολιτισμό ως τα
πέρατα της οικουμένης, ενώ
νέες περιοχές στην Ανατολή
έμπαιναν στον οινικό χάρτη.
Ελικωτός κρατήρας του «Ζωγράφου του Προνόμου» (5ος αι.) με θέμα το Διόνυσο,
την Αριάδνη και τους ακολούθους τους, Σατύρους και Μαινάδες.

32. Στη Ρωμαϊκή περίοδο (1ος αι. π.Χ. – 4ος αι. μ.Χ.), στα
μεγάλα κέντρα οινοπαραγωγής επανέρχεται δυναμικά
η Κρήτη, η οποία από τον 1ο έως τον 3ο αι. μ.Χ., στη
χρυσή εποχή του κρητικού αμπελώνα, στέλνει τα
κρασιά της όχι μόνο στο Αιγαίο, αλλά και στην Αίγυπτο,
την ηπειρωτική Ελλάδα και σ’ όλη την Ευρώπη.
Το Κολοσσαίο (1ος αι. μ.Χ.) και η Αψίδα του Μεγάλου Κωνσταντίνου (4ος αι. μ.Χ.)
στη Ρώμη. Η Αιώνια Πόλη γίνεται το νέο κέντρο του οινικού πολιτισμού τους
πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες.

33. Οι Ρωμαίοι, ακολουθώντας την
τεχνική των Ετρούσκων, να
καλλιεργούν σε κληματαριές,
αρχίζουν τώρα να υιοθετούν
την καλλιέργεια σε χαμηλά
σχήματα, που δίνει λιγότερα
και καλύτερα σταφύλια, όπως
έκαναν οι Έλληνες. Η ελληνική
συμποτική παράδοση θα
αποτελέσουν κανόνα για τους
εύπορους Ρωμαίους και τα
καλά ελληνικά κρασιά γίνονται
και πάλι περιζήτητα, σε μια
περίοδο που οι Ρωμαίοι
ελέγχουν το εμπόριο κρασιού
στη Μεσόγειο.
Ο Διόνυσος μεθυσμένος
υποβαστάζεται από Μαινάδα (πιστή
ακόλουθό του) μετά από έντονη
οινοποσία. Ρωμαϊκό αντίγραφο
ελληνιστικού γλυπτού.

34. Οι μεγάλοι Ρωμαίοι ποιητές και συγγραφείς της εποχής
εκθειάζουν στα έργα τους ελληνικούς οίνους. Ανάμεσά
τους, ο Οράτιος τιμά τον Όμηρο αποκαλώντας τον
«Homerus vinosus», ο Βιργίλιος εκθειάζει τις εκατοντάδες
ελληνικές ποικιλίες αμπέλου, που είναι πιο δύσκολο να τις
μετρήσεις από ό,τι «τους κόκκους της άμμου», ο Πλίνιος
δίνει λεπτομερείς περιγραφές για ελληνικά κρασιά.
Ψηφιδωτό της βίλας του αυτοκράτορα Αδριανού στο Τίβολι, που απεικονίζει
μάσκες θεάτρου. Οι διονυσιακές γιορτές παρέμεναν ζωντανές και στη Ρώμη.

35. Την εποχή αυτή, ο Έλληνας Αθήναιος και οι
«Δειπνοσοφιστές» του, δίνουν ένα αξεπέραστο εγχειρίδιο
γαστρονομίας και ελληνικής οινογνωσίας. Δύο μεγάλοι
Έλληνες γιατροί, ο Διοσκουρίδης και αργότερα ο Γαληνός,
στα χνάρια του μεγάλου Ιπποκράτη, καταδεικνύουν τη
θεραπευτική σημασία του κρασιού, την πληθώρα των
ελληνικών κρασιών και την υψηλή ποιότητά τους.
Ψηφιδωτό του 2ου αι. μ.Χ. από ρωμαϊκή έπαυλη την Τυνησία στο οποίο
απεικονίζονται σκλάβοι να σερβίρουν κρασί στουες Ρωμαίους κυρίους τους.

36. Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ
ΑΜΠΕΛΟΥ ΚΑΙ
Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΙΝΟΥ
ΚΑΤΑ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ
ΚΑΙ ΤΗΝ
ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

37. Στις αρχές του 4ου αι. μ.Χ. η πρωτεύουσα της ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας μεταφέρεται στην ελληνική Ανατολή,
στην Κωνσταντινούπολη, που παίρνει το όνομά της από
τον ιδρυτή της Μ. Κωνσταντίνο. Ο χριστιανισμός
διαδίδεται επίσημα και ευρύτατα, αλλάζοντας τα
πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα της Ευρώπης.
Ίασπις, σκεύος για πόση κρασιού από πολύτιμα υλικά. Δώρο του δεσπότη
Θεσσαλονίκης Ανδρόνικου Παλαιολόγου στη Μονή Βατοπεδίου (14ος αι.)

38. Για την επόμενη χιλιετία (324-1453) ένας μεγάλος
πολιτισμός θα αναπτυχθεί στον ελλαδικό χώρο,
διατηρώντας από τον αρχαίο ελληνικό, ανάμεσα σε
άλλα, τη γλώσσα και τη μεγάλη παράδοση στην
καλλιέργεια του αμπελιού και την παραγωγή κρασιού.
Κάποιες οινοποιητικές πρακτικές διατηρήθηκαν, άλλες
εξελίχθηκαν, το ελληνικό κρασί όμως παίζει πάντα
σημαντικό ρόλο, τόσο εμπορικό, όσο και κοινωνικό.
Ψηφιδωτή σύνθεση
τρύγου και πατητηριού
από το ναό της Santa
Maria Contanza στη Ρώμη,
τον 4ο αι. μ.Χ.. Με την
έλευση του Χριστιανισμού
το κρασί συνέχισε να
πρωταγωνιστεί στις ζωές
των ανθρώπων αφού
καθαγιάστηκε
θρησκευτικά.

39. Στο Βυζάντιο, το κρασί
ενώνει τη βιβλική και την
ελληνική παράδοση. Ο
αρχαίος θεός του, ο
Διόνυσος, είναι πάντα
ζωντανός, αν και
μεταμφιεσμένος. Παρά την
εκδίωξή του από τον
χριστιανικό αμπελώνα έχει
δανείσει σχεδόν όλα τα
σύμβολά του στον Χριστό
αλλά και στον αυτοκράτορα
που εμφανίζονται στις
εικόνες ως αμπέλια, οι δε
Απόστολοι και οι πιστοί ως
κληματίδες και σταφύλια.
Ο Χριστός ως «η άμπελος η αληθινή» με
τους Αποστόλους ως κληματίδες σε εικόνα
το ζωγράφου της κρητικής Θεφάνης
Στρελίτζας Μπάθα (16ος αι. μ.Χ.).

40.  Η Βυζαντινή κοινωνία
παρουσίαζε δύο όψεις
πλέον: το επίσημο, λαμπρό
Βυζάντιο και το Βυζάντιο
του αγρότη, του ταβερνιάρη,
του ποιητή. Στην πρώτη, οι
βυζαντινοί άρχοντες
διηγούνται τα κατορθώματα
τους στα συμπόσια, γύρω
από τη μαρμάρινη τάβλα, με
τα χρυσά τους κύπελλα
γεμάτα γλυκόπιοτο κρασί,
όπως ακριβώς οι ομηρικοί
ήρωες.
Οικογένεια σε γιορτινό τραπέζι στο οποίο ρέει άφθονο κρασί. Εικόνα
χειρογράφου του 14ου αι. μ.Χ..

41. Η τελετή του τρυγητού στη Βασιλική αυλή, μας
παρουσιάζεται στα έργα του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου
Πορφυρογέννητου και μαρτυρά τη σημασία που έδιναν τόσο
οι βασιλείς όσο και η εκκλησία στον τρύγο και στο πάτημα
των σταφυλιών. Φυσικά, ακολουθούσε οινοποίηση ώστε το
γλυκό ή ξηρό κρασί, λέξη μεσαιωνική που αντικαθιστά τον
«οίνο», να στολίζει το τραπέζι πλουσίων και φτωχών.
Αριστοκράτης γαιοκτήμονας πληρώνει τους αμπελουργούς μετά το πέρας του
τρύγου. Εικόνα χειρογράφου του Ιωάννη Σκυλίτζη (12ος αι. μ.Χ.).

42. Η Κωνσταντινούπολη μάλιστα, όπου κατέφθαναν
όλα τα κρασιά της Αυτοκρατορίας θα ονομαστεί
από τους Αγγλοσάξονες «Winburg», που σημαίνει
Οινόπολις, η πόλη του κρασιού. Φυσικά, ο απλός
λαός συνέχισε τη «συνεύρεσή» του με το κρασί,
στις ταβέρνες και τα καπηλειά. Το κρασί ήταν
πάντα παρόν στο τραπέζι.
Αμπελουργικές εργασίες στη βυζαντινή ύπαιθρο. Εικόνα χειρογράφου του
Ιωάννη Σκυλίτζη (12ος αι. μ.Χ.).

43. Η διάδοση του Χριστιανισμού στη Μεσαιωνική Ευρώπη, τόσο
στην Ανατολική όσο και στη Δυτική αποδείχθηκε ζωτική για
τη διατήρηση της αμπελοκαλλιέργειας και της οινοποίησης,
διότι το κρασί κατέχει σημαντική θέση στη Θεία Ευχαριστία.
«Οι Πολύ Πλούσιες Ώρες του Δούκα του
Μπερρύ» είναι το πιο γνωστό Βιβλίο των
Ωρών (προσευχές στην Παναγία) του
Δυτικού Μεσαίωνα και θεωρείται ως ένα
από τα αριστουργήματα της τέχνης των
χειρόγραφων βιβλίων. Οι δημιουργοί του
είναι ο Γάλλος εικονογράφος Ζαν Κολόμπ
(1490-1493) και οι αδελφοί Λιμπούργκ, ο
Χέρμαν, ο Γιαν και ο Πάουλ από τις Κάτω
Χώρες, οι οποίοι, από το 1404 έως το 1416,
δούλευαν στην υπηρεσία του βιβλιόφιλου,
Δούκα του Μπερρύ. Ανάμεσα στις υπέροχες
εικόνες παρατηρεί κανείς και τις εργασίες
στους αμπελώνες του Δούκα γύρο από το
κάστρο του στη γαλλική ύπαιθρο.

44. Επιπλέον όμως,
λόγω των
θεραπευτικών
του ιδιοτήτων
(ιδίως σε
περιοχές όπου
το νερό ήταν
μολυσμένο)
παρουσιάζεται
και ως
κατεξοχήν
πολύτιμο αγαθό,
φάρμακο ψυχών
και σωμάτων.
Το μάζεμα και το πάτημα των σταφυλιών.
Εικόνα του ιταλικού χειρογράφου Taccuinum
Sanitatis (14ος αι. μ.Χ.).

45. «Είναι δώρο Θεού, ευφραίνει την καρδία του ανθρώπου.
Όταν πίνεται με μέτρο συμβάλλει στην τόνωση και την
ενδυνάμωση του οργανισμού, η κατάχρησή του όμως
αποτελεί έκτροπο και ακολασία»
Αυτή είναι η άποψη που επικρατεί στους κύκλους των
μοναχών, οι οποίοι και ανέλαβαν τη φροντίδα και την
ανάπτυξη των αμπελώνων, όπως ασχολήθηκαν εξίσου με τις
θρησκευτικές, επιμορφωτικές και ιατρικές ανάγκες του λαού.
Μοναχός κατά το σούρουπο

46. Τα βυζαντινά, αλλά και τα δυτικά μοναστήρια διέθεταν
εκτεταμένους αμπελώνες και στους Κανονισμούς που
διέπουν την οργάνωσή τους, υπήρχαν επανειλημμένες
αναφορές για την παραγωγή, την αποθήκευση και τη
χρήση του κρασιού.
Τα μοναστήρια του Αγίου Όρους διέθεταν περίφημους αμπελώνες κατά το
Μεσαίωνα, ενώ σήμερα στη χερσόνησο του Άθω έχει αναγεννηθεί η αμπελουργία.

47. Κατά τον 13ο αιώνα,
άγιος της αμπέλου και
του οίνου καθιερώθηκε ο
Άγιος Τρύφωνας, ο
οποίος εξακολουθεί
ακόμα και σήμερα να
είναι ο Άγιος των
αμπελουργών και να
τιμάται την 1η
Φεβρουαρίου, την εποχή
του κλαδέματος των
αμπελιών, ιδιαίτερα
στην περιοχή της
Θράκης και της
Μακεδονίας. Εικόνα του Αγίου Τρύφωνα, προστάτη
των αμπελουργών και των οινοποιών.

48. Ας σημειώσουμε ότι στα χρόνια
αυτά, με την εμφάνιση των
Σταυροφόρων και των Τούρκων
και τη σταδιακή κατάκτηση των
βυζαντινών εδαφών, το κρασί
και το αμπέλι χρησιμοποιήθηκαν
στη συμβολική γλώσσα των
προφητειών της εποχής. Η
άμπελος συμβολίζει, εκτός από
την Εκκλησία, και την ίδια την
Βυζαντινή αυτοκρατορία, που
κινδυνεύει, το δε κρασί
συμβολίζει το αίμα.
Εικόνες αμπελώνων και οπορωφόρων
δέντρων στη Μακεδονία. Χειρόγραφο από το
Άγιο Όρος (13ος αι. μ.Χ.)

49. Σε αντίθεση με τους Τούρκους,
οι Φράγκοι και Βενετοί που
κατέλαβαν πολλές βυζαντινές
περιοχές από το 1204 και
ύστερα, ευνόησαν την
παραγωγή οίνου. Ιδίως στην
Κρήτη, οι Βενετοί κυρίαρχοι
παρήγαγαν μαζί με τους
ντόπιους έλληνες
αμπελουργούς τον περίφημο
Μαλβαζία οίνο (vinum de
Malvasia) , με αρχική
καταγωγή από τη βυζαντινή
Μονεμβασιά, ο οποίος έγινε
σύντομα το δημοφιλέστερο
κρασί στη Μεσαιωνική και
Αναγεννησιακή Ευρώπη!
Ο Μαλβαζίας οίνος ταυτίστηκε ιδιαίτερα
με την Κρήτη καθώς εξαγόταν σε
μεγάλες ποσότητες κατά τον 15ο και 16ο
αι. αποτελώντας το «σήμα κατατεθέν»
της βενετοκρατούμενης Κρήτης στις
αρχές της Αναγέννησης. Στην εικόνα
σημερινό αμπέλι Μαλβαζία.

50. Και ενώ τα μοναστήρια
φτιάχνουν κρασιά στους
βυζαντινούς χρόνους, οι
πιστοί του Μωάμεθ
καταστρέφουν τα αμπέλια.
Το κίνητρο και των δύο
κοινό: η θρησκεία.
Ο προφήτης του Ισλάμ
απαγορεύει το αλκοόλ με
αποτέλεσμα, η καταστροφή
των αμπελώνων της Ελλάδας
να είναι συντριπτική κατά
τους πρώτους αιώνες της
Τουρκοκρατία, με την
εξαίρεση μερικών
μοναστικών κτημάτων.
Οινοχόος σερβίρει κρασί στην
μουσουλμανική βασιλική αυλή του
Ισπαχάν. Οι μουσουλμάνοι ηγέτες είχαν
πρόσβαση στο «απαγορευμένο» κρασί.
Χειρόγραφο του 17ου αι. μ.Χ.

51. Η μουσουλμανική θρησκεία
μπορεί να απαγόρευε την
οινοποσία, ακόμα και την
καλλιέργεια αμπελιών για
παραγωγή κρασιών από
μουσουλμάνους, αλλά
επέτρεπε την είσπραξη φόρων
από την αμπελοκαλλιέργεια
και την παραγωγή κρασιών
από τους χριστιανούς. Σε
πολλές περιπτώσεις όμως, οι
κάτοικοι αρνήθηκαν αυτόν το
φόρο υποτελείας. Έτσι, πολλοί
αμπελώνες εγκαταλείφθηκαν
ή καταστράφηκαν.
Γιαν Βερμέερ, Κυρία που πίνει κρασί
(1658). Σε αντίθεση με την
τουρκοκρατούμενη Ανατολή, στην
ελεύθερη Δυτική Ευρώπη της
Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, ο
οίνος ήταν καθολικά αποδεκτός στην
καθημερινή ζωή του μέσου
ανθρώπου.

52. Στην ηπειρωτική χώρα, τα μοναστήρια, που είχαν στην
ιδιοκτησία τους μεγάλους αμπελώνες, καθώς και τα
πρώτα οργανωμένα οινοποιεία, βοήθησαν στη διατήρηση
μεγάλου μέρους του ποικιλιακού και οινικού δυναμικού
της Ελλάδας. Τα σημαντικότερα ήταν οι μοναστικές
πολιτείες του Αγίου Όρους και των Μετεώρων.
Ο Γάμος εν Κανά, τοιχογραφία από τη Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά Μετεώρων

53. Σημαντικές οινοπαραγωγικές περιοχές της εποχής της
ύστερης Τουρκοκρατίας (17ος – 18ος αι.) είναι η Σιάτιστα,
η Νάουσα, ο Τύρναβος, η Ραψάνη, η Νεμέα και βέβαια
τα νησιά του Αιγαίου, του Ιονίου και η Κρήτη.
Αμπελώνας στη Νεμέα με φόντο τον κλασικό ναό του Διός

54. Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ
ΑΜΠΕΛΟΥ ΚΑΙ
Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΙΝΟΥ
ΣΤΟ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ

55. Στα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας, άρχισαν οι
πρώτες προσπάθειες της αμπελοκαλλιέργειας και της
οινοπαραγωγής και εμφανίστηκαν οι πρώτοι έλληνες
οινολόγοι. Ουσιαστικά όμως απέτυχαν, αφού για έναν
ακόμα αιώνα οι Έλληνες προσπαθούσαν να
απελευθερώσουν τον τόπο τους.
Οινοποσία στην εξοχή σε παλιά φωτογραφία από το Ζεμενό Κορινθίας

56. Ωστόσο, μετά από τα μέσα του 19ου αι., εμφανίστηκαν
τα πρώτα οινοποιεία, τα οποία κατείχαν Ευρωπαίοι
(στην Αχαΐα ο Κλάους και στην Κεφαλονιά ο Τουλ),
οροθετώντας τις αρχές της σύγχρονης ελληνικής
οινοποιίας. Ακολουθούν σημαντικά οινοποιεία στην
Αττική (Καμπάς) και λιγότερο στη Νεμέα, στη Σάμο, στη
Νάουσα και στη Σαντορίνη, που κατείχε τα πρωτεία των
ελληνικών εξαγωγών, με κύρια αγορά τη Ρωσία.

57. Το πρώτο μισό του 20ου αι. είναι ακόμη πιο δραματικό
για το ελληνικό κρασί: φυλλοξήρα, εξαφάνιση
ορισμένων ιστορικών αμπελώνων, μετανάστευση,
ανικανότητα του κράτους να οργανώσει την παραγωγή
και, τέλος, η Μικρασιατική Καταστροφή και οι
συνέπειές της, αποτελειώνουν την αμπελουργία.
Βαρέλια στιβαγμένα από βαρελοποιό στην πόλη του Ρεθύμνου το 1911.

58. Με το τέλος και του εμφυλίου πολέμου (1949) η πληγωμένη
χώρα έμεινε να παρακολουθεί τις παγκόσμιες οινικές εξελίξεις
από το περιθώριο. Η ρετσίνα, η Μαυροδάφνη Πατρών και τα
κρασιά με τη γεωγραφική ένδειξη Σάμος, ήταν τα βασικά
εμφιαλωμένα κρασιά που εξάγονταν. Το ευχάριστο ήταν ότι
τα περισσότερα νησιά έμειναν ανέπαφα από τη φυλλοξήρα,
διασώζοντας εκατοντάδες γηγενείς ποικιλίες αμπέλου
Ιδιωτικό μουσείο οίνου του Πίπη Κομιάνου στη Μεσσηνία

59. Η παρουσία μεγάλων
συνεταιριστικών οινοποιείων
(Κρήτης, Ρόδου, Σάμου,
Νεμέας, Πάτρας, Νάουσας,
Σαντορίνης, Τυρνάβου, κ.ά.),
καθώς και μεγάλων ιδιωτικών
οινοποιητικών εταιρειών
(Μπουτάρη και Τσάνταλη στη
Μακεδονία και Κουρτάκη στην
Αττική), που επένδυσαν σε
εξοπλισμό, οδήγησε στην
απορρόφηση μεγάλων
ποσοτήτων σταφυλιών και
στην παραγωγή εμπορικών
κρασιών καλής ποιότητας.
Η ρετσίνα Κουρτάκη υπήρξε
για δεκαετίες το
δημοφιλέστερο κρασί του
έλληνα καταναλωτή

60. Αρχίζει, επίσης, η
εξαγωγή
εμφιαλωμένων
κρασιών από
ονομαστούς
αμπελώνες της
ηπειρωτικής Ελλάδας,
της Νεμέας, της
Νάουσας και της
Μαντινείας, που
παλιότερα
μειονεκτούσαν
εξαγωγικά, απέναντι
στους αμπελώνες των
νησιών και των
παράλιων περιοχών.
Βαρέλια ωρίμανσης του Κτήματος
Παλυβού στη Νεμέα και κάβα παλαίωσης
του Κτήματος Οινότρια Γη στο Καπανδρίτι

61. 25 αιώνες μετά από τις πρώτες σφραγίδες των
αρχαίων ελληνικών αμφορέων, το 1971, έχουμε την
πρώτη σύγχρονη κατηγοριοποίηση των ελληνικών
οίνων. Νομοθετούνται οι πρώτες ονομασίες
προέλευσης οίνων στην Ελλάδα, στα πρότυπα της
γαλλικής νομοθεσίας.
Ελληνικά κρασιά Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης: Ραψάνη
(αριστερά), Σαντορίνη (κέντρο), Σάμος (δεξιά)

62. Αρκετά χρόνια αργότερα αναγνωρίζονται οι
Τοπικοί Οίνοι, ενώ η Ελλάδα γίνεται πλήρες μέλος
της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έκτοτε, η νομοθεσία, η
αμπελοοινική παραγωγή και η αγορά του κρασιού,
συνδέονται άμεσα με τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές.
Πλέον, ο ελληνικός οίνος είναι ισότιμος των
ευρωπαϊκών και η φήμη του απλώνεται ξανά σε
όλον τον κόσμο, όπως συνέβαινε σε άλλες εποχές.

63.  Μάζευε κι ας είν' και ρώγες
 Ας πάει και το παλιάμπελο
 Καλά κρασιά
 Σαν το παλιό καλό κρασί.
 Βάζω νερό στο κρασί μου
 Έλα παππού να σου δείξω τ‘ αμπελοχώραφά σου
 Ο τρελός είδε τον μεθυσμένο κι φοβήθηκε
ΦΡΑΣΕΙΣ-ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ
ΓΙΑ ΤΑ ΣΤΑΦΥΛΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΚΡΑΣΙ

64. Πηγές - Βιβλιογραφία:
 Ιστοσελίδα «Επώνυμο Ελληνικό Κρασί»
(http://www.newwinesofgreece.com/el/sto_buzantio/index.html)
 Ιστοσελίδα του Συνδέσμου Ελληνικού Οίνου
(http://greekwinefederation.gr/gr/content/show/&tid=26)
 Ιστοσελίδα «House of Wine»
(http://www.houseofwine.gr/how/about-wine/wine-basics/wine-
history.html)
 Αναγνωστάκης Ηλίας, Βυζαντινός Οινικός Πολιτισμός, εκδ. Ε.Ι.Ε.,
Αθήνα, 2006, σσ.11-84.
 Koder Johannes, «Τι έτρωγαν οι Βυζαντινοί», στο: Μυρτσιώτη Γιώτα
(επιμ.), Βυζαντινών Γεύσεις, εκδ. Επτά Ημέρες – Η Καθημερινή, (τ.12-
5-2002), Αθήνα, 2002, σσ.3-4.
 Τσακίρης Αργύρης, Ελληνική Οινογνωσία, εκδ. Ψύχαλου, Αθήνα, 2003,
σσ.19-21.