Surrealism in poetry a presentation ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΛΥΚΕΙΟΥ

1. Παράδοση και
μοντερνισμός στην
ποίηση

2.  Ρεύμα: Χαρακτηρίζει μία
τάση, κυρίαρχη ή όχι, η
οποία εμφανίστηκε
κάποια στιγμή και όχι
μία οργανωμένη ομάδα
καλλιτεχνών. Δεν
υπάρχει το στοιχείο της
συνειδητής κοινής
δράσης από μία ομάδα
ανθρώπων. Συγγενικός
όρος θεωρείται αυτός
της «περιόδου».
 Σχολή: Ορισμένος
αριθμός ανθρώπων που
δρουν και δημιουργούν
συνειδητά ως
οργανωμένη ομάδα.
Τους συνδέουν μεταξύ
τους συνήθως τα
στοιχεία της ηλικίας,
κοινών εμπειριών και
κοινών απόψεων πάνω
στα ζητήματα της
τέχνης και όχι μόνο. Με
το ίδιο περίπου νόημα
χρησιμοποιείται και ο
όρος «γενιά».

3. Ο υπερρεαλισμός είναι το τελευταίο και χωρίς αμφιβολία το
πλέον σημαντικό από τα κινήματα της πρωτοπορίας. Γεννιέται
το 1924 στη Γαλλία, ως συνέχεια του γαλλικού νταντά. Όπως
ακριβώς και οι άλλες πρωτοπορίες, δεν περιορίστηκε στη
λογοτεχνία αλλά αναπτύχθηκε σε όλες σχεδόν τις τέχνες.

4. Αρχηγός του κινήματος και
συγγραφέας του
υπερρεαλιστικού
μανιφέστου είναι ο André
Breton, ενώ μεταξύ των
σημαντικών εκπροσώπων
του κινήματος θα είναι οι
ποιητές:
Louis Aragon,
Paul Eluard,
Antonin Artaud και Philippe
Soupault,

5. οι ζωγράφοι
Max Ernst,
Salvador Dali,
André Masson και
Juan Miró,
ο γλύπτης Giacometti,
ο σκηνοθέτης Luis Buñuel,
ο θεατρικός συγγραφέας
Guillaume Apollinaire στον
οποίο αποδίδεται η πατρότητα
του όρου Σουρεαλισμός και ο
οποίος θεωρείται πρόδρομος
του κινήματος,

6. Οι υπερρεαλιστές αξιοποιούν τα διδάγματα όχι
μόνο του νταντά αλλά και του συμβολισμού,
ενώ είναι έντονα επηρεασμένοι από την
ψυχανάλυση: σύμφωνα με τους υπερρεαλιστές,
ο άνθρωπος δεν πρέπει να μένει
εγκλωβισμένος στην πραγματικότητα της
καθημερινής ζωής αλλά να χρησιμοποιεί τη
φαντασία, την τύχη, το όνειρο και το
ασυνείδητο, σπάζοντας τα δεσμά της
αληθοφάνειας και της ευλογοφάνειας· μόνον
έτσι θα μπορέσει να φτάσει σε μια «υπερ-
πραγματικότητα», ξεφεύγοντας οριστικά από
τον έλεγχο της λογικής και από τις κάθε είδους
προκαταλήψεις, τόσο στη ζωή όσο και στην
τέχνη.

7. Ειδικά σε ό,τι αφορά τη
λογοτεχνία, οι υπερρεαλιστές
καλλιέργησαν κυρίως την
ποίηση. Για να επιτύχουν
τους στόχους τους,
χρησιμοποιούν κάθε μέσο
που θα μπορούσε να τους
φέρει σε άμεση επαφή με το
υποσυνείδητο:

8.  καταγραφή ονείρων,
 ύπνωση,
 αυτόματη γραφή, στην
οποία υποτίθεται ότι ο
δημιουργός καταγράφει
χωρίς καμία παρέμβαση
της λογικής ό,τι του
υπαγορεύει το υποσυνείδητό
του.
Giuseppe Maria Alberto Giorgio de Chirico,
The Seer, 1914

9. Στο επίκεντρο της αυτοματικής λειτουργίας βρίσκεται η
ποιητική εικόνα. Για τους υπερρεαλιστές η παραγωγή (αλλά
και η ανάγνωση) της ποιητικής εικόνας είναι η ουσία της
αυτοματικής εμπειρίας και ταυτόχρονα αποτελεί την
κυριότερη διαφορά του υπερρεαλισμού από προηγούμενα
λογοτεχνικά κινήματα. Πράγματι στην αυτόματη γραφή
εκείνο που δημιουργεί την αίσθηση της ετερότητας και της
αυτονομίας του υπερρεαλιστικού λόγου δεν είναι τόσο η μη
σύνδεση των φράσεων μεταξύ τους όσο η τολμηρότητα των
εικόνων και των μεταφορών συνακόλουθα.
Ζ.Ι. Σιαφλέκης, Από τη νύχτα των αστραπών στο ποίημα-γεγονός. Συγκριτική
ανάγνωση Ελλήνων και Γάλλων υπερρεαλιστών, Επικαιρότητα, Αθήνα 1989, 35-36.

10. • άρνηση κάθε περιορισμού
• απόλυτη ελευθερία στη στιχουργική και στο λεξιλόγιο
• απρόσμενοι συνδυασμοί λέξεων και εντυπωσιακές εικόνες
• μεγάλη έμφαση στη σημασία του ονείρου
• κυριαρχία του στοιχείου του παράλογου
• έκφραση του υποσυνειδήτου
• σύνδεση με την ψυχανάλυση
• αυτόματη γραφή Alberto Giacometti, Composizione
(uomo e donna), 1927

11. Πολύ γρήγορα, βέβαια, οι
υπερρεαλιστές θα
συνειδητοποιήσουν ότι η
—ελάχιστη, έστω—
παρέμβαση της λογικής
είναι αναπόφευκτη.
Ανάλογες καινοτομίες
συναντάμε, βέβαια, και
στην υπερρεαλιστική
πεζογραφία, η οποία
κόβει κάθε δεσμό με την
παράδοση.
Yves Tanguy, Divisibilité indéfinie, 1942

12. Είναι προφανές ότι μια τέτοια αντιμετώπιση της ποιητικής
δημιουργίας όλους τους προηγούμενους τρόπους και
μεθόδους προσέγγισης της λογοτεχνίας, αφού στην
περίπτωση του ποιητικού αυτοματισμού έχουμε ταυτόχρονα
το θάνατο του συγγραφέα (ως κοινωνικά προσδιορίσιμου
ατόμου) και την εκδηλωμένη αχρονικότητα του ίδιου του
κειμένου. Εδώ, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού ο
αναγνώστης διερωτάται συνεχώς «ποιός γράφει» και το
κυριώτερο: «πότε γράφει». Όμως αυτή ακριβώς η έλλειψη
αρχετυπικής αναφορικότητας είναι το κατεξοχή
μοντερνιστικό στοιχείο αυτής της γραφής.
Ζ.Ι.Σιαφλέκης, Από τη νύχτα των αστραπών στο ποίημα-γεγονός. Συγκριτική
ανάγνωση Ελλήνων και Γάλλων υπερρεαλιστών, Επικαιρότητα, Αθήνα 1989, 37.

13. Ο υπερρεαλισμός είναι και το μόνο από τα
πρωτοποριακά κινήματα που είχε σημαντική
επιρροή στη νεοελληνική λογοτεχνία, ιδιαίτερα από
το 1935 και μετά. Πριν από αυτή τη χρονιά, δύο
μόνο ποιητές, ο Θεόδωρος Ντόρρος και ο Νικήτας
Ράντος, κάνουν μια προσπάθεια να καλλιεργήσουν
τους ποιητικούς τρόπους που προτείνουν οι
υπερρεαλιστές.

14. Το 1935, ο Ανδρέας Εμπειρίκος,
έχοντας σπουδάσει ψυχανάλυση
στο Παρίσι και έχοντας γνωρίσει
από κοντά τον Breton και τους
άλλους Γάλλους υπερρεαλιστές,
δίνει μια διάλεξη για το νέο κίνημα
και σχεδόν ταυτόχρονα δημοσιεύει
την πρώτη του ποιητική συλλογή με
τον τίτλο Υψικάμινος, γραμμένη εξ
ολοκλήρου με την τεχνική της
αυτόματης γραφής.

15. Παρά τις θυελλώδεις
αντιδράσεις που
προκάλεσαν τα πρώτα
αυτά ποιήματα, ο
υπερρεαλισμός βρήκε
γόνιμο έδαφος στη χώρα
μας, καθώς τον
υιοθέτησαν σημαντικοί
ποιητές, όπως ο Νίκος
Εγγονόπουλος (ο οποίος
ήταν και σπουδαίος
ζωγράφος), ο Νίκος
Γκάτσος και ως ένα σημείο
ο Οδυσσέας Ελύτης.
Νίκος Εγγονόπουλος, Δήλος

16. Υπερρεαλιστικά στοιχεία μπορούμε, άλλωστε, να
βρούμε σε πολλούς ακόμη ποιητές, μέχρι και
σήμερα: τον Έκτορα Κακναβάτο, το Μίλτο
Σαχτούρη, το Δ. Π. Παπαδίτσα, το Νάνο Βαλαωρίτη
κ.ά. Που ανήκουν στους νεοϋπερρεαλιστές των
μεταπολεμικών γενεών (1945 κ. εξής).

17. Έτσι, […] η ποίηση που συνηθίσαμε να θεωρούμε ως έργο
ιδιοφυίας, ως μονοπώλιο ενός θιάσου ολίγων θεανθρώπων,
αλλάζει στρατόπεδο και από κλασσική, ρωμαντική, συμβολική,
καθαρή αναπαράσταση αισθημάτων ή γεγονότων διά του
μόνου γνωστού ως χτες μέσου της ενσυνειδήτου
συναρμολογήσεως λέξεων και εικόνων, γίνεται σήμερα χάρη
στον Σουρρεαλισμό όχι μόνο ποίηση-μέσον εκφράσεως, μα
ποίηση-ενέργεια, ποίηση-ζωή. Και η νέα αυτή ποίηση είναι πια
στη διάθεση όποιου επιθυμεί να την γράψη, φτάνει να μην
κωφεύση στην σουρρεαλιστική φωνή που πάντοτε αντηχεί
εντός μας, στην φωνή που είπε τόσο σωστά ο Μπρετόν πως
εξακολουθεί να ψάλλη και στις παραμονές του θανάτου και
απάνου από τις τρικυμίες.
Ανδρέας Εμπειρίκος, Περί σουρρεαλισμού. Η διάλεξη του 1935, εισαγ.-επιμ. Γιώργης
Γιατρομανωλάκης, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2009, 71-72 & 75-76.

18. Παρατηρήστε προσεκτικά τα
παρακάτω έργα τέχνης…
Ποια στοιχεία υπερρεαλισμού
μπορείτε να εντοπίσετε;

19. Max Ernst, The
Elephant
Celebes, 1921

20. André Masson,
Automatic
Drawing. 1924.

21. Giuseppe Maria
Alberto Giorgio
de Chirico, The
Song of Love,
1914

22. René Magritte, La Trahison des Images (1929)

23. Salvador Dalí, La persistencia de la memoria, 1931

24. René Magritte, Le
Fils de l'homme,
1964

25. Νίκος Εγγονόπουλος,
Ποιητής και Μούσα,
1958

26. Ο υπερρεαλισμός γεννήθηκε στα
χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου
Πολέμου (1914-1918), όπου βρέθηκαν
οι περισσότεροι από τους κατοπινούς
υπερρεαλιστές, είτε συναντήθηκαν
είτε όχι: ο André Breton, ο
μελλοντικός «πάπας» (όπως ειρωνικά
θα τον ονομάζουν) του κινήματος, ο
Louis Aragon, ο Philippe Soupault, ο
Theodore Fraenkel, ο Benjamin
Pérret, αλλά και ο Jacques Vaché.

27. Νέοι, όλοι, στρατεύτηκαν
αναγκαστικά, είδαν το αίμα να
κυλάει ποτάμι και, επιστρέφοντας
από το μέτωπο, αμφισβητούν
ριζικά το status quo που οδήγησε
στο σφαγείο του πολέμου, αλλά και
τον Λόγο, που δεν μπόρεσε να
εμποδίσει το μακελειό ούτε να
περιγράψει τη φρίκη του, την
επιστήμη, τη φιλοσοφία, τη
λογοτεχνία και τη λογική πάνω απ’
όλα, που τις σκέπει.

28. Αμφισβητούν τις μεταπολεμικές πολιτικές επιλογές. Θα
συνταχθούν με το Νταντά, ενάντια σε όλους και σε όλα, για να
στηλιτεύσουν την «παγκόσμια χρεοκοπία ενός πολιτισμού
που στρέφεται ενάντια στον εαυτό του και τον
κατασπαράζει».

30. ο υπερρεαλισμός υπήρξε χωρίς αμφιβολία το πιο σημαντικό από
τα πρωτοποριακά κινήματα και επηρέασε σε πολύ μεγάλο βαθμό
την καλλιτεχνική έκφραση του 20ού αιώνα σε όλους τους τομείς.
Είναι, άλλωστε, και το μόνο κίνημα που εξαπλώθηκε σε ολόκληρο
σχεδόν τον κόσμο και παρά τις αρχικές αντιδράσεις, είχε τελικά
τεράστια απήχηση.
Joan Miró, El Carnaval del arlequin 1925

31. Man Ray, Untitled Rayograph, 1922