Si je ropt

1. Ndertimi i atomit

2. atomi
Për herë të parë ky term është përdorur nga filozofi i Greqisë së
lashtë Demokriti (460 p.e.s.-370 p.e.s.) i cili me këtë fjalë emërtonte atë
element të materies që nuk ndahet më d.m.th
atomi greqisht atomo (ατομο) = fjalë e përbërë nga parafjala a=pa + tomo,
temno=presë, ndaj, ajo që nuk pritet më. Më pas Xhon Daltoni i vërtetoi
botëkuptimet e filozofëve Demokriti dhe Leukipi. Ai përfundoi se materia
eshë e ndërtuar prej grimcave te vogla te cilat nuk mund te ndahen prej ti
me metoda kimike. Këto grimca janë atomet.
Atomi është i përbëre nga bërthama dhe elektronet me ngarkesë elektrike
negative që rrotullohen rreth saj, në brendësin e bërthamës gjejmë
neutronet që janë thërrmija pa ngarkesë elektrike dhe protonet me
ngarkesë elektrike pozitive. Për çdo atom në gjendje normale numri i
protoneve është i barabartë me numrin e elektroneve. Kur numri protoneve
është i barabarte me numrin e elektroneve themi atëherë që atomi është
neutral.

3. Ndërsa kur atomi humb një ose më shumë elektrone ngarkesa e tij nuk
është me neutrale (zero), sepse duke humbur ngarkesat negative të
elektroneve, atij i kanë mbetur vetëm ngarkesat pozitive te protoneve ne
bërthame, atëherë themi se atomi është shndërruar në një jon pozitiv
ose kation. Ndërsa, kur atomit i bashkohen një ose më shumë elektrone, ky
nuk është me neutral, sepse i janë shtuar elektrone me ngarkesa negative,
pra edhe një herë kemi të bëjmë me shndërrimin e një atomi në një jon por
kësaj radhe jon negativ ose anion. Që atomi është i pandashëm mund te
thuhej kur ne nuk e njihnim akoma natyrën e një atomi, tani mund te
konfirmojmë që atomet janë te ndashëm sepse edhe humbja e një elektroni
do te thotë ndarje e tij. Për me tepër shkenca ka ecur shumë përpara saqë
tani është e mundur edhe ndarja e bërthamës së një atomi, ky veprim quhet
fision nuklear dhe është i mundur në centralet nukleare. Atomet e elementve
te nryshem bashkveprojne ndermjet tyre dhe gjate ketij bashkveprimi njeri
nga elementet ka aftesi te jap elektrone ndersa elementi tjeter është i prirur
te marre elektrone ne shtresen e jashtme.

5. Atomi sipas Radhërfordit
Atomi përbëhet nga elektronet (grimca me masë jashtëzakonisht të vogla të
ngarkuara negativisht),nga protonet(grimca me masë afërsisht sa masa e
hidrogjenit me ngarkesë pozitive) dhe nga neutronet (grimca me masë afërsisht sa
protoni pa ngarkesë).
Fizikani anglez Radhërford, në fillim të shekullit të 20, për të shpjeguar ndërtimin e
atomit ai bëri një eksperiment: Një fletë mjaftë e hollë prej ari e bombardoi me reze
alfa (grimca me ngarkesë pozitive 2 herë më të madhe se ajo e protonit). Shumica e
grimcave e ruanin lëvizjen e tyre drejtvizore dhe pasi përshkonin fletën e arit, njëlloj
sikur ajo të mos ndodhej rrugën e tyre.
Të pakta qenë grimcat alfa qe shmangeshin nga rruga drejtvizore dhe vetëm ndonjë
kthehej prapa. Kjo do të thotë që shumica e grimcave nuk gjenin asnjë pengesë në
rrugën e tyre.
Duke u nisur nga kjo Radhërfordi mendoi se ne qendër të atomit,në një vëllim mjaftë
të vogël ndodhen protonet dhe neutronet që ndërtojnë bërthamën e atomit.
Në bërthamë është përqendruar praktikisht gjithë masa e atomit. Rrotull bërthamës,
në largësi mjaftë të madhe prej saj, lëvizin elektronet në trajektore që Radhërfordi
mendonte se ishin rrethore e që quhen orbita.

6. Meqenëse përmasat e bërthamës dhe të elektroneve janë mjaftë të vogla, dhe
largësia e tyre mjaftë e madhe, është e qartë se shumica e grimcave alfa vazhdojnë
rrugën e tyre drejtvizore. Ndonjë grimcë që shkon afër bërthamës ose drejtë saj,
shmanget ose kthehet prapa.
Bërthama është e ngarkuar pozitivisht, kurse elektronet negativisht dhe ngarkesa
më shenjë të kundërt tërhiqen, do të duhej që elektronet (në qoftë se do të ishin në
qetësi) të binin në bërthamë. Që të mos ndodhte kjo, Radhërfordi mendoi që
elektronet te lëvizin në orbita rrethore. Në këtë rast elektronet lëvizin në orbita me
shpejtësi të tillë , në mënyrë që forca tërheqëse elektrike e ushtruar nga bërthama
mbi elektronin , të asnjanësohet nga forca qendërikëse. Atomi është elektro-asnjë
anës. Që këtej rrjedh se numri protoneve qe ndodhen në bërthamë duhet të jetë i
barabartë me numrin e elektroneve që lëvizin në orbita, sepse ngarkesa e elektronit
është e barabartë me ngarkesën protonit, por me shenjë të kundërt. Në qoftë se
shënojmë me Z numrin e protoneve,po kaq do të jetë dhe numri i elektroneve të një
atomi.
Numri Z quhet numër atomik. Ai tregon numrin e protoneve në bërthamë si dhe
numrin e elektroneve që lëvizin rreth bërthamës. Ai është karakteristike shumë e
rëndësishme e atomit.

7. Atomi sipas demokritit
Sipas Demokritit - filozof grek - lendet që na rrethojnë janë te ndërtuara
nga grimca shume te vogla. Ai mendonte se këto grimca ishin te
pandashme, prandaj u quajtën atome (nga greqishtja, atomos = i
pandashëm).
Një cope shkumës ndahet në dy pjesë. Secila nga pjesët përsëri ndahet
në pjesëza përsëri te vogla. Vjen një çast sipas Demokritit, që pjesëza
nuk mund te ndahet me në pjesëza te tjera me te vogla. Ky është atomi i
shkumësit.
Sipas Demokritit, substancat e ndryshme janë te përbëra nga atome te
ndryshme. Uji përbehet nga atome uji, druri nga adme druri, prandaj
edhe substancat janë te ndryshme.
Përfytyrimet e Demokritit ishin mjaft te mira për kohen, por nuk janë
krejtësisht te skta. Dimë që uji, shkumësi, druri nuk përbehen nga atome
uji, shkumësi ose druri, por nga molekula ose janë kristale. Demokriti
nuk kishte te drejte kur i mendonte atomet si te pandashme, për
përfytyrimi i tij për atomet si grimca shume te vogla ishte i sakte.

8. Eksperimentet e para që treguan se atomi nuk është i pandashëm ishin ato te
kalimit te rrymës elektrike në gazet e rralluara. Në një gyp qelqi vendosen dy
elektroda, katoda K e lidhur me polin negativ te burimit te rrymës se vazhduar dhe
anoda A e lidhur me polin pozitiv. Ndërmjet dy elektrodave ushtrohet një diference
potenciale e larte (rreth 10000V). Midis 2 elektrodave lind një shkarkese elektrike që
vjen duke u dobësuar me zvogëlimin e trysnisë se gazit që mbush tubin. Kur trysnia
ulet në mënyre te mjaftueshme, ndriçimi i tubit zhduket dhe në pozicion te kundërt
me katodën shfaqet një drite fluoreshente.Kjo dukuri u shpjegua me veprimin e
grimcave që dalin nga katoda dhe lëvizin drejt anodës, te cilat u quajtën rreze
katodike.Analiza e kujdeshme e dukurisë nga shkencëtare anglez te ndryshëm,
sidomos nga fizikanti anglez Tomson (Jozeph John Thomson) tregoi se :
a) grimcat e rrezeve katodike kane ngarkese elektrike negative ;
b) grimcat janë gjithnjë te njëjta edhe nëse ndryshohet modeli i katodës ose gazi që
përmban tubi.Këto grimca u quajtën elektrone. Atomet e te gjitha elementeve
përmbajnë elektrone.Masa e elektronit është rreth 2 mije here me e vogël se masa e
atomit te hidrogjenit. Ajo është e barabarte 9.11*10-28, pra është e papërfillshme.
Zbulimi i elektronit është shume i rëndësishëm, sepse vërtetoi se atomet nuk janë te
pandashme, por përbehen nga grimca me te vogla, një prej te cilave elektroni.

9. Struktura e atomit
Xhon Dalton ishte një kimist i cili shkoj më tej ides që lënda përbëhet nga atomi,
por ndërtoj teorin atomike sasiore, duke thën që është e mundur të përcaktohen
masat relative te atomeve të elementëve të ndryshëm. Këtë teori Daltoni e bazoj në
tri postulate që janë:
1. Substancat përbëhen nga grimca shumë të vogla, të quajtura atome. Të gjithë
atomet e të njëjtit element janë të njëjta, kurse të atomeve të elementëve të
ndryshë janë të ndryshme.
2.Gjatë reaksionve kimike ndodhë vecimi i atomve dhe bashkimi i tyre me njëri
tjetrin.
3.Një komponim kimik rrjedh nga kombinimi i atomeve të dy apo më shumë
elementëve.Dhe nga postulatet e Daltonit edhe pse kishin disa gabime që u
zbuluan më von u arrit një konkluzion i rëndësishë që: Atom quhet grimca më e
vogël e një elementi që ruan vetit e elementit.Në fund të shekullit të XIX u bë më e
qart ideja që atomi nuk ishte grimca më e vogël që ka një elemet, por që vetë atomi
përbëhet nga grimca më të vogla. Ky ndryshim u dallua me anë të eksperimenteve
me elektricitet. Dhe këto grimca janë:
-elektroni
-protoni
-neutroni

10. Rathërfordi ishte ai që me anë të eksperimenteve të kryera mbi një
fletë ari,platin, argjend ose bakri lëshoj një tufë rrezesh α. Pa që
pjesa më e madhe e grimcave α kalonin fletën metalike pa u
shmangur, disa shmangeshin lëvizjes drejtvizore, kurse shume pak
prej tyre ktheheshin prapa. Ai i shpjegoj këto përfundime duke
propozuar egzistencën e një bërthame në qëndër të atomit.
Gjithashtu ai tha se pjesa më e madhe e bërthamës dhe e gjithë
ngarkesa pozitive e atomit janë të përqëndruar në bërthamë, pra ajo
përmban protone dhe neutrone. Ndërsa elektoronet lëvizin me
shpejtësi rreth saj.
Lëvizë elektroni, vendndodhja e tij, ndryshimet energjetike që lidhen
me çlirimin e fotoneve e dritës. Por asnjë nga ligjet fizike që lidhen
me lëvizjen e objekteve të mëdha nuk mund të shpjegonte lëvizjen e
elektronit

11. Modeli i atomit sipas Bohr-it
Në 1913 Niels Bohr (1885-1962), fizikan danez, propozoi një model teorik
mbi atomin e hidrogjenit. Ai zgjodhi hidrogjenin sepse atomi i tij është më i
thjeshti (ka vetëm një elektron rreth bërthamës) edhe sepse spektri i tij
është më i thjeshti, me shumë pak rreshta. Në modelin e tij Bori imagjinoi
që elektroni lëvizte rreth bërthamës duke përshkuar rrugë fikse, ose orbita,
ashtu si një planet lëviz rreth diellit. Modeli i tij tregonte edhe madhësinë e
orbitave dhe energjinë që duhet të kishte elektroni i një orbite të caktuar.
Ekuacioni i Borit mbi energjinë e elektronit përfshinte disa konstante fizike,
si masa e elektronit, ngarkesa e tij, konstantja e Plankut. Përfshinte
gjithashtu dhe një numër të plotë (n) që Bori e quajti numër kuantik. Secila
nga orbitat mund të identifikohej në baze të vlerës së n-se. Duke kombinuar
të gjitha konstantet ekuacioni i Borit është :
E=-k/n2

12. Ku E është energjia e elektronit dhe k-ja është një konstante e
kombinuar (vlera e saj është 2,18 x 10-18) Struktura e atomit
është e ngjajshme me atë të sistemit diellor.Në sistemin
diellot, dielli është në qendër dhe planetet sillen rreth tij,kurse
te struktura e atomit, atomi është në qendër dhe elektronet
sillen rreth tij.
Dhe pse ndërtimi i atomit sipas Bohr-it nuk është modeli i
ndërtimit të atomit sepse ai mori për bazë vetëm atomin e
hidrogjenit, por ai zbuloj disa ide që përdoren për ndërtimin e
atomit që janë:
-Elektronet ekzistojnë vetëm në nivele të caktuara të energjisë
diskrete , të cilat janë të përshkruara nga numrat kuantik.
-Energjia është përfshirë në kalimin e një elektron nga një
nivel në një tjetër.

14. Ernest Rutherford
Sir Ernest Rutherford, Baron i parë Rutherford of
Nelson, lindi më 30
gusht 1871 në Brightwater afër Nelson në Zelan
dë e re dhe vdiq më 19
tetor 1937në Cambridge. Ishte nga Zelanda e
Re, por punoi në Angli si studiues i fizikës
bërthamore. Në vitin 1908 mori çmimin Nobel.
Dhe që nga viti 1931 ishte baron iRutherford of
Nelson.

15. Eksperimenti
Në vitin 1911 fizikani neozelandez Ernest Rutherford dhe bashkëpunëtoret
e tij kryen një eksperiment, i cili më pas u bë historik, në një laborator të
Universitetit të Kembrixhit, në Britaninë e Madhe. Ai i kishte vene si qellim
vetës të vërtetonte vlefshmërinë e modelit atomik të Thomsonit përmes
vëzhgimit të sjelljes së grimcave alfa të lëshuara me shpejtësi shumë të
madhe kundër një pllakë shumë të hollë floriri.
Përfundimet e vërejtura qene si më poshtë :
1. Pjesa më e madhe e grimcave alfa përshkonte pllakën metalike sikur ajo
të mos përbente asnjë pengese.
2. Disa grimca alfa pësonin një devijim pak a shumë të madh në krahasim
me vijën imagjinare pingul mbi pllake.
3. Vetëm shumë pak grimca alfa nuk përshkonin pllakën dhe ktheheshin
prapa.
Duke u menduar rreth këtyre rezultateve, Rutherfordi u përpoq te merrte me
mend se çfarë takonin grimcat alfa kur përshkonin pllakën.

16. Pothuajse te gjitha grimcat përshkojnë pllakën duke e lene te padëmtuar : ato nuk
gjenin pergese që t'i ndalonin dhe trajektorja e tyre mbetej e pandryshuar.
Grimcat e pakta që ktheheshin pas, gjenin një pengese te pakapërcyeshme,
megjithatë shume e vogël meqenëse ndodhia ngjet vetëm rralle here. Rutherfordi
doli në konkluzionin se kjo pengese duhej te ishe bërthama e vogël, e rende, e
pajisur me ngarkese pozitive, meqë grimcat alfa që shmangen nga lëvizja
drejtvizore janë ato, trajektorja e te cilave kalon afër bërthamave pozitive.
Rezultatet eksperimentale te arritura nga Rutherfordi dhe te vërtetuara edhe nga
studiues te tjerë lejuan te përpunohet i ashtequajturi model atomik bërthamor. Në
te cilin, atomi paraqitej si një sfere, në qendër te se cilës është e vendosur
bërthama, dhe elektronet rrotullohen rreth bërthamës duke ndjekur orbitale
eliptike si ato te planetëve rreth diellit dhe për ketë shkak, ky model u njoh edhe si
modeli planetar. Nëse atomin do ta krahasonim me një stadium futbolli, bërthama
e tij do te ishte sa një kokërr arre në mes te stadiumit. Vëllimi i atomit përputhet
me hapësirën e zëne nga elektronet në lëvizje te vazhdueshme përreth
bërthamës, dhe është një milion miliard here me e madhe, prandaj atomi ka një
diametër që është rreth njëqind mije here me i madh se ai i bërthamës se tij.

18. Xhon Dalton
.
John Dalton (Eaglesfield, 6 shtator 1766 - Manchester, 27 korrik 1844) ishte një
kimist, fizikan, meteorolog dhe mësues i anglishtes. Biografi
John Dalton ka lindur në Eaglesfield, pranë Cockermouth në Cumberland. Ai ishte
një nxënës i babait të tij (i cili ishte një weaver) dhe në moshën dymbëdhjetë ai
tashmë mësohet në një shkollë private në Kendall. Më vonë, në 1793, ai u
transferua në Mançester, ku ai qëndroi gjatë gjithë jetës së tij për të qenë një
mësues i fizikës dhe matematikës dhe një studiues në Kolegjin e Re. Apasionuar
pas meteorologjia, ishte i detyruar të marrë një interes të pronave të gazit; botoi
rezultatet e studimeve të tij në 1803.
Rëndësishme ishin atëherë studimin e tij të motit dhe në zhvillimin e shiut. Ky i
fundit u konsiderua fillimisht si produkt i një ndryshimi në presionin e ajrit, ndërsa
Dalton solli në dritë marrëdhëniet ekzistuese midis saj dhe ndryshimin e
temperaturës.
John Dalton vuajtur nga verbëri ngjyra. Sytë e tij u hoqën dhe ruajtur për studimin
e pas vdekjes së tij. Dalton kuptoi që do të vuajnë nga kjo sëmundje vetëm kur, që
ka për të marrë pjesë në një takim të Quakers, kishte blerë një palë çorape të kuqe
zjarr, duke pasur parasysh që ata të jenë në vend të një kafe më të matur

19. Teoria atomike
Në 1803, John Dalton pari u përpoq për të përshkruar atom dhe e bëri atë bazën
e dy prej tre ligjet themelore të kimisë (i treti formuluar atë vetë në 1808). Dalton,
për të krijuar modelin e tij të atomit, do të bazohet në pikat fikse; secili prej tyre
do të jetë në përputhje me dy ligjet bazike (dhe padyshim edhe me atë që do të
të formuluar Dalton njëjtë). Në veçanti, tri pikat e para nënkuptojnë se në një
reaksion kimik atomet mbeten të pandryshuara në numër dhe në masë dhe kjo
është në përputhje me ligjin e ruajtjes së masës së Lavoisier, ndërsa pika e
katër është në përputhje me ligjin e përmasa të caktuara Proust.
Të gjitha çështje është e përbërë nga grimca mikroskopike të quajtur atomet
pandashëm dhe i pathyeshëm. Gjitha atomet e njëjtë elementit janë identikë dhe
kanë të njëjtin masë. Atomet e një elementi nuk mund të konvertohet në atomet
e elementëve të tjerë. Atomet e një element të kombinohen për të formuar një
komponim, vetëm me numra të plotë të atomeve të elementëve të tjerë.

20. Atomet as nuk mund të krijohet as nuk shkatërrohet, por të lëvizin integers
nga një kompleksi në një tjetër. Dalton njëjtë shpallura ligjit të proporcione të
shumëfishta: "Kur një element është kombinuar me të njëjtin masë të një tjetër
element, per te formuar komponimet ndryshme, masa e elementit të parë janë
me njëri-tjetrin në shkallën e thjeshta, shprehur nga numra të plotë dhe të
vogla".
Dalton ndoshta imagjinuar atomin si një top mikroskopike krejtësisht të plotë
dhe të pandashme, por, si më vonë tregoi përvojat e Thomson dhe
Rutherford, u zbulua se ai mund të zbërthehet (duke ndarë elektronet
kryesore) dhe kjo ishte pothuajse tërësisht bosh (të qenit masë përqendruar
pothuajse tërësisht në bërthamë). Gabime të tjera ishin shkencëtar anglez
besojnë se komponimet janë prodhuar në sasi në mënyrën më të thjeshtë të
mundshme (pika 4) dhe se elementet e pastër janë bërë nga atomet
individuale (ndërsa ky është vetëm për gazrat fisnike). Ligji i vëllimeve të Gay-
Lussac në 1808 çoi atë për disa kontradikta me teorinë e Dalton që erdhën
edhe të refuzojë për të bllokuar ligjin e fizikani francez. Zgjidhja e problemit u
zbulua nga fizikani italian Avogadro me futjen e konceptit të molekules.

22. Lidhja kovalente
Përvec lidhjeve mes metaleve dhe jometaleve, atomet e jometaleve mund të krijojnë
lidhje mes veti. Gjatë kësaj lidhje, atomet e jometaleve as nuk lirojnë e as nuk
pranojnë elektrone por bëjnë çiftëzimin e tyre. Kështu formohet lidhja kovalente.
LIDHJA KOVALENTE FORMOHET ME ÇIFTËZIMIN E ELEKTRONEVE TË
ATOMEVE PËRKATËSE! Lidhja kimike e cila formohet si rezultat i formimit të ciftit
te perbashket elektronik quhet lidhje Kovalente. Lidhja kovalente formohet me
bashkimin e elektroneve teke (të pa ciftëzuara). Nje cift i perbashket elektronik midis
dy atomeve paraqet një lidhje kovalente. Lidhjet kovalente ne molekulë mund te
jene njefishe, dyfishe, dhe trefishe. Lidhjet kovalente jane te orientuara ne hapesirë
dhe e kushtezojnë gjeometrin e molekules. Ne qofte se jane te lidhura dy atome te
cilat kane elektronegativitet te ndryshem, ateher do te formohet lidhja kovalente e
polarizuar. Molekulat e tilla kane moment dipolar. Momenti dipolar eshte madhesi
vektoriale e orientuar prej skajit pozitiv te molekules kah skaji negativ i saj.
Lidhja kovalete mund të formohet edhe me mbivendosje ansore të orbitaleve
atomike. komponimet të cilat formohen me lidhje kovalente quhen komponime
kovalente. Lidhjet kovalente mund te jen njefishe, dyfishe, dhe trefishe. qifti i
perbashket elektronik shenohet me nje vije(-)