1. ใบความรู้ที่ ๕.๑
บทร้อยกรอง
ความหมายของร้อยกรอง
ร้อยกรอง คือ งานเขียนที่มีการเลือกใช้คาโดยนามาประกอบกันเข้าตามลักษณะบังคับ
อันได้แก่การบังคับจานวนคาเสียงสูงต่าหนัก (ครุ) เบา (ลหุ) เอกโทและสัมผัสตามรูปแบบของ
ร้อยกรองแต่ละชนิดซึ่งมีชื่อเรียกต่างๆกันเช่นกวีนิพนธ์คาประพันธ์บทประพันธ์บทกวี กวีวัจนะ
บทกานท์ เป็นต้น
ลักษณะบังคับของร้อยกรองลักษณะบังคับที่ทาให้ร้อยกรองมีลักษณะพิเ
ศษจากข้อเขียนร้อยแก้วมีอยู่ ๙ ประการดังนี้
คณะ คือ
แบบบังคับที่วางกาหนดกฎเกณฑ์ไว้ว่าคาประพันธ์ชนิดนั้นๆแต่ละบทจะมีกี่บาทแต่ละบาทจะมี
กี่วรรคแต่ละวรรคจะมีกี่คาเช่นโคลงสี่สุภาพกาหนดไว้ว่าคณะหนึ่งหรือบทหนึ่งมีสี่บาทบาทละ
๒ วรรควรรคหน้ามี ๕ คาวรรคหลังมี ๒ คา (พยางค์) ส่วนวรรคหลังบาทที่ ๔ มี ๔ คา
(พยางค์ฉะนั้นโคลงสี่สุภาพ ๑ บทจะมี ๓๐คาอาจมีคาสร้อยต่อท้ายบาทที่ ๑๓ และบังคับเอก ๗
โท ๔ แห่งดังนี้เป็นต้น
อ่านหนังสือเสร็จเรา
ไปเล่นกันนะ..

2. สัมผัสคือลักษณะบังคับให้ใช้คาที่มีเสียงคล้องจองกันซึ่งมี๒ชนิดคือ
ก. สัมผัสสระเป็นเสียงที่มีสระตัวสะกดในมาตราเดียวกันเช่นอ้อน-งอน-ห่อน-ขอน-จร
(จราจร)-อุดร-
ข. สัมผัสอักษรเป็นคาที่ใช้พยัญชนะต้นเหมือนกันเช่นรัก-ร้าง-รื่น-ทรวง-ส้ม-ซ่อน-
แสง-โทรม-เศร้า-ซวนเซเป็นต้นสัมผัสยังแบ่งเป็น ๒ ประเภท คือ
- สัมผัสนอกวรรคเป็นสัมผัสนอกบังคับจะเป็นสัมผัสสระเท่านั้น
-
สัมผัสในคือสัมผัสในบังคับเป็นสัมผัสที่อยู่ภายในวรรคเดียวกันไม่บังคับว่าจะเป็นสัมผัสสระห
รือสัมผัสอักษรก็ได้
ครุ-ลหุ คือ คาที่มีเสียงหนัก-เบาใช้ในคาประพันธ์ประเภทฉันท์
ครุ :เสียงหนักคือพยางค์ที่ประสมด้วยสระเสียงยาวในมาตราแม่
ก.กาและมีตัวสะกดรวมทั้งประสมด้วย อา ไอ ใอ เอา เช่น จาได้
ไป เขารักลูก
ลหุ :คาที่มีเสียงเบาคือพยางค์ที่ประสมด้วยสระเสียงสั้น เช่น จะ ดุ ติ
ผิว กระทะ ฤ ฯลฯ
ครุ-ลหุ มีสัญลักษณ์แทนดังนี้
กั เป็นสัญลักษณ์แทนครุ
กุ เป็นสัญลักษณ์แทนลหุ
อากาศดี
จังเลย !

3. เอก-โท คือคาที่บังคับด้วยรูปวรรณยุกต์เอกโทนิยมใช้กับคาประพันธ์ประเภทร่าย โคลง
คาเป็น -คาตายใช้ในโคลง
คาเป็น คือ คาที่ประสมด้วยสระเสียงยาวเช่นตาดีแม้เสือดูและคาที่ประสมด้วย
มาตราตัวสะกดในแม่กง กน กม เกย เกอว เช่น ลม โชย เย็น ช่าง ชื่นใจ เป็นต้น
คาตาย คือ คาที่ประสมด้วยสระเสียงสั้นเช่นเดียวกับคาลหุและคาที่ประสมด้วยมาตรา
ตัวสะกดในแม่กก กด กบ เช่น แกลบ เจ็บ โยก หลุด ฤทธิ์ ประจบ เป็นต้น
พยางค์หรือคา คือ เสียงที่เปล่งออกมาครั้งหนึ่งๆแต่จะนับแทนที่กันได้เช่นสมัคร
สมานอาจเป็น ๒๓ หรือ ๔พยางค์ในแต่ละประเภทไม่เหมือนกัน
วรรณยุกต์ คือ เสียงสูง-ต่า ตามตาแหน่งของบทประพันธ์เช่นคาสุดท้ายของวรรคที่ ๒
ของกลอนจะต้องใช้เสียงสูงตัวอย่างเช่น
งานวันเกิดยิ่งใหญ่ใครคนนั้น
ฉลองกันในกลุ่มผู้ลุ่มหลง
หลงลาภยศสรรเสริญเพลินทะนง
วันเกิดส่งชีพสั้นเร่งวันตาย
อีกมุมหนึ่งซึ่งเหงาน่าเศร้าแท้
หญิงแก่แก่ทั้งเหงาและคอยหาย
โอ้วันนั้นเป็นวันอันตราย
แม่คลอดสายโลหิตแทบปลิดชนม์
คาว่าหลงหายต่างมีวรรณยุกต์เสียงสูงตายชนม์ต่างมีวรรณยุกต์เสียงสามัญเป็นต้น