1. Beheerarchitectuur
BEHEER
10
OKTOBER 2009 / NUMMER 8
ITB2009-08_v3.indd 10 30-09-09 13:33

2. gepositioneerd
Steeds meer organisaties zien heil in het onderkennen van beheer-
architectuur als een expliciet aandachtsgebied binnen de ICT-architectuur.
Maar waar wordt beheerarchitectuur precies gepositioneerd? Een
positionering in termen van bestaansrecht, werkgebied, eigenaarschap en
samenwerking. BART DE BEST EN PASCAL HUIJBERS
BEHEER
D
e meeste architectuurraamwerken positionering is nog niet uit de verf geko-
onderkennen alleen de deelarchi-
tectuurgebieden businessarchitec- Goede alignment men. Dit artikel geeft een verkenning naar
een antwoord op dit vraagstuk op basis van 11
tuur, informatiearchitectuur en technische
architectuur. In deze raamwerken zijn de tussen de BITA onderzoek door SPS. Eerst worden de opzet en
de resultaten van het onderzoek besproken.
deelgebieden vaak de kolommen. De rijen
van de raamwerken bestaan meestal uit en de BEA vereist Daarna komt de visie van de trekkers van dit
onderzoek aan bod.
architectuurprincipes en -modellen. Een
veelgebruikt raamwerk dat op deze wijze participatie van SPS-ONDERZOEK
architectuur modelleert, is het Dynamische
Architectuurraamwerk (DYA, figuur 1 ). beheer bij het SPS heeft onderzoek laten verrichten naar de
exacte positionering van beheerarchitectuur
Beheer, beveiliging, kwaliteitszorg en
juridische zaken worden hierbij niet onder- samenstellen binnen de ICT-architectuur, in termen van
bestaansrecht, werkgebied, eigenaarschap
kend als deelarchitecturen. De positionering
van deze aspectgebieden van architectuur van de BITA en samenwerking.
wordt meestal gezien als derde dimensie Aanleiding
achter het raamwerk. In figuur 1 is zo’n positi- Het bedrijf sponsort regelmatig onderzoe-
onering weergegeven als een grijs vlak achter ken en publicaties op het gebied van beheer.
het DYA-raamwerk. Het uitgebreide ketenbeheeronderzoek
Het opnemen van beheer als derde dimen- bijvoorbeeld, dat in IT Beheer Magazine is
sie van het raamwerk is een goede weergave gepubliceerd.3 Ook de positionering van
van het idee dat beheer integraal moet wor- architectuur echter niet nader uiteengezet. beheerarchitectuur vond SPS interessant
den meegenomen in het architectuurdenken. Er is in dit magazine al veel over beheer- om nader te onderzoeken. Het bedrijf wilde
In architectuurraamwerken wordt beheer- architectuur gepubliceerd,2 maar de exacte achterhalen hoe de SPS Gensys Business
Beheer
Businessdoelen
Businessarchitectuur Informatiearchitectuur Technische architectuur
Product/dienst Proces Organisaties Gegevens Applicatie Middleware Platform Netwerk
1 Algemene principes
2 Beleidslijnen
3 Modellen
Figuur 1 Afbeelding van beheer op het DYA-raamwerk1
OKTOBER 2009 / NUMMER 8
ITB2009-08_v3.indd 11 30-09-09 13:33

3. Service Management-oplossing moest wor- als basis dienen om architectuurprincipes
den gepositioneerd. In het afgelopen jaar en -modellen op te stellen.
heeft SPS hiertoe samengewerkt met het
Nederlands Genootschap voor Informatie
“Het betrekken Daarnaast is het ook gezond om een
spanningsboog te creëren tussen dynamiek
(NGI) en het IT Service Management Forum
Nederland (ITSMF). Er werden twee work- van beheer- en stabiliteit. Architectuur komt immers
pas goed tot leven bij veranderingen (dyna-
shops met NGI-leden georganiseerd en
twee met ITSMF-leden. In totaal hebben architecten in miek). Vanuit beheer wordt juist gestreefd
naar stabiliteit van de afgesproken ICT-
maar liefst 56 deelnemers de workshops
bezocht. het BITA-team serviceverlening, uiteraard rekening hou-
dend met een veranderende vraag vanuit
Opzet creëert gezonde de business.
Tot slot is het natuurlijk een belangrijk
In elke workshop gaf Bart de Best uitleg over
het vakgebied beheerarchitectuur in het spanning tussen gegeven dat vaak meer dan twee derde van
het ICT-budget opgaat aan beheer. De orga-
algemeen. De definitie van beheerarchitec-
tuur die hierbij werd gehanteerd, is weerge- stabiliteit en nisatie die verantwoordelijk is voor beheer
kan dan ook heel goed aangeven waar de
geven in het kader. Pascal Huijbers vertelde
over het vakgebied ICT-architectuur. In de dynamiek” kosten zitten en hoe deze voor het huidige
portfolio verlaagd kunnen worden. Tevens
BEHEER
workshops legden Bart en Pascal aan werk- kunnen voor nieuwe producten en diensten
groepen van drie tot vier man enkele vragen uitgaven worden voorkomen.
voor. Hieraan voorafgaand hadden zij haaks Om een evenwichtig beeld te verkrijgen
op elkaar staande stellingen ingenomen om van het bestaansrecht van beheerarchitectuur
de discussies over de vragen te polariseren. werd in de workshops gevraagd naar argu-
Elke groep discussieerde drie kwartier over menten om vooral níét beheerarchitectuur te
de vragen en formuleerde een antwoord. bedrijven. Een aantal deelnemers gaf aan dat
De voorgelegde onderzoeksvragen waren het afstemmingproces lastiger is met nog een 13
gebaseerd op vragen die veel worden gesteld partij aan tafel. Tevens zouden er meer princi-
bij organisaties die beheerarchitectuur een pes vanuit beheer bij komen die gericht zijn op
prominente plaats hebben gegeven tussen de stabiliteit en die het geheel te rigide kun-
de standaarddeelarchitecturen business- nen maken. Verder blijft beheer gewoon een
architectuur, informatiearchitectuur en Bestaansrecht aspectgebied waarvoor de BITA-architecten
technische architectuur. De eerste vraag De meest fundamentele vraag van het verantwoordelijk zijn, omdat het een kwali-
was gericht op de businesscase van beheer- onderzoek is die van het bestaansrecht teitsaspect is van de producten en diensten
architectuur en luidde: “Wat pleit voor en van beheerarchitectuur. Beheerbaarheid is die bij het architectuurontwerp zijn betrokken.
tegen het bestaansrecht van beheerarchi- immers eigenlijk niets anders dan een kwa-
tectuur?” Daaropvolgend werden drie vra- liteit die je kunt toedichten aan een onder Werkgebied
gen gesteld om erachter te komen hoe de architectuur vormgegeven product of dienst. De meeste workshopbezoekers hadden
BEheerArchitectuur (BEA) zich verhoudt Daarmee vervalt het bestaansrecht van behoefte aan een hoger gehalte architec-
tot de Business Informatie en Technische beheerarchitectuur. tuurmodellen en architectuurprincipes voor
Architectuur (BITA): “Wat is het werkgebied De meeste deelnemers aan het onder- beheer. De vraag of hiervoor een rol of functie
van beheerarchitectuur?”, “Hoe zit het met zoek vonden deze stellingname te kort door van beheerarchitect handig is, leverde niet
het eigenaarschap?” en “Wat is de samen- de bocht. Het vereist namelijk specialistische veel discussie op. Maar wat is het werkge-
werking tussen de BEA en de BITA?”. (domein)kennis om de beheerbaarheid van bied van deze beheerarchitect? Het antwoord
een product of dienst in een architectuuront- hierop was simpelweg: het gehele domein
Resultaten werp te kunnen meenemen. Deze kennis is waaraan de BITA-architecten invulling
De resultaten van het onderzoek beslaan veel vaak niet afdoende aanwezig bij de BITA- geven. De focus ligt echter op de beheerbaar-
tekst. Daarom worden de antwoorden hierna architecten, omdat zij is vergaard door vallen heid van de ICT-producten en -diensten, en
samengevat. De complete antwoordenset is en opstaan en zich niet makkelijk laat over- wel gedurende de gehele levenscyclus. Dit
te downloaden van www.sps.nl/onderzoek. dragen. Wel kan deze ervaring uitstekend impliceert dat de opgestelde architectuur-
modellen en -producten voor beheer zowel
in de projectorganisatie als in de beheerorga-
nisatie gehanteerd moeten worden. Sterker
nog: de beheerorganisatie moet zelf onder
De definitie van ‘beheerarchitectuur’ architectuur vormgegeven worden.
Het scheppen en bewaken van richtinggevende (wetgevende) kaders in de vorm van
architectuurprincipes en architectuurmodellen (referentiearchitectuur), om te komen tot Eigenaarschap
een consistente, toekomstvaste en voor de business bruikbare inrichting van de beheeror- Bij het introduceren van een beheerarchitect
ganisatie in termen van methoden, middelen en mensen, door deze af te stemmen op de is het erg belangrijk om het eigenaarschap
IV-architectuur en het van het bedrijfsbeleid afgeleide ICT-beleid. te definiëren: wie is nu eigenlijk de eigenaar
Deze richtinggevendheid beperkt zich niet tot het vormgeven van de beheerorganisatie, van de architectuurprincipes en -modellen
maar heeft ook betrekking op de beheerbaarheid van de ICT-producten en ICT-diensten van beheer? Een aantal deelnemers stelde
die door projecten worden opgeleverd in het kader van de vastgestelde IV-architectuur dat de toekenning van het eigenaarschap
en die door de beheerorganisatie worden beheerd. Hierbij geldt dat de gehanteerde situationeel bepaald is en afhangt van de
beheerkaders (referentiearchitectuur) in samenspraak van de beheerarchitecten met de structuur van de organisatie. De meesten
IV-architecten worden bepaald. waren van mening dat het eigenaarschap
zo hoog mogelijk in de organisatie belegd
Bron: Best B de, Beheren onder Architectuur, NGN, 2008. moet worden: ‘op C-level’, zoals dat dan heet.
OKTOBER 2009 / NUMMER 8
ITB2009-08_v3.indd 13 30-09-09 13:33

4. Onze visie
Verder werd geen eensluidend antwoord op
de vraag gegeven. Opvallend is dat slechts
enkele antwoorden betrekking hadden op
de beheerorganisatie/beheerarchitect. De
meerderheid vindt dus dat het belangrijk is
om juist de beheerorganisatie niet eigenaar In onderstaande tekst geven de auteurs hun visie op
te maken van de beheerbaarheid van de
ICT-producten en -diensten. Een belangrijk de plaats van de beheerarchitectuur.
argument hiervoor is dat de verantwoorde-
lijkheid voor deze beheerbaarheid altijd bij
E
de BITA-architecten moet liggen. r is een belangrijk argument om
beheerarchitectuur niet als een
Samenwerking
Na het vaststellen van het bestaansrecht,
expliciet aandachtsgebied te verkla-
ren. Architectuur is namelijk in wezen een “De beheer-
het werkterrein en het eigenaarschap van
beheerarchitectuur werd de vraag beant-
abstractie (beeld) van objecten (producten,
diensten en processen), gezien vanuit een baarheid van
woord wat de relatie is tussen de BEA- en de
BITA-architecten. Eén van de antwoorden,
bepaald perspectief. Beheer is niet een object
maar een kwaliteit van een object, dat onder ICT-producten en
BEHEER
die een aantal andere omvat, luidde: “De
samenwerking moet al in de businesscase
architectuur wordt vormgegeven. Als zoda-
nig is het altijd een impliciet aspect dat de -diensten is altijd
zijn verwerkt. Naast de maakbaarheid en de
haalbaarheid moet ook de beheerbaarheid
BITA-architecten moeten vormgeven.
Dit is de reden dat beheerarchitectuur de verantwoor-
worden meegenomen. Beheerarchitectuur
moet verankerd worden in het overall
in de diverse architectuurraamwerken niet
gezien wordt als deelarchitectuur, zoals dat delijkheid van
architectuurproces.” wel gebeurt voor de business-, informatie- en
technische architectuur. Termen als ‘beheer- de BITA” 15
Conclusie baarheid’ en ‘veiligheid’ worden in veel archi-
Uit het SPS-onderzoek kan het volgende tectuurraamwerken gezien als kwaliteitsas-
geconcludeerd worden. Beheerarchitectuur pecten van de objecten die in de architectuur
is een belangrijk aspectgebied binnen archi- besloten liggen. ‘Richting geven’ en ‘kwaliteit
tectuur, dat expliciet onderkend moet wor- bewaken’ – in de zin van ‘beheren en beveili-
den. Het werkgebied is feitelijk gelijk aan dat gen’ – laten zich wel vertalen in ‘beheren en
van de business-, informatie- en technologi- beveiligen onder architectuur’. Het bestaat uit bedrijfsprocessen die onder-
sche architectuur. Over het eigenaarschap steund worden door het informatiesysteem.
zijn de meningen verdeeld. In ieder geval zijn Recursief paradigma Een informatiesysteem bestaat uit één of
de meeste deelnemers aan het onderzoek het Een argument om beheerarchitectuur wel te meer applicaties en de onderliggende infra-
erover eens dat het zo hoog mogelijk in de onderkennen, ligt besloten in het beheerpa- structuur. De ondersteuning van de bedrijfs-
organisatie moet worden belegd. De samen- radigma zoals gepubliceerd door Looijen in processen bestaat uit het bewerken, opslaan,
werking tussen de BITA-architecten (inno- het standaardwerk Beheer van informatie- rapporteren en distribueren van informatie.
vatie) en de BEA-architecten (beheer) moet systemen (figuur 2).4 Dit beheerparadigma Het beheer (functioneel beheer, applicatie-
hecht zijn en gedurende de gehele lifecycle onderkent drie aspectgebieden binnen een beheer en technisch beheer) richt zich op
van de veranderende informatievoorziening organisatie. De basis is het reële systeem. het informatiesysteem en maakt afspraken
plaatsvinden, van de businesscase tot aan de met de business om dit informatiesysteem te
inbeheername. laten presteren conform de eisen en wensen
van de business.
Looijen geeft tevens aan dat het beheer-
Bestuurlijke Informatische paradigma recursief is. Dit betekent dat het
invloeden invloeden bovenste blok (B) beheer ook weer bestaat uit
een reëel systeem (RS1) dat behoefte heeft
aan informatievoorziening (IS1) en dat ook
B hiervoor weer beheer (B1) nodig is. Dit recur-
Beheer siebeginsel is weergegeven in figuur 3.
Het reële systeem bestaat in dit geval
uit de beheerprocessen van bijvoorbeeld
IS BiSL (Business information Services Library),
Informatiesysteem ASL (Application Services Library) en ITIL.
Deze processen worden ondersteund door
informatiesystemen, zoals de servicema-
RS nagementtools voor de registratie van inci-
Reëel systeem denten, problemen, wijzigingsverzoeken et
cetera. Deze tools moeten echter ook weer
beheerd worden, wat ook wel metabeheer
wordt genoemd.
Bedrijfseconomische Technische De BITA-architecten zijn verantwoorde-
invloeden invloeden lijk voor het ontwerpen van een architec-
tuur van alle drie de onderdelen van het
Figuur 2 Beheerparadigma van Looijen4
beheerparadigma uit figuur 3 (RS, IS en B).
OKTOBER 2009 / NUMMER 8
ITB2009-08_v3.indd 15 30-09-09 13:33

5. Business- ICT-
B1 domein domein
Beheer
Beleid en Architectuur
B IS 1
Beheer Informatiesysteem
Functioneel beneer
IS
technisch beheer
RS 1
Informatiesysteem
Bedrijfsproces
ontwikkeling
Reëel systeem
Innovatie &
Applicatie/
RS
Reëel systeem
BEHEER
Figuur 3 Recursiebeginsel van Looijen4 Figuur 4 Eigenaarschap
De beheerarchitecten richten zich juist op het begrip ‘beheerarchitectuur’ hebben
het beheer van het informatiesysteem (B) steekhoudende argumenten. Los van de
16 en de benodigde beheerorganisatie (RS1,
IS1 en B1), daarbij rekening houdend met de
Organisaties rechtvaardiging voor het hanteren van dit
begrip vanuit het recursiebeginsel, verdient
beheeraspecten die naar voren zijn gekomen
in de BITA.
willen beheren het aspect ‘beheer’ binnen de BITA een pro-
minentere plek.
Duidelijke scheiding
onder Er is binnen veel organisaties behoefte
om beheren onder architectuur een gezicht
Om te komen tot een goede alignment tus-
sen de BITA en de BEA is een participatie van
architectuur een te geven en hiervoor iemand verantwoor-
delijk te maken die feeling heeft met zowel
de beheerorganisatie bij het samenstellen
van de BITA een vereiste. De BITA-architecten
gezicht geven de business als de beheerorganisatie. Door
over ‘beheerarchitectuur’ en ‘beheerarchi-
richten zich immers ook op de beheermidde- tect’ te spreken kan hieraan invulling gege-
len die nodig zijn om de gewenste informa- ven worden. De beheerarchitect is name-
tievoorziening tot stand te brengen. Tevens lijk het geweten van de beheerorganisatie
dient de beheerorganisatie te participeren en de projectorganisatie. Hij bewaakt de
in de projecten die de BITA-architecten rea- beheerbaarheid van de (beheer)producten
liseren. Hierbij kan vanuit beheerarchitec- en (beheer)diensten tijdens het voortbren-
tuur vroegtijdig aangeven worden welke gingsproces en is medeacceptator bij ople-
risico’s beheerst moeten worden, opdat vering. Door van meet af aan te participe-
geen afbreuk wordt gedaan aan de uitge- ren in de realisatie van de BITA biedt de
zette lijnen. beheerarchitect een middel tot alignment
Door op deze manier de BITA en de van de beheerorganisatie met de business.
BEA naast elkaar te stellen, is er een dui- Tevens beheerst de beheerarchitect de
delijke scheiding mogelijk tussen beide namelijk vooral op het gebruiksaspect van risico’s die samenhangen met de beheer-
werelden. De BITA-architecten richten zich nieuwe informatiesystemen en de inno- baarheid van ICT-producten en -diensten
vatie van bestaande informatiesystemen, opgeleverd door de projectorganisatie (pro-
inclusief het daartoe benodigde migratie- jecten) en de beheerorganisaties (changes
pad van de IST- naar de SOLL-situatie. De en organisatieveranderingen).
BEA-architecten richten zich vooral op het Het eigenaarschap moet volgens ons
Oproep beheer van bestaande informatiesystemen in ieder geval niet belegd worden bij de
en de daarvoor benodigde beheerorgani- gebruikers- of beheerorganisatie. Het beste
Wilt u meer informa- satie, daarbij rekening houdend met de kan het eigenaarschap belegd worden in
tie ontvangen over beheeraspecten die vanuit de BITA worden een staffunctie, en wel op topniveau in de
beheerworkshops meegegeven. De synergie van de samenwer- organisatie, zoals weergegeven in figuur 4.
die SPS in de nabije king is gelegen in het delen van kennis en Zo’n staffunctie kan bijvoorbeeld een
toekomst organi- kunde van de diverse portfolio’s (informa- afdeling Beleid en Architectuur zijn. Deze
seert? Of wilt u een tiesystemen, programmatuur en infrastruc- afdeling is dan de eigenaar van alle archi-
Business Service tuur) en het bewaken van uitgezette lijnen tectuurontwerpen en stemt deze af met alle
Management-poster om deze portfolio’s effectiever en efficiënter betrokken partijen. De projectorganisatie
ontvangen die te kunnen beheren. (innovatie en ontwikkeling) realiseert de
gebaseerd is op modellen uit het boek producten en diensten conform de vastge-
Beheren onder Architectuur? Stuur dan Staffunctie stelde architectuurontwerpen. De beheer-
een e-mail naar info@sps.nl. Zowel de voor- als de tegenstanders van organisatie beheert de producten en dien-
OKTOBER 2009 / NUMMER 8
ITB2009-08_v3.indd 16 30-09-09 13:33

6. sten conform de architectuurontwerpen en
SECURITY MATTERS Paul.Overbeek@ois-nl.eu
adviseert de business, de afdeling Beleid en
Architectuur en de projectorganisatie.
Dit biedt de volgende voordelen:

Vanuit beheer en vanuit architectuur
Tapverslaafde politie
wordt het eigenaarschap geclaimd zonder De politie heeft in 2008 zo’n 26.000 telefoonnummers afgetapt.
aan alle aspecten van architectuur invul- Nederland staat daarmee in de vrije wereld al jaren num-
ling te geven. Door het centraal beleggen mer 1 met het aantal taps. Precies tien jaar terug werden per
van het eigenaarschap is deze discussie jaar nog minder dan 10.000 nummers getapt. Het aantal taps
snel beslecht. explodeert.

Aan de BEA en de BITA wordt invulling Maakt u zich zorgen? Misschien is internet dan ook iets voor
gegeven vanuit een staffunctie die hoog u. Het aantal internettaps is namelijk nog vrij beperkt. In 2006,
in de organisatie belegd kan worden. het laatste jaar waarover duidelijkheid is, waren dat er zo’n
Hierdoor is het mogelijk om het juiste honderd. Je zou zeggen dat het tappen van internet vrij een-
gewicht te geven aan architectuur. voudig is. Dat valt echter tegen, want de politie moet persoons-
 lifecycle van architectuur is niet afhan-
De gericht tappen. Neem als voorbeeld het tappen van e-mail.
COLUMN
kelijk van de projectlifecylce. Internetters gebruiken doorgaans meerdere e-mailaccounts, bij
verschillende providers. Verder is het openen van een nieuw
Voor de rol/functie van beheerarchitect e-mailaccount in minder dan een halve minuut geregeld. De
maken het eigenaarschap en de positione- politie kan daar met de knapste tapkast niet tegenop.
ring echter niet zo veel uit. Hij moet vooral Skype, telefoneren over internet met VoIP, is ook niet te volgen
werken voor de afdeling die eigenaar is voor de politie. Er zijn geen vaste punten voor de overheid om
van de beheer betreffende architectuur- op in te prikken. En je kunt een handjevol Skype-adressen
ontwerpen, zoals de blauwdruk van de van tevoren met je brothers-in-
beheerorganisatie. Tevens moet de beheer- crime afspreken en activeren op 17
architect betrokken zijn bij de overige archi- het moment dat je even nodig moet
tectuurontwerpen om de beheerbaarheid te communiceren. Is dat nog niet veilig
bewaken. genoeg? Je kunt standaard SSL-
encryptie gebruiken. En je kunt ook
nog afspreken om andere poortnum-
Met dank aan SPS (Frits Timmermans), NGI (Robert mers te gebruiken. Je kunt dus rede-
de Koning), ITSMF (Agnes Hadderingh), Sergio Kock lijk zeker een tapvrij leventje leiden.
en de vele deelnemers aan de workshops.
Dat is een grote frustratie voor
Justitie. Op een Kamervraag naar de
Drs. ing. Bart de Best RI is beheerarchitectuurconsul- technische mogelijkheden voor het
tant (bdebest@sca-alliance.com). Ing. Pascal aftappen van internet liet de minis-
Huijbers is senior architectuurconsultant (phuij-
bers@sca-alliance.com). ter onbedoeld zijn zorgen blijken: Je kunt op
“In het belang van de opsporing en
de staatsveiligheid wordt deze vraag
internet
LITERATUUR niet beantwoord.” redelijk zeker
Best B de, Beheren onder Architectuur, NGN, 2008. Een crimineel die zich laat pakken een tapvrij
via een tap is een onnozeltje. In
dat licht is het de moeite waard de
leventje
NOTEN
1. Wagter R et al., Snelheid en samenhang in effectiviteit van die 26.000 taps eens leiden
business- en ICT-architectuur, Sogeti Nederland. goed te onderzoeken.
2. ‘Beheerarchitectuur’, IT Beheer Magazine nr. 5, Justitie heeft ook nog een operationeel probleem: mensen blij-
2007.
‘Beheerarchitectuur in projecten’, IT Beheer
ken steeds slapper te ouwehoeren aan de telefoon. Dat leidt tot
Magazine nr. 8, 2007. afgestompte oren bij de heilige hermandad. En dan wordt er in
‘Regie onder beheerarchitectuur’, IT Beheer steeds meer vreemde talen ook nog een beetje omheen gepraat:
Magazine nr. 10, 2007. “Een kilootje poeder halen bij de sapman.”
‘Beheerarchitectuur heeft nog een lange weg te
gaan’, IT Beheer Magazine nr. 10, 2007.
Nederlanders zijn – terecht – behoorlijk paranoia over tappen.
‘Business in control’, IT Beheer Magazine nr. 6, Je kunt er makkelijk achter komen of er in de gsm-cel waar je
2008. actief bent iemand wordt getapt. Op je Nokia toets je in: ‘*#61#’.
‘Drievoudig demand/supply’, IT Beheer Magazine Je krijgt dan ‘1’ terug of ‘actief voor spraakoproepen’. Ja, dan
nr. 10, 2006.
weet je het wel. Breng dit met voldoende overtuiging en je zult
3. Integraal Ketenbeheer, 1ste artikel, IT Beheer
Magazine nr. 2, 2005. zien dat mensen het gaan proberen. En dan sluipt de onzeker-
Integraal Ketenbeheer, 2de artikel, IT Beheer heid binnen, want wie zou die getapte gast zijn?
Magazine nr. 3, 2005.
Integraal Ketenbeheer, 3de artikel, IT Beheer
Magazine nr. 4, 2005.
Integraal Ketenbeheer, 4de artikel, IT Beheer
Magazine nr. 5, 2005.
‘Ketenbeheer langs de meetlat’, IT Beheer
Magazine nr. 8, 2005.
‘SPS brengt business & IT samen’, IT Beheer Dr. ir. Paul Overbeek RE combineert een eigen praktijk met docentschap-
Magazine nr. 5, 2008. pen aan de universiteiten Erasmus, Tilburg en Amsterdam (www.ois-nl.
4. Looijen M, Beheer van Informatiesystemen, zesde eu of Paul.Overbeek@ois-nl.eu).
herziene druk, tenHagenStam, 2004.
OKTOBER 2009 / NUMMER 8
ITB2009-08_v3.indd 17 30-09-09 13:33