2. Astronomiyanınson yenilikləri
1. MESSENGER MERKURİnin YAXININDAN KEÇDİ
Günəşə ən yaxın planet olan Merkurinin geoloji quruluşunu,atmosferini və maqnetik sahəsiniaraşdırmaq üzrə 3
Avqust 2004də atılan MESSENGER (MErcury Surface, Space Environment, GEochemistry, and Ranging) kosmos
vasitəs(n)i, uzun səfərinin ardından bu ilin yanvar ayında (14 Yanvar/ocaq) Merkurinin yaxınından ilk keçişini etdi.
Səthdən 200 km uzaqlıqdan keçən kosmos vasitəs(n)i, planetin tək səfərdə böyük bir qisimini göstərərək Dünyaya
çatdırdı. MESSENGER ikinci yaxın keçişini isə 6 Oktyabrda etdi. Kosmos vasitəs(n)i 2011-ci ildə planetin orbitinə
yerləşmədən əvvəl Sentyabrda (2009) bir keçiş daha reallaşdıracaq.
2. PHOENIX MARSə ENDİ
Avqust 2007də atılan Phoenix kosmos vasitəs(n)i 9 aylıq bir səfərin ardından Marsa çatdı. Nə qədər çətin olsa da, 25
Mayda Şimal qütb bölgəsi yaxınlarındakı bir nöqtəyə müvəffəqiyyətli bir şəkildə Marsa enməyi bacardı. İşlərə
başlayan kosmos vasitəs(n)i, qazıntılar edərək torpaq nümunələri yığdı və üzərindəki laboratoriyalar sayəsində
analizini reallaşdırdı. Etdiyi işlər nəticəsində, ilk olaraq, 2002-ci ildə, NASAin "Mars Odyssey" adlı kosmos
vasitəsinin Marsın orbitindən etdiyi müşahidələr/müşahidə edər nəticəsində təsbit etdiyi Mars səthi altındakı buzu
qarışığı quruluşu təsdiqləmiş oldu. 25.000′den çox fotoşəkili Dünyaya çatdıran Phoenix, Dünya xaricində atom
səviyyədə görünüş ala biləcək mikroskopa sahib ilk kosmos vasitəs(n)i ünvanını da qazandı.
3. BÖYÜK TƏCRÜBƏ BAŞLADI
Kainatın dərin sirrlərini araşdırmağa hazırlanan İsveçrə sərhədindəki 26 kmlik LHC (Large Hadron Collider - Böyük
Hadron Vuruşdurucu) parçacıq sürətləndiricisi işə başladı. İşə başlamasından qısa bir müddət əvvəl, proyektin,
mikro qara dəliklər yaradacağı və sirrli cisimlərin dünyanıyox edəcəyi kimi söz-söhbətlər ortaya atılsa da,
təcrübənin başlamasıyla qorxulan olmadı. Ancaq təcrübə başladıqdan qısa bir müddət sonra sürətləndirici
tunelindəki bir qısa dövrə səbəbiylə dayandırıldı. Dairəvi bir sürətləndirici - vuruşdurucu olan LHC, prioritetli
olaraq protonları əlavə olaraq da güllə (Pb) iyonlarını işıq sürətinə çox yaxın bir sürətə çatdıracaq sonra da
təcrübələrin mərkəzlərində vuruşduracaq.
4. GALILEO VƏZİFƏSİNİ TAMAMLADI, CASSINI-HUYGENS İLƏ SƏFƏR DAVAM EDİR
Jüpiter və peyklərini araşdırmaq üzrə NASA tərəfindən göndərilən insansız kosmos vasitəs(n)i Galileo, 14 il davam
edən vəzifəsini 21 Sentyabr 2003′te Jüpiterə çarparaq tamamladı. Keçən müddət boyunca 4,6 milyard km yol qat
edən Galileo, Jüpiter və dörd peyki haqqında əhəmiyyətli məlumatları Dünyaya çatdırdı. Jüpiterin kənarına keçib,
Saturn və təbii peyklərini araşdırmaq üzrə 1997-ci ildə atılan Cassini-Huygens kosmos vasitəs(n)i isə işlərinə davam
edir. NASA, ƏSƏ və ASI (Italian Space Agency)tərəfindən ortaq olaraq icra edilən proyektdə Cassini-Huygens,
çox sayda Saturn, Titan və Enceladus keçişi reallaşdırdı. 25 Aralıq/dekabr 2004′te Huygens sondası,Cassini kosmos
vasitəsindən ayrıldı və hədəfi Titana doğru hərəkət etdi. 14 Yanvar/ocaq 2005′te Titan atmosferinə girdi və səthə
sağlam bir şəkildə enməsi üçün hazırlanmamasına baxmayaraq 90 dəqiqə boyunca məlumat göndərməyə davam
etdi. Cassini isə səfərinə və əldə etdiyi məlumatları göndərməyə davam edir.
3. 5. ROBOTLAR MARSi KƏŞF EDİR
Keçən 10 ildə Marsa insanlı səfər reallaşmadı ancaq, göndərilən səth vasitələri ilə Marsı kəşf etməyə davam edirik.
1976-cı ildə insansız kosmos vasitəs(n)i Viking 1 Mars səthinə müvəffəqiyyətli bir eniş reallaşdırmış və ilk səth
fotoşəkillərini Dünyaya çatdırmışdı. Ardından, 1976-cı ildə Viking 2, 1997də Mars Pathfinder Marsa enməyi
bacardı. Çox sayda fotoşəkil və səth tapıntılarını Dünyaya çatdırdı. 2000-ci illərə gəlindiyində isə, Mars səthinə ilk
müvəffəqiyyətli enişi Spirit kosmos vasitəs(n)i reallaşdırdı. 3 Yanvar/ocaq 2004də səthə eniş edən Spirit, Dünyaya,
Marsın ilk rəngli səth fotoşəkillərini göndərdi. NASAin eyni vəzifə daxilində göndərdiyi digər səth vasitəs(n)i
Opportunity, Spiritin dərhal ardından, 25 Yanvar/ocaq 2004də Mars səthinə eniş etdi. Zaman zaman texniki və fiziki
şərtlər səbəbiylə kəsilmələr olsa da hər iki vasitədə işlərini davam etdirir. 25 May 2008də Mars səthindəki vasitələrə
bir başqa vasitə daha əlavə etdi: Phoenix. Səthə enişini hər kəsin televiziyadan canlı olaraq izlədiyi Phoenix, elə bir
fotoşəkili Dünyaya çatdırdı ki Marsdakı buzun dəlili oldu.
6. AYa DÖNMƏK ÜÇÜN ARTIQ DAHA ÇOX SƏBƏBİMİZ VAR: AYda SU İZİ
Dünyanın tək təbii peyki olan Ay, hər vaxt yeni kəşflər üçün hədəf olmuşdur. 2000′li illərdə də araşdırmaçılar bu
mövzudakı həyəcanlarını itirmiş deyildirlər. 14 Yanvar/ocaq 2004′te Amerika, 2020-ci ildə Aya yenidən insanlı
vasitə göndərəcəyini açıqladı. Bənzər şəkildə Çində 2020-ci ildə Aya insan göndərməyi planlayır. Bu yolda ilk
addımı 24 Oktyabr 2007′de göndərdikləri Chang'e-1 adlı kosmos vasitəs(n)i ilə atdılar. Yapon Kosmos Agentliyidə
Ay konsundakiişlərini davam etdirir. SELENE adlı Yapon kosmos vasitəs(n)i, bu proyekt daxilində, 14 Sentyabr
2007′de atıldı. 2008-ci ildə Ay proyektlərinə Hindistanda qatıldı və Chandrayaan-1 kosmos vasitəsini 22 Oktyabr
2008′de atdı. Ölkələrin xaricində xüsusi təşkilat və dərnəklərdə Ay proyektlərini dəstəkləyir. Bunlardan biri də, "X
Ştepselə Foundation" tərəfindən təşkil edilən və Google sponsorluğunda reallaşdırılan "Google Lunar X Ştepselə"
adlı yarışma. 20 milyon dollar mükafatlı yarışma 13 Sentyabr 2007′de duy/eşidərildi. Yarışma, bir kosmos
vasitəsinin Aya göndərilməsini, vasitənin müvəffəqiyyətli bir şəkildə eniş edib səthdə irəliləməsini və fotoşəkilləri
Dünyaya çatdırmasını əhatə edir. Bu anda təxminən 20′den çox komanda/dəstə proyektlərini inkişaf etdirməkdə.
"Aya Çevril" yolundakı bəlkə də ən əhəmiyyətli adım/addım isə bu il atıldı. Üç kosmos vasitəsindən əldə edilən
məlumatlar istiqamətində NASA elm adamları, Ayın qütb bölgələrində su molekulu ol/tapıldığını açıqladı.
Ardından, Lunar Crater Observation and Sensing Satellite (LCROSS), 9 Oktyabrda Ayı vuraraq ortaya çıxan toz
buludunu araşdırdı və əvvəlində edilən işləri bir dəfə daha təsdiqlədi. Ayda su ol/tapılması, Ay yürüşünden 40 il
sonra, Aya bağlı ikinci ən böyükgörüş olaraq görülür.
7. YENİ PLANETLƏRİN KƏŞFİ
Yeni Dünya arayaşımız 2000′li illərin başında da davam etdi. Gərək yerdəki gərəksə kosmosdakı teleskopların
köməyiylə son 10 ildə, Günəş Sistemi xaricində, 350′den çox planet kəşf edildi. Müşahidələrə İyun 2003′de MOST
(Microvariability & Oscillations of STars), Avqust 2003′de Spitzer Kosmos Teleskopu, Yanvar/ocaq 2005′de
EPOCh (Extrasolar Planet Observations and Characterization), Aralıq/dekabr 2006′da CoRoT (COnvection
ROtation and planetary Transits) və son olaraq Mart 2009′da Papaqlar Kosmos Teleskopu qatıldı. "Təkikmi?"
4. sualına hələ bir cavab ol/tapıla bilməsə də bu mövzuda atılan və atılacaq olan addımlar bütün insanlığı
həyəcanlandırmağa davam edir.
8. WMAP VƏ SWIFT
Kainatın meydana gəlməsini və quruluşunu anlamaq üçün daha uzaqlara fərqli gözlərlə baxmağa davam edirik.
Keçən 10 ildə, müxtəlif dalğa boylarında müşahidə etmək üzrə, 40′a yaxın yeni kosmos teleskopu vəzifəyə başladı.
NASAə aid Wilkinson Microwave Anisotropy (WMAP) sondasıda bunlardan biri. WMAP, kosmik modellərə
dəlillər/sübut edər axtarmaq və mövzuyla əlaqədar bəzi sabitlərin yenidən hesablanması məqsədiylə 30 İyun 2001
tarixində atıldı. İşə başlamasından qısa bir müddət sonra,11 Fevral 2003′de, kainatın yenidən hesablanan yaşı,
inşas(n)ı və mikrodalğa şüam xəritəsi nəşr olundu. Olan dəyərlər və xəritə, zamanla yaxşılaşdırıldı və inkişaf
etdirildi. Beşinci ilin sonunda əldə edilən məlumatlarla kainatın yaşının 13,73 milyard il olduğu açıqlandı. Son 10
ildə işlərinə başlayan bir başqa kosmos teleskopu isə 20 Noyabr 2004′te atıldı. SWIFT kosmos teleskopu,kainatdakı
yüksək enerjili partlamaları müşahidə edərək, bu partlamaların səbəblərinə bağlı sualları cavablandırmağa çalışır. 23
Aprel 2009′da SWIFT tərəfindən kəşf edilən qəmə şüa partlaması GRB 090423, müşahidə edilən ən uzaq cisim
rekordunu bu anda əlində tutur.
9. NƏHƏNG PARÇACIQ SÜRƏTLƏNDİRİCİ (LHC)
Kosmosun sirlərini kəşf etmək üçün müşahidə və kosmos səfərlərinin xaricində bənzər mühitlərin Dünyada
yaradılmağa işlə/çalışılması ayrı bir iş üsulu. Bu sınaqların ən böyüyü LHC (Large Hadron Collider - Böyük Hadron
Vuruşdurucu) üçün, İsveçrə sərhədində 26 kmlik nəhəng bir parçacıq sürətləndirici qurğus(n)u hazırlandı. Buna görə
proton dənəcikləri, dairəvi bir sürətləndirici içində hərəkət etdirilir. Ardından, işıq sürətinə yaxın bir sürətə çatan
dənəciklər mərkəzdə vuruşdurulur. Dünyanın ən böyükvə ən yüksək enerjiyə sahib parçacıq sürətləndiricisinin bu
təcrübəs(n)i, 10 Sentyabr 2008′de başladı. Ancaq meydana gələn qəza səbəbiylə bir il boyunca təcrübəyə davam
edilə bilmədi. 20 Noyabr 2009′da yenidən fəaliyyətə keçən sürətləndirici, 23 Noyabrda ilk proton-proton
vuruşmasını qeyd etdi. Ortaya çıxan ilk tapıntılar da Aralıq/dekabr ayı içində nəşr olundu.Nəhəng parçacıq
sürətləndirici önümüzdəki illərdə də işlərinə davam edəcək.
10. 2009 DÜNYA ASTRONOMİYA İLİ
Beynəlxalq Astronomiya Birliyi (IAU), 2009-cu ili, Galileo Galileinin teleskopla etdiyi ilk səma müşahidəsinin 400.
ildönümü olması səbəbiylə Dünya Astronomiya İli elan etdi. UNESCO bu çağırışa ortaq oldu və Birləşmiş Millətlər,
2009 ilini Dünya Astronomiya İli olaraq qəbul etdi. Qlobal və xüsusi proyektlər çərçivəsində müxtəlif müşahidə
fəaliyyətləri, yığıncaqlar, sərgilər, yarışmalar və təhsil proqramları təşkil edildi. Bu sayədə milyonlarla insan
səmas(n)ı, öz gözləriylə, bir dəfə daha kəşf etmiş oldu.
