Shabala Aliyev

1. 1
Kimyəvi reaksiyaların sürəti.
Katalizatorlar.
 Reaksiyada iştitak edənmaddələrdən hər
hansi birinin molyar qatılığınınvahid
zamanda dəhişilməsinə bərabər olan
kəmiyyətə kimyəvi reaksiyanın sürəti deyilir
 Eynicinsli mühitdə(məs:qaz ilə qaz
arasında) baş verən reksiyalar-
homogen,müxtəlif cinsli mühitdə(məs: qaz
ilə bərk maddə arasında) baş verən
reaksiyalarheterogen reaksiyalar adlanır.
 Homogen reaksiyanin sürəti
və ya ʋhomog= ±
𝜟𝝂
𝑽𝜟𝒕
 Homogen reaksiyanın sürət vahidi
𝒎𝒐𝒍
𝓵•𝒔𝒂𝒏
dir
 Heterogen reaksiyanın sürəti
 Heterogen reaksiyanin sürət vahidi
𝒎𝒐𝒍
𝒎 𝟐 • 𝐬𝐚𝐧
 𝜟𝒄-qatılıq dəyişməsi,Δν-maddə miqdarının
dəyişilməsi,Δt zaman aralığı,V reaksiyanın
aparıldığı qabınhəcmi,S-reaksiyanın
getdiyi bərk maddənin səthininsahəsidir.
 Əgər reaksiyanın sürəti ilkin
maddələrə əsasən tapılırsa sürət
düsturunun qabağında mənfi(-)işarəsi
yazılır:
 ʋ= -
𝜟𝒄
𝜟𝒕
,çunki zaman keçdikcə ilkin
maddələrin qatılığı azalır:
Δc˂0,Δt˃0,ʋ= -
𝜟𝒄
𝜟𝒕
 Əgər reaksiyanın sürəti
reaksiyaməhsullarına əsasən tapılırsa
,sürət düsturunun qabağında müsbət(+)
işarəsi yazılır:
Δc˃0,Δt˃0, ʋ = +
𝜟𝒄
𝜟𝒕
 Reaksiyada iştirak edən bütün
maddələrin əmsalları eyni olsa,onda
müxtəlif maddələrə görə tapılan
sürətlər eyni olar.Məs:
aA+bB→cC+dD homogen raksiyası
üçün ʋA=ʋB=ʋC=ʋD olar
 Əmsallar fərqli olsa,müxtəlif
maddələrə görə tapılan sürətlər də
müxtəlif olur
 aA+bB→cC+dD reaksiyasında
a≠b≠c≠d olarsa ʋA≠ʋB≠ ʋC ≠≠ʋD olur və ya

ʋ𝑨
𝒂
=
ʋ𝑩
𝒃
=
ʋ𝑪
𝒄
=
ʋ𝑫
𝒅
dir
 N2+3H2→2NH3 raksiyasinda
hidrogenə görə tapılan sürət,azota
görə tapılan sürətdən 3dəfə,
ammonyaka görə tapılan sürətdən 1,5
dəfə çoxdur.Yəni

Reaksiya sürətinə təsir edən
amillər
 Reaksiyaya daxil olan maddələrin
təbiəti
 İon və kəskin polyar kovalrnt rabitəli
maddələr arasında reaksiya sürətlə
başverir:
AgNO3+NaCI→AgCI↓+NaNO3
ani baş verir.
 Az polyar və qeyri polyar kovalent rabitəli
maddələr arasında baş verən reaksiyaların
sürətləri müxtəlif olub,maddələrin
təbiıtindənasılıdır
 Üzvi reaksiyalar digər reaksiyalara nəzərən
yavaş gedir
 Reaksiyaya daxil olanmaddələrin sayı
artdıqca,və ya reaksiyadakı əmsallar
böyüdükcə sürət azalır.

2. 2
Maqnezium dəmirə nisbətən xlorid turşusu ilə
daha sürərlə reaksiyaya daxil olur,mis isə
reaksiyaya daxil olmur.
2.Reaksiyaya daxil olan maddələrin
toxunma səthindən
 Toxunma səth nə qədər çox olsa reksianin
sürəti də bir oqədər çox olur
 Bərk maddələrin toxunma səthini artırmaq
üçün,onları xırdalayırvə ya məhlul halına
salırlar,mayeləri isə buxara şevirirlər.
3.Temperatur
 Temperatur artanda istənilən
reaksiyanın sürətiartır.
 Reaksiyanın baş verməsi üçün
reaksiyaya girən molekullar
toqquşmalıdırlar
 Hər toqquşma reaksiyaya səbəb
olmur,yalnız effektif toqquşmalar
reaksiyaya səbə ola bilər.
 Effektiv toqquşmanın baş verməsi üşün
molekullar müəyyən minimum enerjiyə
malik olmalıdırlar.
 BU ENERJİ RAKSİYANIN
AKTİVLƏŞMƏ ENERJİSİ
ADLANIR
 Bir mol maddədə olan bütün
molekulları aktiv hala gətirmək üçümn
lazım olan enerjiyə aktivləşmə enerjisi
deyilir.
Temperatur enerjinin bir növüdür,ona görə
temperatur artanda,aktiv molekulların sayı
artır,bu da reaksiyasürətinin artmasına səbəb
olur
 Temperaturun raeksiya sürətinə təsiri
Vant-Hoff qaydası ilə müyyən olunur.
 Temperaturun hər 100S artırılması
reaksiya sürətini 2-4 dəfə artırır
Riyazi olaraq bu aşağıdakı düsturla ifadə
olunur:
-ikin sürət,
-son sürər
-temperatur sabti
t1,t2-ilk və son temperaturlardır
Reaksiyanın sürəti onun baş vermə
müddəti ilə tərs mütənasibdir
𝑻 𝟏
𝑻 𝟐
= ,onda,
𝑻 𝟏
𝑻 𝟐
= 𝒐𝒍𝒂𝒓
4.Qatılıq(Mayevə ya qaz
halında olan maddələrüçün)
 Azot(II)oksidin saf oksigenlə oksidləşmə
reaksiyası,onun havanin oksigeni ilə
oksidkəşmə reaksiyasından daha sürətlə
baş verir.
 Qqtılığın reaksiya sürətinə təsiri kütllərin
təsiri qanunu ilə müəyyən olunur.
 Bu qanun 1867-ci ildə K.Quldberq və
P.Vaaqe tərəfindən kəşf edilmişdir.
 Reaksiynın sürəti reaksiyaya daxil olan
maddənin qatılıqları hasili ilə düz
mütənasibdir.
 Bir mərhələli homogen
aA+bB→cC+dD reaksiyası üçün
υ=κ[A]a
[B]b
dir.
A,B,C,D-reahsiyada iştirakedən maddələr;
a,b,c,d-əmsallar;
υ-reaksiyanın sürəti,κ-serət sabiti, [A],[B]-
molyar qatılıqlardır
 υ=κ[A]a
[B]b
tənliyi kinetik tənlik
adlanır
 Bərk maddələrin və mayelərin
qatılqları sabit olduğu üçün onları
kinetik tənliyə daxil etmirlər.Məs:

3. 3
 Sürət sabiti temperatur və katalizatordan
asılıir,qatılıqdan asılı deyil.
 Sürət sabitinin vahidi reaksitanın
tərtibindən asılıdır.
 Reaksiyaya daxil olan maddılırin qatılığı
dəyişsə,sürətdə də dəyişər.
 Reaksiyada iştirak edən maddələrqaz
halında olarsa,reaksianın aparıldığı qabin
həcminin dəyişdirilməsi,təzyiq
dəyişilməsinə səbəb olur,nəticədə
reaksiyanın sürəti də dəyşir.
 Surət dəyişilməsinin qatılıq
dəyişilməsindən asılılığını aşağldakı
düsturlarla hesablamaq olar:

𝝊 𝟏
𝝊 𝟐
=x(a+b)

𝝊 𝟏
𝝊 𝟐
=x-(a+b)

𝝊 𝟏
𝝊 𝟐
=xa
yb

𝝊 𝟏
𝝊 𝟐
=xa
y-b

𝝊 𝟏
𝝊 𝟐
=x-a
yb

𝝊 𝟏
𝝊 𝟐
=x-a
y-b
5.Katalizator.
Katalizator reaksiyanın sürətini
dəyişən, sonda heç bir kimyəvi dəyişikliyə
uğramayan maddələrə deyilir.
Katalizatorlar müsbət və mənfi tiplərə bölünür.
Müsbət katalizator reaksiyanın sürətini artırır,
mənfi katalizator isə reaksiyanın sürətini
azaldır. Mənfi katalizatorlara
həmçinin ingibitorlar da deyilir.
Katalizatorların iştirakı ilə gedən
reaksiyalar katalitik
reaksiyalar,katalizatorların iştirakı ilə reaksiya
sürətinin dəyişməsi prosesi isə kataliz adlanır.
Katalizin 2 növü var:
1. Homogen kataliz.
2. Heterogen kataliz.
Homogen katalizdə reaksiyaya girən
maddələrvə katalizator eyni fazalı sistem əmələ
gətirir, başqa sözlə desək, eyni aqreqat halında
olur.
Heterogen katalizdə reaksiyaya girən
maddələrlə katalizatoreynifazalı sistem əmələ
gətirmir. Adətən maddələr qaz, yaxud maye
halda olarsa, katalizator bərk halda olur.
Katalizatorun təsir mexanizmi belədir.
A + B → AB
A + K → AK
AK + B → AB + K
Bəzi maddələr katalizatorun aktivliyini azaldır.
Məs., O2 və birləşmələri, Hg, As, Pb və s. Bu
maddələrə katalitik zəhərdeyilir. Bəzi maddələr
katalizatorun aktivliyini artırır. Məs., SO3-ün
sintezində V2O5-ə qatılan Li, Na, K-sulfatlar;
NH3–ün sintezində Fe-ə əlavə edilən KAlO2 və
s. belə maddələrə aktivatorlar və ya
promotorlar deyilir.
Katalizator seçici xarakter daşıyır. Belə
ki, müxtəlif katalizatorların iştirakilə eyni
maddədən müxtəlif birləşmələr almaq olar.
Məs., etil spirtindən C2H4 (Al2O3), C4H9OH (
3000
, Cu ) və s. alınır
Katalizator reaksiyanin aktivləşmə enerjisini
azaldaraq,onu sürətləndirir:
 Katalizatorlar mümkün olmayan reaksiyanı
mümkün etmir
 Başlanmış hır hansı bir reaksiyanı
dayandırmır
 Reaksiyanın entalpiyasını dəyişdirmir
 Reaksiyal məhsullarının miqdarına təsir
etmir
 Reaksiyanın başlanması üçün lazım deyil
 Reaksiyanin aktivləşmə enerjisini dəyişdirir
 Sürət sabitini dəyişdirir
 Reaksiyanın mexanizmini dəyişə bilər

4. 4