123

1. «Радиациялық қауіпсіздік негіздері» пәні
Дәріс № 3
Тақырыбы: Радиоактивті заттардың сәулелену дозасы.
«Экология және геология» кафедрасы
аға оқытушы: Баймукашева Ш.Х.

3. Радиацияның ағзаға беретін энергия
мөлшері сәулелену дозасы деп
аталады.
Дененің бір килограмында
жұтылған радиация энергиясының
мөлшері жұтылу доза деп аталады.
Жұтылу дозасы деп дене элементі жұтқан
иондаушы сәуле энергиясының dE сол
дене массасына dm қатынасына тең
шаманы атайды: D= dE/dm.

4. Жұтылу дозасы СИ өлшеу жүйесінде грей (Гр) деген шамамен өлшенеді,
сонымен қатар рад деген өлшеу бірлігі де қолданылады 1 рад= 10-2 Гр тең.
Жұтылу дозасы иондаушы сәулелердің денеге тигізетін түрлі радиациялық
әсерлерін толық сипаттай алмайды. Осыны жою үшін иондаушы сәуленің
әсерін сапа коэффициенті деген шамамен сипаттайды.
 Сапа коэффицентін ескере отырып анықталған дозаны эквиваленті
доза деп атайды, ол мына өрнекпен анықталынады: H =K×D.
 Эквиваленті доза зиберт (Зв) деген шамамен өлшенеді, сонымен
қатар бэр(биологический эквивалент рентгена) деген өлшеу
бірлігі де қолданылады 1 бэр= 10-2 Эв тең.

5. Иондаушы сәулелердің ауаны иондау қабілетін
ескеріп, экспозициялық доза деген шама
енгізілген.
Ол сан жағынан ауаның бірлік массасы көлемінде пайда
болған барлық оң иондардың шамысына
X =Q/m тең.
Экспозициялық доза Кулон/кг өлшенеді, бірақ бұл өте үлкен
шама болғандықтан, практикада одан көп кіші рентген-Р
деген шама қолданылады
1Р = 2,58 10-4 Кл/кг.
Жұтылу және экспозициялық доза арасында мына түрде өз ара
байланыс бар: D=fX, мұндағы f-өтпелі коэфициент деп
аталады. Жұмсақ ұлпалар үшін f=1 тең, сондықтан «рад»
анықталған жұтылу дозасы «рентегнмен» анықталған
экспозициялық дозаға сан жағынан тең болады.

7. Қазақстан территориясының табиғи
радиоактивтілігі оны құрайтын
метерологиялық әртектіліктің түзілуімен
генетикалық байланысты, сонымен қатар
уран, радий менторий қатарының
элементтерімен және космостық
сәулеленумен байланысты. Табиғи
радиоактивтік фон әртүрлі болуы мүмкін: ірі
су қоймаларының акваторияларында (Каспий,
Аралтеңіздері, Балқашкөлі) 6-8 мкр/сағболса,
граниттік массадан тұратын территорияда 50-
60 мкр/ сағқұрайды.

8. Магмалық жыныстар жер бетіне шығып
жататын табиғи радиоактивті фон 18-22
мкр/сағ, ал күшті қазіргі тұңбалық
түзілістердің табиғи радиациялық фоны
10-18 мкр/сағ құрайды.
Космостық сәулелердің жалпы табиғи
радиациялық фондағы үлесі 3-8 мкр/сағ.
1995 жылы зерттеулер нәтижесінде
Көкшетау облысының Арық балық және
Сарытүбек мекен-жайларындағы барлық
ғимараттарда радиоактивті газ радонның
жоғары концентрациясы анықталған.
Мысалы, Арықбалық селосында екі
балалар бақшасы жабылған (радонның
концентрациясы 4000 Бк/кубм-гежеткен,
қалыптымөлшерде 200 Бк/кубм).

9. Елімізде үкіметті мекемесі
экологиялық ұйымдардың
қызметін саяси, құқықтық негізде
дамытуға да қолайлы жағдайлар
жасалуда. «Қоршаған ортаны
қорғау туралы», «Экологиялық
сараптау туралы» заңдарда
жұртшылықтың қатысу ережесі,
ақпарат туралы негіздер қаланған.
Республикамызда 200-ден аса
үкіметтік емес ұйымдар қоршаған
ортаны қорғау, экологиялық білім
беру, радияциялық қауіпсіздік,
экологиялық ағарту сияқты
бағыттарда жұмыс істеді.
Алакөлдің су құрамында радон бары
ғылыми түрде дәлелденді

10. Қаладағы ауаның ластануы, жердің тозуы мен
шөлейттенуі, өндірістік және тұрмыстық қалдықтардың
көбеюі, жер асты және үсті су көздерінің ластануы, Ертіс,
Жайық, Талас, Сырдария, Іле, Шу өзендерінің ластанған
сулары негізгі экологиялық мәселелер болып отыр.
Ауаның ластануы 15 қалада нормадан асып кеткен,
Өскемен, Ленинагор, Алматы, Ақтөбе, Атырау, Ақтау,
Теміртау, Шымкент, Тараз, Петропавл, Қарағанды т.б.
бұрынғыға қарағанда қазіргі үлкен деңгейде болып отыр.
Арал өнірінің 59,6 млн.-ға жері азған. Сонымен қатар
көтерілген тұзды шұаңның ағындары 300 шақырымға, ара
қашықтығы 500 шақырымға дейін таралып жатыр.
Республикамызда 20 млрд. тоннадан астам өндіріс және
тұрмыс қалдықтары жиналып қалған. Жыл сайын 14 млн.
Куб м тұрмыстық және 700 млн. тонна өнеркәсіптік
қалдықтар, олардың ішінде 84 млн. Тонна уландырғыш т.б.
жиналады. Сонымен қатар зауыт, фабрикалар өндеген
рудаларын өндіріс қалдықтарының 1-18 үйіндісі жалпы
көлемі 56 млн. текше метр алып жатыр, радиоактивті
фоны 35 мкр/сағаттан 3000 мкр/сағатқа жетіп, халық
денсаулығын бұзуда.

11. Қазақстанда АЭС құрылысын салу туралы әңгімен,
сонау Кеңес Одағы тұсында жиі қозғалатын. 1995
жылы бұл мәселе Үкімет басқармасында қайта
қаралып, Оңтүстік Қазақстан облысында Шардара
АЭС-ін салу көзделген-ді. Ғалым-мамандардың
айтуынша, тәуелсіз, егеменді ел ретінде, әлемдік
өркениеттің бір бөлігі салынатын Қазақстанда атом
электр станциясының болуы қажет. Тіпті, Балқаш
көлінің жағасында «Үлкен» атты елді мекенде
салынады деген әңгіменің ұшы шығып жатыр.
Бірақ, арнайы жұмыс жоспары жасалып, мамандар
ірітелмеген. АЭС-тің қоршаған ортаны
ластайтыны, өзен, көлдердің жағасында салуға
болмайтыны тағыда дәлелденіп отыр. Шетелдерде,
мәселен, Францияда электр энергиясының 90
пайызын АЭС өндіргенімен, есесіне адам өміріне
қауіпсіздігі жан-жақты қаралған. Демек,, АЭС
құрлысын салмай-ақ, электр энергиясын өндірудің
басқаша көдерін қарастыру қажет. Бұған қосымша
бас қосуға қатысушылар жалғыз түйін – қазақстан
қазіргі АЭС салуға дайын емес деген қортынды
жасады.

12. Табиғи ортаны ластаушы заттар әр
түрлі болып келеді. Ол заттар
өзінің табиғатына, шоғырлануына
және адам организміне әсер ету
уақытына қарай әр түрлі жағымсыз
нәтижелер туғызады.
Қазіргі кезде ауаны ластайтын
заттардың 150-ден астамы белгілі.
Бұл заттар ауада күн сәулесінің
әсерімен бір-бірімен реакцияға
түсіп, жаңа қосындылар түзеді.
Радиациялық ластанудың баска
ластанудан көп айырмашылығы бар.
Қысқа толқынды электрмагниттік
сәуле шығару мен зарядталған
бөлшектерді бөліп шығаратын
тұрақсыз химиялық элементтердің
ядросы - радиактивті нуклидтер. Міне,
осы бөлшектер мен шығарылған
сәулелер адамның организміне
түскенде жасушаларды (клеткаларды)
бұзады, соның нәтижесінде түрлі
аурулар пайда болады.
Радиациялык ластанудың негізгі
көздері - альфа, гамма және
бэта, сиякты радиоактивті
сәулелер. Ионданған сәулелер
адам, жануар организмдерінде
ақуыз, фермеш және басқа да
заттардың өзгеруіне, яғни сәуле
ауруының дамуына әкеліп
соғады.

13. Қабылданған мөлшеріне карай сәуле
ауруы төрт түрлі дәрежеде болады:
 1-дәрежесі жеңіл түрі - 100-200 рентген
мөлшерінде;
 2-ші дәрежесі орташа - 200-300 рентген;
 3-ші дәрежесі ауыр - 300-500 рентген
мөлшерінде:
 4-ші дәрежесі өте ауыр - 500 рентгеннен
астам мөлшерде сәуле алған кезде
болады.

15. Сәуле ауруы төрт кезенде жүреді:
бірінші кезең- сәуленің организмге әсері оның мөлшеріне карай болады. Оның ең алғашкы
белгілері: әлсіздік, бас айналу, бас ауру, жүрек айну, қүсу, іш өту, терінің бозаруы, қан
қысымының секірмелі болуы, естен тануы.
Екінші кезең - бірінші кезеннен кейін уакытша аурудың жағдайы жақсарады. Бұл кезеңді
латентті кезен, яғни, жағдайдын жақсы болып көріну кезеңі деп атайды. Алған радиация
мөлшері көп болса, бұл кезең қысқа болады да екі күннен үш жетіге дейін созылады.
Әлсіздік, терлегіштік, тәбетінің төмендеуі, ұйқысынын бұзылуы байкалады жәнс қанда
өзгеріс болады.
Үшінші кезең - өте жоғары мөлшерде сәуле алғанда сәуле ауруының асқыну кезеңі
басталады. Аурудың температурасы көтеріліп, ішіне қан құйылады, жаралар пайда болады,
бадамша безі асқынып, баспа ауруы пайда болады. Үш-төрт жетіден кейін шаштары түседі,
қан үюы бүзылады да жүқпалы аурулар дами бастайды (өкпенің кабынуы, дизентерия, іш
өту, каннын бүзылуы, т.б.).
Төртінші кезен - сәуле ауруыньщ жеңіл түрі, бұл осы кезеңде ауру жазыла бастайды. Ауыр
түрі болса, онда адам бірінші кезеңде өліп кетеді. Орташа және ауырлау түрінде адамның
жазылуы бірнеше айға созылып қан азаяды, қан кысымы көтеріледі және организмнің
әлсіздігі байкалады.