1. ‫)قصو حضرت الياس الصالت والسالم (پارٽ پهريون‬
‫تحرير ۽ تحقيق عبدالرزاق ميمڻ‬
‫و ان الياس لمن مرسلين ... انه من عبادنا المومنين. (سوره الصافات). ۽بيشڪ الياس ع به پيغمبرن مان آهي. (ياد‬
‫ُ‬
‫ڪيو) جڏنهن انهن پنهنجي قوم کي چيو ته ڇا توهان ڊڄو نٿا، ڇا توهان عبادت ڪرو ٿا بعل جي ۽ ڇڏي ويٺا‬
‫آهيو احسن الخالقن کي (يعني) اهلل ج جيڪو توهان جو به پروردگار آهي توهان جي پهرين ابن ڏاڏن جو به پروردگار‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫آهي پوِء انه کين ٺڪرايو بس يقينن انهن کي (جهلي) حاضر ڪيو ويندو. سواِء اهلل ج جي اونهن ٻانهن جي‬
‫ُ‬
‫جيڪي ملص آهن ۽ اسان ڇڏيو آهي ان جي زڪر خير کي پويان اچڻ وارن الِء، سالم هجي الياس ع تي اسان ائين‬
‫“.ئي جزا ڏيون ٿا نيڪ ڪم ڪرڻ وارن کي. بيشق هو اسانجي ايماندا ٻانهن مان آهي‬
‫الياس ع جو شجرو نسب عالم هيئن بيان ڪن ٿا” الياس بن فنخاص، بن العيزار، بن هارون ع. کين ع”الياس نشبي‬
‫.“ به چئبو آهي. ڪي سندن شجره نسب هن ريت ُٻڌائين ٿا” الياس بن العذر، بن العيزار، بن هارون ع، بنعمران‬
‫چو ٿا ته حضرت الياس ع تي نبوت غربي دمشق جي بعلبڪ عالئق ۾ لٿي. پاڻ کين اهلل ج طرف راغب ڪرڻ‬
‫ُ‬
‫الِء سڏيو ۽ چين ته” بُتن جي پوٺا ڇڏي ڏيو، ان بُت جو نالو جنهن کي اها قوم پوڄيند هئي ”بعل“ هو ۽ اهو به چيو‬
‫ُ‬
‫وڃي ٿو ته هي ماڻهون بعل نالي هڪ عورت جي پوڄا ڪندا هئا. پر پهريون قول گهڻو صحيح آهي ان الِ جو کين‬
‫چيو ويو هو ته” اال تتقون. اتدعون بعال و تذرون احسن الخالقين. اهلل ربڪم و رب آبائڪم االولين“ انهن ماڻهن‬
‫ُ‬
‫سندن تڪذيب ڪئي، مخالفت تي لهي آيا ۽ کين ع قتل ڪرڻجو ارادو ڪيائون چون ٿا ته پاڻ ع پوِء انهن‬
‫.نافرمانن هٿان قتل ٿيڻ کان کان بچڻ الِء فرار ٿي ويا ۽ لڪي وڃي ويٺا‬
‫ڌائي ٿو ته ته هشام جو قول آهي‬ ‫يعقوب االذرعي يزيد بن عبدالصمد کان، ۽ هو هشام بن عمار کان روايت ڪري ٻُ‬
‫ته هن هڪ اهڙي شخص کان ُٻڌو آهي ته جنهن ڪعب بن الحبار کان روايت ڪيو آهي ۽ هي ان شخص جو‬ ‫ُ‬
‫ذڪر ٿو ڪري ته حضرت ڪعب رضيه فرمايو ته” حضرت الياس ع پنهنجي قوم جي بادشاه کان فرار ٿي هڪ‬
‫ُ‬
‫؟غار ۾ لڪي ويا جيڪو ”الدم“ جي هيٺان آهي ۽ اتي پاڻ ع 10 سال لڪي رهيا، ايستائن جو ان بادشاه کي اهلل‬
‫ج جهنم رسيد ڪري ڇڏيو ۽ هڪ ٻيو بادشاه آيو پوِء حضرت الياس ع ان بادشاه وٽ به ويا ۽ اسالم ي تبليغ‬
‫سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن (ساوا)‬ ‫1 ‪Page‬‬

2. ‫ڪيائون، ته سواِء 10،111 جي سموري قوم يمان آندو بادشاه پوِء انهن ڪافرن کي قتڪ ڪرڻ جو حڪم ڏنو‬
‫ُ‬
‫.۽ اهي سڀئي قتل ڪيا ويا‬
‫ُ‬
‫ابن ابي الدنيا چوي ٿو ته سعيد بن عندالعزيز بيان ڪري ٿو ته انهن دمشق جي هڪ شيخ کان روايت ڪيو آهي‬
‫جنهن ُٻڌايو ته حضرت الياس ع پنهنجي قوم کان ڀڄي هڪ غار ۾ لڪي ويا جتي پاڻ ع 10 راتيون يا 10 راتيون‬
‫ُ‬
‫.قيام ڪيائونڪانگ کين کاڌو آني ڏيندا هئا‬
‫محمد بن سعد ڪاتب الصاقدي چوي ٿو ته انهن کي هشام بن محمد بن سائب ڪلبي پنهنجي پيُء کان روايت‬
‫ُ‬
‫ڪري ُٻڌايو آهي ته، سڀ کان پهري.ن جيڪي نبي ع الٿا ويا اهي هئا حضرت ادريس ع، پوِء حضرتنوح ع، پوِء‬
‫ُ‬
‫حضرت اسماعيل ع، پوِء حضرت اسحاق ع، پوِء حضرت يعقوب ع، پوِء حضرت يوسف ع، پوِء حضرت لوط ع،‬
‫پوِء حضرت هود ع، پوِء حضرت صالح ع ، پوِء حضرت شعيب ع، پوِء حضرت مويٰ ع، پوِء حضرت هارون ع، پوِء‬
‫هي ٻئي عمران جا پُٽ، پوِء حضرت الياس النشمي ع بن هرون ع بن عمران بن قاهت بن الدي، بن يعقوب ع بن‬
‫. اسحاق ع بن ابراهيم ع‬
‫ڌائي ٿو ته چار نبي اڃا تائين جيئرا آهن ٻه زمين تي ( الياس ع ۽ خضر ع) ٻه‬ ‫مڪحول. ڪعب کان روايت ڪي ٻُ‬
‫آسمان تي (ادريس ع ۽ عيسي0 ع). هڪ حديٿ اسان پهرئين بيان ڪري آيا آهيو ته الياس ع ۽ خضر ع هر سال‬
‫رمضان المبارڪ جي مهني ۾ بيت المقدس ۾ گڏ ٿين ٿا، هر سال حج ڪن ٿا ۽ صرف هڪ دفعو سام ۾ زم‬ ‫ُ‬
‫ُ‬
‫زم جي کوه مان پاڻي پين ٿا اسان اهاب به حديث بيان ڪئي ته جنهن ۾ اچي ٿو ته ٻئي ع ميدان عرفات ۾ هر‬
‫سال پاڻ ۾ ملن ٿا اسان اهو به بيان ڪيو ته انهن قصن ۾ ڪابه ڳاله صحيح ڪانهين ۽ اها شيِء جيڪا دليل‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫سان ثابت ٿي آهي ته حضرت خضر ع جن جي وفات ٿي چڪي آهي ۽ اهڙيَء طرح حضرت الياس ع به هن دنيا‬
‫ُ‬
‫مان رحلت ڪري چڪا آهن. رهي حديث جنهن کي وهب بن منبه وغيره بيان ڪيو آهي ته ”جڏنهن اهلل ج‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫سندن روح قبض ڪري واپس آڻڻ چاهيو ڇو جو قوم کين ٺڪرايو هو ۽ تڪليفون رسايون هيو ته سندن رنگت‬
‫ُ‬
‫جو هڪ چوپايو آيو. حضرت الياس ع ان تي سوار ٿيا، اهلل ج کين پَر ڏنا ۽ نوري لباس پارايو، انهن تان کائڻ پيئڻ جي‬
‫لذت ختم ڪئي ۽ اهڙيَء ڀرح پاڻ ع هڙي شخصيت بڻجي ويا جيڪي بيڪ وقت ملڪوتي به ٿي ته بشري به،‬
‫ُ‬
‫آسماني به ته زميني به. حضرت الياس ع حضرت اليسيع بن اخطوب کي وصيت ڪئي ته انهن ع کان وِء ان قوم‬
‫ڏي تبليغ ڪن.“ هن حديث جي صحت محل نظر ٿي اچي ڇو جو هن روايت جو تعلق اسرائيليات سان آهي‬
‫جنهنجي نه ته اسان تصديق ڪري سگهون ٿا ۽ نه ئي تڪذيب، بلڪه ظاهري لفظن مان ته اهو ڏسجي ٿو ته هي‬
‫قصو صحيح ڪونهين (واهلل اعلم‬
‫قصو حضرت الياس عليه الصالت والسالم (پارٽ ٻيو‬
‫حافظ ابوبڪر بيهقي، هڪ حديث روايت ڪئي آهي ته حصرت انس رضي ُٻڌايو ته اسان هڪ سفر ۾ نبي .‬
‫سائين صلعم جن سان گڏ هئاسون ته اوچتو هڪ واديَء مان هڪ شخص کان هي چوندو ُٻڌوسون ته” اي اهلل ج!‬
‫ُ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫مونکي محمد صلعم جي امت مرحومه مان ڪري جن جي توبهن تو ج قبول ڪندو آهين. مون واديَء ۾ نظر‬
‫سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن (ساوا)‬ ‫2 ‪Page‬‬

3. ‫وجهي ڏٺو ته ڇا ٿو ڏسان ته 110 والن کن به وڌ ڊگهو شخص بيٺو آهي، مونکي چوڻ لڳو ته تون ڪير آهين؟ مون‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫چيومانس ته مان نبي سائين محمد صلعم جن جو خادم انس بن مالڪ آهيان. انهن پُڇيو ته پاڻ صلي اهلل عليه‬
‫ُ‬
‫وسلم ڪٿي آهن، مون چيو مان ته (هو ويجهو آهن) توهانجي گفتگو ُٻڌي رهيا آهن، هو شخص چوڻ لڳو ته تون‬
‫واپس وڃ پاڻ ص جي خدمت ۾ مهنجا سالم عرض ڪر ۽ ُٻڌائين ته آئون توهان جو ڀاُء الياس ع سالم پيو‬
‫ُ‬
‫عرض ڪريان‬
‫.‬
‫ُ‬
‫حضرت انس رضيه ُٻڌائين ٿا ته آئون بارگاه نبيِء ص ۾ حاظر ٿيس ۽ اهو قصو عرض ڪيم، پاڻ ص اتي ويا،‬
‫حضرت الياس ع سان مليا، عليڪ سليڪ ٿي ۽ پوِء ٻئي نبي آيا ۽ پاڻ ۾ ڳالهيون ڪرڻ لڳا. حضرت الياس ع‬
‫عرض ڪين ته” اي اهلل جا رسول ص! مان سال ۾ صرف هڪ دفعو ماني کان ٿو، اڄ مان ع روزي سان ڪونه‬
‫آهيان، اڄ توهان ص ۽ آئون ع ملي ماني کائينداسون. حصرت انس رصيه فرمائين ٿا ته آسمان تان هڪ‬
‫ُ‬
‫دسترخوان لٿو جنهن ۾ مانيون، مڇي ۽ جاڻ (اجوائن) هئي ، ٻنهين ع ماني کاڌي ۽ موکي به کارايائون پوِء اسان ملي‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫عصر جي نماز پڙهي پوٰ الياس ع اسان کان موڪالئي هليا ويا. مون ڏٺو ته اهي ڪڪرن مان گذري آسمان‬
‫ُ‬
‫طرف وڃي رهيا هئا. ( هن حديث جي باري ۾ امام بيهقيَء جو پنهنجو فيصلو ئي ڪافي آهي، هو چون ٿا تهي‬
‫.).هيَء حديث ضعيف آهي‬
‫سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن (ساوا)‬ ‫3 ‪Page‬‬

4. ‫تعجب آهي ته حاڪم ابو عبداهلل نيشاپوريَء هن حديث کي پنهنجي مستدرڪ ”علي الصحيحين“ ۾ تخريج ڪيو‬
‫ُ‬
‫آهي هي اهو ڪتاب آهي جن ۾ انهن حديثن کي جمع ڪيو ويو آهي جيڪي مستدرڪ ۾ درج نٿي ٿي سگهن‬
‫ُ‬
‫هي حديث مرفوع آهي ۽ گهڻن ئي ڳالهين جي ڪري صحاح جي حدثن جي مخالف آهي ۽ انهن جي معنيٰ به‬
‫صحيح ڪونهين. صحيحين جون بيان ڪيل حديثون جيڪي اسان پهرين به بيان ڪري آيا آهيون ته نبي‬
‫سائين صلي اهلل عليه وسلم جن فرمايو ته” آدم ع کي جڏنهن اهلل ج پئدا ڪيو ته ُٻڌايو ته انهن جو قد جنت ۾‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫“10 وال هو.. پوِء مخلوق خدا جي قدن ۾ مسلسل گهٽتائي ٿيند رهندي ۽ اهو سلسلو اڃا تائين به برابر جاري آهي‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫مٿئين حديث ۾ اهي لفظ به آهن ته نبي ص جن پاڻ ص هلي الياس ع وٽ پُهتا، حاالنڪه هئڻ ائين گهرجي ها ته‬
‫الياس ع پاڻ هلي بارگاگ نبوي ۾ حاضر ٿين ها، ۽ ان حديٿ ۾ اهو به ته هو ع سال ۾ صرف هڪ دفعو ماني‬
‫کائيندا هئا، هالنڪه ان کان پهرئين حضرت وهب رح جي حوالي سان حديث بيان ڪري آيا آهيون ته پاڻ لذت،‬‫ُ‬
‫ُ‬
‫ڪم ۽ دهن کان بينياز ڪيا ويا هئا، هڪ ٻي حديث ۾ ذڪر آهي ته پاڻ ع هر سال صرف هڪ دفعو زمزم‬
‫جو پاڻي پيئندا آهن جيڪو ٻئي سال تائين ڪفايت ڪري ٿو، هي بيان هڪ ٻئي کان متعارض آهن هي سڀئي‬
‫ُ‬
‫قصه باتل آهن ۽ انهن ۾ ڪجه به صحيح ڪونهين. (واهلل اعلم‬
‫)قصو حضرت الياس عليه الصالت والسالم (پارٽ ٽيون‬
‫ُ‬
‫ابن عساڪر هن حديث کي (پارٽ ٻئي واري) هڪ ٻئي طريقي سان بيان ڪيو آهي ۽ پاڻ ئي ان جي ضعيف هئڻ‬
‫سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن (ساوا)‬ ‫4 ‪Page‬‬

5. ‫جو اعتراف پڻ ڪري ٿو ۽ هيَء ڳاله به عجيب آهي ته هن ان حديٿ تي پوَء گفتگو ڪئيئن ڪري ڇڏي؟ ابن‬
‫ُ‬
‫عساڪر هي حديثون حسين بن عرف جي رستي(طريق) سان کڻي آيو آهي جنهن کي حسين بن عرفه، هاني بن‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫حسين کان، ان ٻين کان، انهن اوزاعيَء کان، انهن مڪحول کان، انهن واثله کان، انهن ابن االسقع کان روايت ڪيو‬
‫آهي. بس انهن اهڙي طرح هڪ طويل حديث جو ذڪر ڪيو آهي ان ۾ هو اهو به ذڪر ڪري ٿو ته ” هو‬
‫ُ‬
‫غزوه تبوڪ جي سفر ۾ هئاتي نبي ص جن انس بن مالڪ ۽ حذيفه ابن اليمان رضي اهلل عنهم کي موڪليو. هو‬
‫ُ‬
‫چون ٿا ته اسا اوچتو هڪ شخص ڏٺو جيڪو اسان کان ٻه ٽي هٿ ڊگهو هو، ان معذرت ڪئي ته هو اوڏانهن‬
‫ُ‬ ‫ُ َ‬
‫اچي نٿو سگهي ڇو جو کيس ڏسي اٺ ڀڄڻ لڳن ٿا، ان حدث ۾ اهو به آهي ته هن کان نبي ص خضر ع جي بابت‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫پُڇيو ته ان ُٻڌايو ته ته هو ع کين گذشسته سال مليو هو ۽ چيو هو ته توهان مونکان پهرئين بارهاه نبوي ص ۾‬
‫ُ‬
‫پُهچندئو ته جڏنهن حاضري ڏجو ته مهنا به سالم جئجو“ اگر هن حديث کي به صحيح تسليم ڪجي ۽ اهو فرض‬
‫ُ‬
‫ڪيو وڃي ته حضرت الياس ع ۽ حضرت خضر ع اڃان تائين جيئرا آهن ته گويا نائين سال هجرت جي هن ٻنهين‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ع جي پاڻ ع وچ ۾ مالقات ڪانه ٿي هئي ۽ هيَء ڳاله شرعا” به ص؟حيح نٿي ڏسجي )هيَء حديث به موضوٿ‬
‫آهي‬
‫ابن عساڪر مختلف طريقن سان گهڻيون حدثون آنديون آهن جن ۾ حضرت الياس ع جي ٻين ماڻهن سان‬
‫ُ‬
‫مالقات ثابت آهي پر هي حديثون به پنهنجي سندن جي ضعيف ۽ راوين جي مجهول هئڻ جي ڪري قابل قبول نه‬ ‫ُ‬
‫ُ‬
‫آهن. اهن حديثن ۾ سڀني کان بهتر اها حديث آهي جيڪا ابوبڪر بن ابي الدنيا بيان ڪئي آهي هو چوي ٿو ته‬
‫شبير بن معاذ ان سان بيان ڪيو، حماد بن واقد حصرت ثابت سان روايت ڪري فرمايو ته اسان حضرت مصعب‬
‫ُ‬
‫بن زبير رصيه سان گڏ ڪوفي ۾ هئاسون، مان هڪ حويليَء ۾ نماز پڙهڻ الِء ويس ۽ قتآت شروع ڪئي ” حم‬
‫ُ‬
‫تنزيل الڪتاب من اهلل العزيز العليم. غافر الذنب و قابل التوب شديد العقاب ذي الطول“ ان دوران مهنجي نظر‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫هڪ شخص تي پئي جيڪو اڇي رنگ جي خچر تي سوار ٿي مهنجي پُٺيانبيٺو هو ان کي يمني گودڙي پاتل هئي.‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫چوڻ لڳو ته جڏنهن تون پڙهين ٿو ”غافر الذنب“ ته چوندو ڪر” اي گناه بخشڻ وارا! مهنجا گناه بخش“ جڏنهن‬
‫پڙهين ٿو” قابل التوب“ ته چوندو ڪر” اي سخت عذاب ڏيڻ وارا! مونکي عذابن کان محفوظ ڪر” ۽ جڏنهن‬
‫ُ‬
‫تون”ذي القوه“ جا لفظ پڙهين ته هيَء دعا ڪر” اي فضل ۽ ڪرم فرمائڻ وارا! مونتي فضل ۽ ڪرم ڪر“ جڏنهن‬
‫ُ‬
‫مون موڙي ڏٺو ته اتي ڪوبه ڪون هو. جڏنهن مان حويليَء مان ٻاهر نڪتس ته ماڻهن کان پُڇڻ شروع ڪيم‬ ‫ُ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ته جيڪو شخص هاڻ اڇي خچر تيسوار توهان جي ڀرسان گذري نڪتو آهي جنهن کي يمني گودڙي پاتل هئي ته‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫اه ڪهڙي طرف ويو ته ماڻهن ُٻڌايو ته هتان ته اهڙو ڪوبه شخص هن پار پتن سان ناهي گذريو. پر انهن جو اندازو‬
‫ُ‬
‫هو ته اهو شخص حضرت الياس ع هوندو. (واهلل اعلم‬
‫سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن (ساوا)‬ ‫5 ‪Page‬‬

6. ‫.قصو حضرت الياس عليه الصالت والسالم (پارٽ چوٿون) آخري قسط‬
‫ادخلو عليهم الباب فاذا، دخلتموه فانڪم غلبون و علي اهلل قتوا ڪلوآ ان ڪنتم مئومنين. (سوره المائده).‬
‫داخل ٿي وڃو انهن دروازن کان ۽ جڏنهن توهان داخل ٿيندئو دروازي کان ته توهان غالب ٿي ويندا ۽ اهلل ج تي‬
‫جي‬ ‫ڀروسو ڪندئو جي آهيو توهان ايماندار“ ان ڪري قرآن ۾ به فرمايل آهي ته”سالم علي الياسين“ يعني سلم هُ‬
‫الياس تي“ عرب گهڻن اسمن سان ن گهڻو لڳائي ٿا ڇڏين ۽ ٻيون گهڻيون تبديليون به ڪن ٿا جهڙوڪ اسماعيل‬
‫کي هو ڪڏنهن اسماعين، اسرائيل کي اسرائين، الياس کي الياسين پڙهندا آهن. هڪ قرآت ۾ هي به آهي ته”سلم‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫علي آل ياسين“ يعني محمد مصطفيٰ صلي اهلل عليه وسلم جي آل اطهار تي سالم هجن“ حضرت ابن مسعود‬
‫ُ‬
‫رضيه ۽ ٻين گهڻن عالمن ان کي ادراسين به پڙهيو آهي ۽ اها قرآت انهن اسحاق جي حولي سان نقل ڪئي آهي ۽‬
‫ُ‬
‫اسحاق ان کي عبيده بن ربيعه کان، انهن حضرت ابن مسعود رضيه کان روايت ڪيو آهي. انهن فرمايو ”الياس هو‬
‫ادريس“ اهڙيَء طرح ضحاڪ بن نزاهم ۽ قتاده، محمد بن اسحاق به ائين ئي بيان ڪيو آهي. مگر صحيح ٻي قرآت‬
‫.)آهي جيئن پهرئين چئي وئي. (واهلل اعلم‬
‫ُ‬
‫عالمه ابن جرير پنهنجي تاريخي ڪتاب ۾ ٻوڌئي ٿو ته اهل علم جيڪي تاريخ ۽ ”امور پهريان“ ۽ ”اخبار ماضيه“ ۾‬
‫ُ‬
‫دسترس رکندا آهن انهن سان ان باري ۾ اختالف ناهي ۽ ”امور گذشته“ اسرائيل جي قيادت حضرت يوشع بن نون ع‬
‫ُ‬
‫کان پوِء حضرت ڪالب بن يوفنا ع ڪئي، جيڪي حضرت موسيٰ ع جا هڪ اصحابي ۽ انهن ع جي ڀيڻ مريم‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ر جا مڙس هئا. هو ان ٻن ماڻهن مان هڪ هئا جيڪي اهلل ج جي ناراضگيَء کان خائف رهندا هئا. يعني يوشع بن‬‫ُ‬ ‫ُ‬
‫نون ع ۽ ڪالب بن يفنا عليهم السالم، انهن ٻنهين شخصيتن بني اسرائيل کي قتڪڪيو هو ۽ چيو هو ته”‬
‫”ادخلو عليهم الباب فاذا، دخلتموه فانڪم غلبون و علي اهلل قتوا ڪلوآ ان ڪنتم مئومنين. (سوره المائده).‬
‫داخل ٿي وڃو انهن دروازن کان ۽ جڏنهن توهان داخل ٿيندئو دروازي کان ته توهان غالب ٿي ويندا ۽ اهلل ج تي‬
‫ڀروسو ڪندئو جي آهيو توهان ايماندار.‬
‫پُڄاڻي‬
‫سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن (ساوا)‬ ‫6 ‪Page‬‬