1. ‫قصو حضرت يونس عليه الصالت والسالم جو‬
‫تحرير ۽ تحقيق عبدالرزاق ميمڻ‬
‫. ”وان يونس لمن المرسلين. ... فامنوا فمتعنهم الي حين. (صوره صافات) ”۽ بيشڪ يونس ع به (اسانجي) رسولن مان‬
‫ُ‬
‫آهن، جڏنهن هو ڀڄندا ويا هئا ڀريل ٻيڙيَء طرف ۽ پوِء قراَء اندازيَء ۾ شريڪ ٿي ويا ۽ ڌڪلجند (ٺڪرايل) وارن مان‬
‫ٿي ويا بس ڳڙڪئي ڇڏيو ان کي مڇيَء ۽ اندر ان جي پاڻ تي مالمت ڪرڻ لڳا. بس جي هو اهلل ج پاڪائي بيان‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ڪرڻ وارن مان نه هجن ها تي پيا رهن ها مڇيَء جي پيٽ ۾ قيامت جي ڏينهن تائين، پوِء اسان ڪڍي آندو کليل‬
‫َُ‬ ‫ُ‬
‫ميدان ۾، اهڙي حالت ۾ جو جو هو بيمار هئا ۽ اسان پوکي ڇڏيو ان مٿان ڪدوَء جي ول کي. ۽ اسان موڪليو ان‬
‫کي هڪ لک يا ان کان وڌيڪ ماڻهن طرف، بس پوِء ُانهن ايمان آندو ۽ اسان انهن کي مزا وٺڻ ڏنا ڪجه وقت تائين“‬
‫ُ‬
‫مفسرين لکن ٿا ته اهلل ج يونس ع کي ” اهل نينواي“ ڏانهن رهنمائيَء الِء موڪليو هو جيڪو ”ارض موصل“ ۾ هڪ‬
‫شهر هو. هن ڳوٺ جي ماڻهن جو تعداد ڪيترو هو؟ ان باري ۾ مڪحول رضيه روايت ٿو ڪري ته 10 هزارن کان وڌ‬
‫هو. ابي بن ڪعب رضيه کان روايت آهي ته نبي سائين صلعم جن آيت ”وارسلناه الي مائه الف اويزيدون“ جي متعلق‬
‫ُ‬
‫پڇيو ويو ته پاڻ صلعم جن فرمايو ته ”يزيدون“ جو مطلب 10 هزار“ کان گهڻو آهي. ابن عباس کان روايت آهي ته‬
‫سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن (ساوا) جي پيشڪش‬ ‫1 ‪Page‬‬

2. ‫ُ‬
‫”نينواي“ جي رهڻ وارن جو تعداد هڪ لک، ٽيه هزار هو. سعيد بن جبير رضيه ن جو تعداد هڪ لک 10 هزار ٻڌائين‬
‫ُ‬
‫ٿا. ڪي عالم چون ٿا ته پاڻ ع مڇيَء جي پيٽ ۾ پوڻ کان پهرين پاڻ ان قوم تي الٿا ويا هئا هن سلسلي ۾ 3 قول‬
‫آهن. ابن ڪثير ۾ اچي ٿو ته بقول هڪ قول جي جڏهن حضرت يونس ع ناراض ٿي ۽ پنهنجي قوم کان ناراص ٿي‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫هلي ويا هئا ته سمنڊ ۾ هڪ ٻيڙي ۾ سوار ٿي ويا ته ٻيڙو ٿرٿرائڻ لڳو ڇو جو سمنڊ جون موجون تيز ٿي ويون هيون‬
‫ُ‬
‫۽ ٻيڙي ۾ ماڻهن جي سوار ٿيڻ جو تعداد گهڻو سمجهيو ويو، متان ان وڌ وزن جي ڪري ٻيڙو يا ٻيڙي ٻڏي وڃي ان‬
‫ُ‬
‫۾ سوار تمام مسافرن طه ڪيو ته قراَء اندازي ڪري ماڻهو جو نالو ڪڍجي ته ان کي ٻيڙيَء مان ٻاهر ڪري سمنڊ ۾‬
‫ُ‬
‫ڦٽو ڪجي. قراَء اندازيَء ۾ يونس ع جو نالو نڪتو پر سوارين کي جراَءت نه ٿي ته ان اهلل جي نيڪ ٻانهين کي پاڻ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫کان جدا ڪن، وري قراُء ڪڍيو ويو، هن دفعي به يونس ع جو نالو نڪري آيو، پاڻ ڪپڙا الهي سمنڊ ۾ ٽپ ڏيڻ ال‬
‫ِ‬
‫تيار ٿي وي ه سوارين کين روڪيو ته هو کين نٿا چاهين ته ٻاهر نڪرن، پوِء ٽيو دفعو به قراُء اندازي عي، اهلل جي‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫قدرت، هن ڀيري به يونس ع جو نالو ڪ؟ي ۾ نڪتو. جڏنهن پاڻ سمنڊ ۾ ٽپو ڏنائون ته اهلل ج سمند جي هڪ مڇيَء‬
‫کي حڪم ڏنو ته فورن يونس ع کي ڳڙڪائي ڇڏي، مڇيَء کين ڳڙڪائي ته ڇڏيو پر اهلل جي حڪم سان سندن ع‬
‫ُ‬
‫گوشت به نه کاڌو ۽ نه ئي ه_ين کي ٽوڙيو. ڇو جو پاڻ ع مڇيَء جي خوراڪ ڪونه هئا. مڇي يونس ع کي پنهنجي‬
‫پيٽ ۾ رکي هڪ عرصي تائين سمنڊ ۾ ڦرندي رهي، ڪن روايتن ۾ آهي ته ان مڇيَء کي وري هڪ ٻي وڏي مڇيَء‬
‫به ڳڙڪائي ڇڏيو. علما لچن ٿا ته يونس ع مڇيَء جي پيٽ ۾ ويا ته سمجهياون ته سندن وفات ٿي وئي آهي، پر جڏنه‬
‫پنهنجن عضون کي حرڪت ڏنائون ته اوهي مڙڻ لڳا ته کين يقين ٿي ويو ته پاڻ جيئرا آهن ۽ پوَء ُاتي ئي اهلل جي‬
‫ُ‬
‫حضور ۾ سجود ٿي ويا ۽ٻاڏائي چوڻ لڳا ته اي اهلل ج مان اهڙيَء جڳه کي تهنجي عبادت جي جڳه ٺاهي ويٺو آهيان‬
‫جتي اڳ ڪنهن به اڳ ڪنهن به ان جڳه تان توکي سجدو نه ڪيو هوندو.“‬
‫ُ‬
‫پاڻ مڇيَء جي پيٽ ۾ ڪيترو عرصو رهيا ان جو گهڻيون ئي روايتون آهن مجاهد، حضرت شعبي کان روايت ٿو‬
‫ڪري ته مڇيَء کين ڇاشت جي وقت ڳٺو هو ۽ عشا جي وقت ُاگليو هو. قتاده کان روايت آهي ته پاڻ ع 3 ڏينهن‬
‫ُ‬
‫مڇيَء جي پيٽ ۾ هئا، امام جعفر موجب 0 ڏينهن. سعيد بن ابي الحسن ۽ ابو مالڪ چون ٿا ته 10 ڏينهن (واهلل‬
‫اعلم).‬
‫ُ‬
‫الغرض ته يونس ع کي پيٽ ۾ کڻي مڇي سمڻ ۾ ڦرندي رهي، پاڻ مڇيَء جي پيت ۾ ئي رهي ٻڌائون ته سمنڊ جي‬
‫مخلوق به اهلل ج جي تسبيح ۾ زبان هالئي ٿي، سمنڊ جي ته ۾ رکيل پٿريون، داڻا وغيره اهلل ج حمد ۽ ثنا ڪرڻ ۾‬
‫مشغول هئا الغرض، قطرو قطرو اهلل جي ذات جي عبادت ۾ مگن هو ُات به اهلل ج جي نبي يونس ع عبادت ڪري‬
‫ُ‬
‫سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن (ساوا) جي پيشڪش‬ ‫2 ‪Page‬‬

3. ‫ُ‬
‫ٻا_ائيندا رهيا. عالمه ابن جرير پنهنجي تفسير ۾ عبداهلل بن رافع رصيه (جيڪي امه سلمه رضيه جا غالم هئا) روايت‬
‫ڪن ٿا ته نبي صلعم جن فرمايو ته” اهلل ج جڏنهن يونس ع کي مڇيَء جي پيٽ ۾ قيد ڪرڻ جو ارادو ڪيو ته مڃيَء‬
‫ُ‬
‫تي وحي ڪئي ته يونس ع کي جهٽي وٺ مگر نه ته ان کي ڪا خراش اچي نه ئي سندس ع هڏي ٽٽي، مڇي جڏنه کين‬
‫ُ‬
‫ڳڙڪائي اندر سمنڊ ۾ کڻي وئي ته پاڻ ع هڪ آواز ٻڌو! دل ۾ سوچيائون ت هي ڪهڙو آواز آهي؟ ان وقت مڇيَء‬
‫ّ‬
‫جي پيٽ ۾ کين وحي ملي ته هي سامونڊي ملوق جي تسبيح آهي جنهنکي هو بيان پيا ڪن“ نبي سائين صلعم جن‬
‫ُ‬
‫فرمايو ته” جڏهن يونس ع مڇيَء جي پيٽ ۾ رهي اهلل ج جي پاڪي پئي بيان ڪئي ته فرشتن ٻڌايو ته اي اهلل ج‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫هڪ ڪمزور ۽ اجنبي آواز زمين مان ٻڌڻ پيو اچي، پاڻ فرمايائون ته اهلل ج چيو ته اهو مهنجي بندي يونس ع جو‬
‫ُ‬
‫آواز آهي. هن مهنجي حڪم جي خالف ورزي ڪئي ته مون هن کي مڇيَء جي پيٽ ۾ قيد ڪري ڇڏيو هاڻ ه سمنڊ‬
‫۾ آهي. فرشتن عرض ڪيو ته” پاڪباز ٻانهون جنهن وٽان توهان ڏي روزانون صبح شام عمل صالح چڙهن ٿا“ اهلل‬
‫ج فرمايو” ها!، نبي صلعم جن فرمايو ته ته ان وقت فرشتن يونس ع جي سفارش ڪئي ۽ اهلل مڇيَء کي حڪم ڏنو‬
‫ُ‬
‫ته يونس ع کي اوڳاري ڪڍ. ۽ هن کيس سمنڊ جي ڪناري تي اوڳاري ڦٽو ڪيو“ ان حالت ۾ ته هو بيمار هئا.‬
‫ابن ابي حاتم، حضرت ابو هريره رضيه کان روايت ڪن ٿا ته نبي سائين صلعم جن فرمايو ته مڇيَء يونس ع کي‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫جنهن کلي م ميدان ۾ وڌو هو ان تي ”يقطينه“ ٻوٽي پئدا ٿي وئي هئي راوي چوي ٿو ته اسان دريافت ڪيو ته اي ابو‬
‫سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن (ساوا) جي پيشڪش‬ ‫3 ‪Page‬‬

4. ‫هريره رضيه! يقطينه ڇا آهي، پاڻي چيائون ته ڪدوَء جي ول. فرمايائون ته اهلل ج يونس ع الِءهڪ جنگلي ٻڪري تيار‬
‫ُ‬
‫ڪئي جيڪي زمين جي ڪيڙن ماڪوڙن يا نرم گاه کائيندي هئي اها ساڻن هري وئي ۽ صبح شام اچي کين پنهنجي‬
‫ٿڻ مام کير پياري ويندي هئي ايستائن جو سندن ٻانه تي وار ُاڀري آيا. ڪي اهل علم چون ا ته ڪدوَء جي ول پئدا‬
‫ُ‬
‫ُ‬
‫ڪرڻ ۾ ڪئين حڪمتون هيون هڪ ته هن جا پن سايه دار ۽ نرم ٿين ٿا، ٻيو ته مکيون مڇر ان جي ويجهو نٿا اچن،‬
‫ٽيو ته اهو ميوو شروع کان آخر تائين کائيو وڃي ٿو ۽ ٻوڙ ٺاهي به. ان کي ڇلڪن ۽ ٻج سميعت کائجي ٿو چوٿون‬
‫ته اهو انسان جي صحت ال ائديمند آهي ، دماغ ۽ ٻين عضون ۾ طاقت ٿو بخشي. فاصبر لحڪم ربڪ .... فجعله من‬
‫ِ‬
‫ن ع پڪاريو ته هو‬‫ُ‬ ‫الصالحين.(سوره قلم) بس انتظار ڪريو پنهنجي رب جي حڪم جو مڇيَء واري وانگر جڏنهن اُ‬
‫غم ۽ اونڌاهيَء سان ڀريل هو. جيڪڏهن ان جي چاره سازي نه ڪري ها رب جو لطف ته وڌو وڃي ها ان کي چٽيل‬
‫ميدان ۾ حالنڪه ان جي ۾ذمت کئي وڃي ها. پوِء چونڊي ڇڏيو ُان جي رب ُان ع کي ۽ بڻائي ڇڏيو پنهنجي نيڪ‬
‫ُ‬
‫ٻانهن مان“ حضرت ابن مسعود، مجاهد، سعيد بن جبير ۽ قتاده وغيره ، گهڻائي عالم متقدمين، متاخرين رضيه لکن‬
‫ُ‬
‫ٿا ته” جڏنهن حضرت يونس ع اهل نينويٰ جي ماڻهن کي ڇڏي هليا ويا هئا ۽ ان کي يقين ٿي ويو ته نينوا هاڻ اهلل‬
‫ُ‬
‫جي عذاب کان بچي نه سگهندو ته اهلل ج انهن جي دلين ۾ توبه ۽ انابت جو خيال وڌو ۽ هو پريشان ٿي ويا ته هنن‬
‫ُ‬
‫پنهنجي نبي ع سان ڇو گستاخي ڪئي ، بس هنن ٽاٽ جا ڪپڙا پاتا، جانورن جي ٻچن کي کائن جدا ڪيو، پوِء اهلل‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ج جي بارگاه االهيَء ۾ آه زاري ڪرڻ لڳا، گهڻو رنائون، گڙگڙائي دعائون پنيائون. عاجزي انڪساري جو اظهار‬
‫ڪيو، ڇا مرد هجي عورت، ٻار سڀني ايستائين جو جانور ۽ انهن جا ٻار به ريگڻ ۽ مين مين ڪرڻ لڳا، ُاٺ، ڏاچيون،‬
‫ڍور ڍھا حته ڪه هر شي. هڪ هولناڪ منظر هو ته اهلل ج جي رحمت جوش ۾ اچي وئي ۽ اهلل ج پنهنجو عذاب ٽاري‬
‫ُ‬
‫ڇڏيو ڇو جو هنن هاڻ اهلل ج تي ايمان آڻي ڇڏيو هو. اهلل فرمايو” فلوال ڪانت قريه امنت فنفعها ايمانها (سوره يونس‬
‫98). ڇا توهان گذريل دئورن ۾ ڪا اهڙي وسندي (ڳوٺ) ڏٺا جنهن ۾ رهندڙن پوريَء ڀرح سان اهلل ج تي ايمان آندو‬
‫هجي ڪالم، سياق و سباق کان خبر پوي ٿي ه اهڙو وقعو نه گذريو هو“ اهلل ج فرمائي ٿا ته پر ائين ٿيو هوندو ته”‬ ‫ُ‬
‫وما ارسلنا في قريه من نذير االقال مترفوها نا بما ارسلتم به ڪافرون“ ۽ نه موڪليو اسان ڪنهن ڳوٺ وارن ڏي ڪو‬
‫به ڊيڄارڻ وارو مگر هي ته(سڌو سئون) چئي ڇڏيو ُاتي جي آسوده حال ماڻهن ته اسان هن (دين) جو جيڪو ڏئي توهان‬
‫ع کي موڪليو ويو آهي انڪار ٿا ڪريون“ اال قپم يونس لما آمنو اڪشفنا عنهم عذاب الخيري في الحيوه الدنيا و‬
‫متعنهم الي حين. (سوره يونس)“ بجز قوم يونس جي، جڏنهن انهن ايمان آندو ته اسان موٽائي ڇڏيو انهن وٽان‬
‫ُ‬
‫رسوائيَء جو عذاب، دنياوي زندگيَء ۾ ۽ اسان مزا وٺڻ ڏنا کين هڪ مدت تائين“ فلو ال انه ڪان من المسبحين.‬ ‫ُ‬
‫ُ‬
‫للبث في بطنه الي يوم يبعثون (سوره الصافات)“ بس جي هو اهلل جي پاڪائي بيان ڪرڻ وارن مان نه هجن ها ته پيا‬
‫هجن ها مڇيَء جي پيٽ ۾ قيامت جي ڏينهن تائين“ فنادي في الظلمات ان ال اله اال انت سبحانڪ اني ڪنت من‬ ‫ُ‬
‫الظالمين. فاستجبنا له و نجيناه من الغم و ڪذالڪ ننجي المومنين”بس ُان سڏيو اونڌاهين ۾ ته ڪو به معبود باهي‬
‫ُ‬
‫توکان سوا تون پاڪ آهين بيشڪ مان ئي قصور وارن مان آهيان. بس اسان ان جي پڪا ر قبول ڪئي ۽ نجات‬
‫سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن (ساوا) جي پيشڪش‬ ‫4 ‪Page‬‬

5. ‫بخشي ان کي غم (اوندهين) مان ۽ ائين ئي اسان نجات ڏيندا آهيون مومنن کي“ امام احمد، ابن عباس، مسلم، ابو‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫دائود، امام بخاري، ابو هريره وغيره مان روايتو اچن ٿيو ته محمد مصطفي صلي اهلل عليه وسلم جن فرمئيندا هئا ته‬
‫ٰ‬
‫” ڪنهن به شخص کي ڪڏنهن به ائين چوڻ نه گهرجي ته هو يونس ع بن متيَء کان بهتر آهن“ و ان يونس لمن‬
‫ُ‬
‫المرسلين (سوره الصافات) بيشڪ يونس ع پيغمبرن مان آهن“ قصو هن ريت آهي ته هڪ مسلمان هڪ يهوديَء کي‬
‫ٿڦڙ وهائي ڪڍيو جنهن چيو هو ته موسي عليه الصالت والسالم کي اهلل ج تمام عالن مان چونڊيو آهي. امام احمد،‬
‫ٰ‬
‫ذر عثمان غني رضيه جي ڀرسان ٿيو جيڪي مسجد ۾ ويٺا‬ ‫سعد ابن ابي وقاص رضيه کان روايت ڪن ٿا ته مهنجو گُ‬
‫ُ‬
‫ُ‬
‫هئا ته مون انهن ر کي سالم ڪيو، انهن ر مونڏي مڙي ڏٺو پر سالم جو جواب نه ڏنائون، مان ر عمر فاروق رضيه‬ ‫ُ‬
‫جن وٽ آيس اي چيم ته اي امير المومنين! ڇا اسالم ۾ ڪا نئين ڳاله پئدا ٿي آهي” پاڻ ر فرمايائون نه! ڇو ڇا ٿيو؟‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫مون عرض ڪيو نه اهڙي ڪا خاص ڳاله ناهي پر ٿوڙي دير پهرين جڏنهن مسجد ۾ مهنجو گذر عثمان غني ر ڀرسان‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ٿيو ته مون کين ر سالم ڪيو، انهن ر مونڏي ڏٺو به پر سالم جو جواب نه ڏنائون، ٻڌائين ٿا ته اهو ٻڌي عمر فاروق‬
‫ُ‬
‫ر جن غثمان ر ڏي نياپو موڪلي پاڻ وٽ گهرايو ۽ اچڻ تي پڇيائون ته پنهنجي ڀاءُء کي سالم جو جواب نه ڏيڻ تهي‬
‫کين ر ڪهڙي ڳاله روڪيو؟ پاڻ ر فرمايو ته نه مون ر ته ائين ڪونه ڪيو هو. تنهن تي مون چيو ته بلڪل ائين هو،‬
‫ايستائين جو پاڻ ر به قسم کنيو ۽ مون به قسم کنيو. ڪجه دير کان پوِء غثمان ر جن کي ياد آيو ۽ اچي فرمايائون ها‬
‫واقعي ائين ٿيو هوندو مان اهلل ج کان ان گناه سرد ٿيڻ جي معافي ٿو گهران ۽ سندس حضور توبه ٿو ڪريان‬
‫،منهنجي نالي ته مان هنن جي ويجهو گذريو هوس ته پاڻ ر پنهنجي دل ۾ هڪ اهڙي ڪلمي جي متعلق سوچي رهيا‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫هئا جيڪو پاڻ ر هر وقت محمد صلعم جن کان ٻڌندا رهندا هئا” ال اله اال انت سبحانڪ اني ڪنت من الظالمين“ ۽‬ ‫ُ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫خدا جو قسم جڏنهن اهو ڪالم مهنجي سامهون اچي ٿو(ياد پوي ٿو) ته مهنجي اکين اڳيان پڙدو چئجيو وڃي ۽ دل‬
‫ُ‬
‫تي هڪ قسم جو حجاب به“ حضرت سعيد رضيه فرمائين ٿا ته هن ڪلمي بابت آئون به توهان کي ٻڌايان ته نبي صلعم‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫جن سڀ کان پهرين ان دعا ڪرڻ جو ذڪر ڪيو پئي ڪيو ته هڪ اعرابي گذريو پاڻ ص انهن سان ڳالهائڻ ۾‬
‫مصروف ٿي ويا حي ڪه پاڻ ُاٿي هليا ويا مان به سندن پٺيان وڃڻ لڳس، جڏنهن مونکي محسوس ٿيو ته پاڻ صلعم‬
‫ُ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫مونکان پهرين گهر هليا ويندا ته مون زور سان زمين تي پير هنيو، پاڻ صلعم مون ڏي مڙي ڏٺو ۽ پڃيائون ڪير”‬
‫ابو اسحاق آهين؟ مون عرض ڪيو جي ها يا رسول اهلل صلعم! فرمايائو ص ترس! مون عرض ڪيو! مان صرف ان‬
‫ُ‬
‫الِء آيو آهيان ته توهان پهرين دعا جو ذڪر پئي ڪيو ته هي اعرابي اچي ويو ۽ توهان صلعم مصروف ٿي ويا؟ پاڻ‬
‫ُ‬
‫صلعم فرمايو ها! مڃيَء واري جي دعا جڏنهن هو مڇيَء جي پيٽ ۾ هو ”ال اله اال انت سبحانڪ اني ڪنت من‬
‫ُ‬
‫الظالمين“ انهن ڪلمن سان جڏنهن به ڪنهن مسلمان پنهنجي رب کان ڪنهن به شي جي باري ۾ دعا گهري آهي ته‬
‫ُ‬
‫اهلل ج هن جي دعا ضرور قبول ڪري ٿو. ( هن کي ترمذي ۽ نسائيَء براهيم بن محمد بن سعد جي حولن سان نقل‬
‫ڪيو آهي.‬
‫سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن (ساوا) جي پيشڪش‬ ‫5 ‪Page‬‬

6. ‫ُ‬
‫پڄاڻي‬
‫سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن (ساوا) جي پيشڪش‬ ‫6 ‪Page‬‬