монгол бичиг

1. Бичиг үсгийн гарал үүсэл
Э. Мөнх-Учрал
(Монгол хэл, хэл шинжлэлийн тэнхимийн
дэд профессор, доктор)

2. Агуулга
• 1. Бичиг үсгийн үүсэл гарал
1.1. Бичиг үсэг бий болсон шалтгаан
1.2. Бичиг үсгийн хөгжлийн үе шат
Юм бичиг
Зураг бичиг
Санаа бичиг
Авианы бичиг
• 2. Монголчуудын хэрэглэж ирсэн бичиг үсэг

3. 1.1. Бичиг үсэг бий болсон шалтгаан
• “Хэл” – харилцахын хэрэглүүр. Гэхдээ хязгаарлагдмал нөхцөлд
үүргээ биелүүлдэг.
• “Бичиг үсэг” – ОРОН ЗАЙ, ЦАГ ХУГАЦААны бэрхшээлийг
ажралгүй мэдээлэл дамжуулахын тулд бий болсон.
• Хэл, бичиг хоёр бие биеэ нөхдөг.
• Бичиг үсэг хэлнийхээ онцлогт тохирсон нөхцөлд хэлээ
хөгжүүлэх үндэс болдог. Үгүй бол хэлээ эвддэг.

4. 1.2. Бичиг үсгийн хөгжлийн үе шат
Бичиг үсгийн туулсан хөгжлийн зам:
• Юм бичиг
• Зураг бичиг
• Санаа бичиг
• Авианы бичиг

5. 1.2.1 Юм бичиг
• Юм бичиг: Байгаль дээр бэлэн буй, гарын дорх эд юмсыг
харилцахын хэрэглүүр болгон ашиглаж байв.
• Нийгэм хөгжихийн хэрээр юм бичиг хөгжиж улам хийсвэржиж
иржээ.
• Суматрын Батак нарын дунд өдгөө хүртэл хэрэглэсээр буй,
өстөнийхээ үүдэнд өлгөдөг, баруун дахины ном зохиолд "галт
бичиг" гэж нэрлэдэг зүйл
• Йоруб нарын хэлхээст бичиг
• Перү нарын дунд дэлгэр дайралддаг, тооцооны зорилго бүхий
зангилаа бичиг,
• Цэцгийн эрхи мэт хэлбэртэй кипү хэмээх хэлхээст бичиг гэх мэт.
• Инка нарын үеийн кипү (qiupu)
бичгийн дурсгал (Ларко
музей)

6. 1.2.2 зураг бичиг
• Зураг бичиг: Хөгжлийнхөө эхин үед хийсвэрлэсэн зүйл бараг үгүй,
уг юмаа хэвээр нь дүрсэлсэн өөрөөр хэлбэл нийлэг хэлбэртэй
байжээ.
• Монгол нутгаас хаа сайгүй олддог хад чулууны сүг зурагийг эрт
цагийн хүн төрөлхтөний бичиг үсгийн эх гэж үзэх үндэстэй юм.
Тэдгээр зураг хөрөгт амьтдын сүрэг олныг заасан, мод юмсыг
бэлгэдсэн болзмол тэмдэг, дөрөвдөгч галбын үед сөнөж үгүй
болсоноос арслан заан, бизон хэмээх үхэр, хоёр бөхтэй тэмээ,
тэмээн хяруул зэрэг амьтдыг дүрслэсэн байдаг нь монгол нутагт
эртний чулуун зэвсгийн үеэс тухайн цагтаа харьцангуй
боловсорсон хүмүүний аймаг аж төрж, соёл боловсролынхоо
баримт дурасгалыг хойд үедээ үлдээсний гэрч юм.

7. 1.2.3 Санаа бичиг
• Санаа бичиг: Үсэг бичгийн хөгжлийн дараагийн шатанд дүрс зургийн
хийсвэрлэц улам бүр хөгжсөөр уг дүрслэгдэхүүнээсээ аажмаар холдон
тодорхой утга илэрхийлэх санаа бичиг-ийн шатанд хүрдэг. Чухам энэ
үеэс л бичиг гэдэг сонгодог утгаа олдог гэж үзэж болно.
• Санаа бичгийг ангилах нь:
• Нэг тэмдэг нь бүхэл бүтэн санааг илэрхийлж байвал өгүүлбэр бичиг
болно.
• Нэг тэмдэг нь ямар нэгэн санааг нэмэн гаргаж байвал бүтээвэр бичиг
болно

8. 1.2.4 авианы бичиг
• Авианы бичиг: Бичиг нь хөгжлийнхөө дараагийн шатанд улам бүр
хийсвэрлэж, тухайн хэлнийхээ нэг буюу хэдэн авиаг тэмдэглэх
болсноор авианы бичиг үүссэн. Авианы бичгийг:
• 1. Үеийн бичиг - 1 тэмдэг = 1 үе. Үеийн бичгийг бүтцээр нь цааш нь
задалж, энэ нь эгшиг, энэ нь гийгүүлэгч байна гэж салгаж болдоггүй.
(Хэдэн зуун тэмдэгт) Ж: Хятан бага бичиг, япон бичиг.
• 2. Цагаан толгойт - 1 тэмдэгт = 1 авиа (буюу түүний хувилбар) (100-
аас цөөн тэмдэгт)
• Жич: Цагаан толгойт боловч үгийг үе үеэр нь таслан бичдэг бичиг бий:
Монголын дөрвөлжин, соёмбо болон самгард, төвөд, солонгос г.м.

9. 2. Монголчуудын хэрэглэж ирсэн бичиг
үсэг
1. Өвөг монголчууд-хүннү
нарт хамаатуулан үздэг
Тамга маягийн бичиг;
2. Монгол бичиг;
3. монгол угсааны
хэмээгддэг хятан нарын
Хятан их бичиг (920) ба
Хятан бага бичиг (925);
4. Юань улсын төрийн бичиг
болох Пагва ламын
зохиосон Дөрвөлжин
бичиг (1269);
5. Ойрдын Зая бандидын
зохиосон Тод бичиг
(1648);
• Дөрвөлжин бичиг
• Тод бичиг

10. 2. Монголчуудын хэрэглэж ирсэн бичиг
үсэг
6. Өндөр гэгээн Занабазарын
зохиосон Соёмбо бичиг (1689),
7. Өндөр гэгээн Занабазарын
зохиосон Хэвтээ дөрвөлжин
бичиг;
8. Буриадын Агваан хамбын
зохиосон Вагиндрагийн бичиг
(1905);
9. 1941 онд МАХН, Сайд нарын
зөвлөлөөс баталж нэг сарын
дараа хүчингүй болгосон Латин
үсэг;
10. 1941 оноос хойш хэрэглэж
буй Кирилл бичиг болно
• Соёмбо бичиг
• Вагиндрагийн бичиг
• Хэвтээ дөрвөлжин бичиг
• Латин бичиг