1. GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
FILOLOGIYA FAKUTETI
6-12 GURUH TALABASI
SAITQULOVA MARG’UBANING
O’ZBEK MUMTOZ ADABIYOTI FANIDAN
TAYYORLAGAN
TAQDIMOTI
GULISTON 2012 YIL
2. Mavzu: IX-XIII asrlar adabiyoti
Reja:
1. Turkiy-islomiy adabiyotning vujudga kelishi
2. “Devonu lug’otit turk” qadimgi turkiy adabiy
o’rganuvchi ma’ba sifatida.
3. Tayanch tushunchalar
Mahmud Qоshg’ariy, “Devonu lug’otit
turk”, Qоshg’ar, Islom adabiyoti, Abulqosim
binni Muhammad Muqtado, Ali Amiriy
“Javohir nahv fil lug’oti turk”, Qomusiy
olimlar, Al Xorazmiy, Axmad Farg’oniy, Abu
Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali
ibn Sino.
4. Idintiv o’quv maqsadlari
Juda katta xududda islom xalifaligining
maydonga kelishi bizga ma’lum
Qomusiy olimlar haqida tushunchalar
Talabalar “Devonu lug’otit turk” asari
haqida ma’lumotlar biladi.
Asarning islomiy shariat sohasi ekanligini
tasdiqlaydi.
5. 1-asosiy savolning bayoni:
Juda katta xududda islom halifaligining
maydonga kelishi, islomiy madaniyatning
gullab-yashnashiga keng yo’l ochdi. To’rt yilda
Bog’dod shahri qurilib, xalifalikning poytaxtiga
aylantirildi. O’ziga xos fanlar akademiyasi
bo’lgan “Bayt ul - hikma” (Donishmandlar uyi)
va zamonasining eng boy kutubxonasi qurildi.
Xalifalik doirasidagi ilm-fan vakillari poytaxtga
jalb qilindi. Xalifalikdagi ikkinchi ilmiy-madaniy
markaz Damashq (Shom) edi.
6. Makta-madrasa ta’limi yo’lga qo’yildi. Nafis
qog’oz ishlab chiqarish, xattotlik rivojlandi,
kitob savdosi avj oldi. Bu o’zgarish birgina
poytaxt emas, xalifalikka qarashli barcha
joylarga xos edi.
Islomning asosida “Qur’on” yotadi. U alloh
tarafidan Zamonning eng muhim
xususiyatlaridan biri arab tilining Ispaniyadan
Qoshqarga qadar bo’lgan, ulkan mintaqada
yagona ilmiy tilga aylanishi bo’ldi.
Turkistonning yoyilishi o’lka ijtimoiy-siyosiy,
madaniy-manaviy hayotida muhim bosqich
yasadi.
7. Davlat va jamiyat islom qonunlari asosida yashashga o’tdi.
Undagi tenglik, ozodlik, ilim va marifat g’oyalari Turkiston
turmushiga juda katta ta’sir ko’rsatdi. Ayni paytda Turkistonliklar
ham islom ravnaqiga juda katta xissa qo’shdilar. Imom
Buxoriydan Mahmud Zamaxshariygcha bo’lan allomalar
islomning chinakam jahoniy dinga aylanishida buyuk xizmat
qildilar. Ilk madrasalar VIII-IX asrlarda faoliyat ko’rsatdi. Allohni
ilm bilan tanish mumkinligini, mo’minlarni fan asoslarini
egallashga undadi. Shuning uchun ham bu yillar Turkistonda ilm-
u fanning shiddat bilan rivojlangan davri bo’ldi.
Muhammad payg’amborga mozil qilingan ilohiy kitobdir.
Kitobni payg’ambarning kotibi Zayid Ibn Sobid qog’ozga
tushirgan. Xalifa Abu Bukir davrida u yaxlit holga keltirilgan.
“Qur’on”ning 751 o’rnida “ilm” so’zi tilga olingan. Asrlar davomida
davlat va xuquq ishlarida, jamoat axloqini belgilashda “Qur’on”
oyatlari qonun darajasida keladi. U ma’lum darajada badiiy asar
ham edi.
8. Islom dinida “Qur’on”dan keyin xadis egallaydi. Pag’ambarimizning
hayotlari va diniy axloqiy ko’rsatmalarini o’z ichiga olgan rivoyat xadisdir.
Ilmiy xadis bilan shug’ullanish avj oldi. Uning “Musnat”, “Sahih” ,
“Sunam” degan yo’nalishlari paydo bo’ldi. Bularning eng ishonchli va
eng mo’tabari “Sahih” bo’lib, uning asoschisi buyuk vatandoshimiz Abu
Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al – Buxoriy edi. U 810 yil 21 iyulda
Buxoroda dunyoga keldi. 16 yoshida Makkaga borib, Xaj ibodatini ado
etadi. Dastlabki asari “At-tarix al kabir” (Buyuk tarix)ning qoralamasini
tugatadi.madinadan Basraga, undan Kufaga nihoyat Bog’dodga boradi.
Imom Buxoriy o’z hayoti davomida 20 ga yaqin asar yozga, ular orasida
eng mashxuri “Jomiy as sahih” nomli to’rt qisimdan iborat xadislar
to’plamidir. Mutaxasislar “Jomiy as sahih” to’plamiga kirgan 7397
xadisdan olim yod bilgan 6000 xadisni tanlab olganini qayd etadilar.
Mazkur kitob islom olamida “Qur’on”dan keyingi mavqeyga egadir. Asar
XX asrning 90-yillarida o’zbek tiliga tarjima qilinib, to’rt jildi nashir
etilgan.
9. Qomusiy olimlar – Ilimning bir necha sahasida bir
varakayiga ulkan kashfiyotlar qilgan kishilardir.
To’liq ismi Abu Abdullox Muhammad ibn Muso al
Xorazmiy (780-850) buyuk matematik Bog’doddagi “Bayt
ul - xikma”ning dovruqli allomalaridan. Olimning
matematikaga oid “Al-jabr” va “Al-muqobala” kitobidagi
“aljabr” so’zi bugungi algebra faniga asos bo’lgan.
“Algaritm”, “Logorifm” istloxlari esa olimning taxallusi “Al-
Xorazmiy”dan olingan. Uning “Xisob al-xind” , “Kitob
surat al-art” (Erning surati haqidagi kitob)i bor.
10. Ahmad Farg’oniy (797-865) Farg’onalik
qomusiy olim. Astronom, geografiya, matematika,
tirigonometriyaning asoschilaridan biri. Quyosh
tutilishini oldindan asoslab bergan olim. Yerning
dumaloqligini ilmiy jihatdan isbot qilgan, meridian
uzunligini asoslagan. Nil daryosining oqimini
o’lchaydigan “Miqyos al-jadid” nomli asbob
yasagan. Olimning “Javomiy ilm an-nujum val
harakat as-samoviya” (Yulduzlar ilmi va samovi
harakatlar haqida to’plam) ngomli asari XII asrda
lotin tiliga, XIII asrda boshqa yovropa tillariga
tarjima qilingan. U Evropada “Al-fraganus” nomi
bilan shuxrat topdi.
11. Abu Nasr Forobiy (873-950). Xozirgi janubiy Qozog’iston
viloyatining Temurlang shaharchasida tug’ilgan. Ko’proq ijtimoiy-
falsafiy fanlar bilan shug’ullangan. Qodimgi Yunon falsafasini
chuqur o’rgangan. Chiqishda “Arastuyi soniy” (Ikkinchi Aristotel),
“Muallimi soniy” (Ikkinchi muallim) nomlari bilan shuxrat topgan.
Olimning 70 dan ortiq tilni ilganligini naql qiladilar. Qonun nomli
soz yasaganligi haqida rivyatlar bor. Mutaffakkr ijodiy umri
davomida 160 dan ortiq asar yozgan. Musiqa haqida kitobi “Kitob
ul-musiqa al kabr” (Musiqa haqida katta kitob) deb nomlanadi.
Arastu (Aristotel), Aflotun (Platun), Uqlidus (Evklit), Batlinus
(Ptolomiy) asrlariga ko’plab sharxlar yozgan. “Fozil shahar
kishilar” haqidagi falsafiy asari buyuk olimning komil inson va
mukammal jamiyat haqidagi dardli o’ylaridan iboratki.
12. Abu Rayxon Beruniy (973-1048) Xorazmning
Kat shahrida tug’ilgan. “Berun” tashqari, chet degani.
Olim 152 ta asar yozgan. Dunyoda birinchi bo’lib,
globus yasagan olim. Algebra, geometriya,
geografiya, trigonometriya, astronometriya kabi
fanlarda ko’plab kashfiyotlar qilgan. Beruniy olamning
markazi quyosh, boshqa sayyoralar uning atrofida
aylanadi deguvchi gilio sentristik qarashni ilgari
suradi.
Abu Abi ibn Sino (980-1037). To’liq ismi Abu Ali
Xusayin ibn Abdullox ibn Sino. Ibin Sino jahon ilm-
fanining barmoq bilan sanaladigan dohiylaridan biri.
Uning tibbiyotga doir kitoblari Evropa universitetlarida
600 yildan ko’proq vaqt davomida asosiy darslik
vazifasini bajarib kelgan.
13. 20 yoshida zamonasining eng buyuk olimi Abu RAyxon
Beruniy bilan yozishmalar qildi. Ibn Sino umri davomida
280 dan ortiq asar yozgan.shundan 160 tasi etib kelgan.
Ilmiy merosning salmoqli qismini uning tibbiyotga doir
asarlari egallaydi. Ulardan eng mashxuri “Al-Qonun fi-t-tib”
(Tib qonunlari) kitobidir. Qonundan keyingi turuvchi eng
muhim asari “Al-manzuma-fi-t-tib” (Tibda nazmiy asar)dir.
Uni tibbiy doston, o’rjoza ham deydilar. “O’rjoza” degani
asarning aruz vaznida, rajaz baxrida yozilganligini
anglatadi. Eng mashxur asarlaridan biri “Kitbo ush-shifo”,
adabiyotshunos sifatida “Fann ash-she’r” (She’r ilmi)
degan asar yozib qoldirgan. Uning “Kitbo ush-shifo”ga
kirgan asarldarida musiqa va she’rning bir-biriga ta’siri,
jumladan vazn va ritm masalalari, she’riy janrlar tilga
olinadi. Aruz vazni atroflicha tahlil qilinadi. U fors tilida
ruboiy janrini boshlab bergan shoirdir.
14. 2-asosiy savolning bayoni
Mahmud Qoshg’oriyning hayoti haqida juda oz
ma’lumotga egamiz. Uning tuliq simi Mahmud inb Ul
Xusayn ibn Muhammad – Al Qoshg’ariy. Mahmud
Qoshg’oriyning tug’ilgan yili aniq emas, lekin “Devoni” ning
oxirida bu kitob umrining oxirida etkazganini quyidagi
misrada bayon qiladi.
“Kuchandi bilagim, yeg’uvdi tilagim,
Tilandi bilagim, tegrab angar jartilur.”
“Devonu - lug’otit turk” asari esa xijriy 469 - yilda
yozilgan. (milodiy 1076-1077). Xoshimiylar sulolasidan,
Abbosiylar avlodidan bo’lgan Abulqosim binni
Muhammad Muqtadoga armug’on qilingan. Asarning
yozilish tarixi lug’atda shunday bayon qilingan. “Nok yili”
Turklarning 12 yil nomlarining biridir. Bu kitobning
yozilgan yili Nok yili edi.
15. Lug’at yozilganda muallifning keksayib qolganligini
xisobga olsak, u XI asr boshlarida tug’ilgan deb hisoblash
mumkin. “Devonu-lug’otit turk” asari 1915-1917 yillarda 3
tomlik kitob holida Istombulda nashr etildi. Bu kitob nemis
sharqshunosi Brokkelman tomonidan 1928 yilda nemis
tiliga tarjima etilib, Leypsikda bosib chiqarildi. Bosim Atalay
Usmonli turk tiliga tarjima qilib, 1939 yilda Anqarada chop
etdi. Mushxur shurqshunos olim Solih Muttalibov tomonidan
o’zbek tiliga tarjimi qilinib, 1960-1963 yillarda Toshkentda
nashr qilindi. Solih Muttalibov ta’kidlaganidek Mahmud
Qoshg’oriy yaratgan “Devonu-lug’otit turk” asari faqat o’sha
davr uchungina katta voqea bo’lib qolmay bugungi
turkologiya fani uchun o’z qimmatini saqlab kelmoqda. U
haqli ravishda turkologiya fanining asoschisi hisoblanadi.
16. Afsuski, ana shunday buyuk tilshunosning ilmiy
merosidan jahon ilmiy jamoatchiligi asrimiz boshlariga
qadar bebaxra bo’lib keldilar, chunki bu davrgacha
Mahmud Qoshg’oriyning hayoti va uning “Devonu-lug’otit
turk” asari haqida ma’lumot yo’q edi. Arab fani shuxratini
yoyishga sabab bo’lgan bibliografik va biografik
asarlarida ham, Xo’ja Halfa lug’atilan boshqa birortasida
bu olim haqida ma’lumot berilmadi. Faqat 1914 yilda
Turkiyaning Diyorbakr shahrida istiqomat qiluvchi Al
Amriy tomonidan tasodif tufayli Mahmud Qoshg’oriyning
“Devoni” topilib, lingvistika tarixida mo’jiza ro’y berdi.
Chunki bu asar tilshunoslikning juda ko’p sohalarini
qamrab olgan qomusiy asar edi.
17. Adabiyotlar ro’yhati.
1. R.J.Vohidov, H.P.Eshonqulov “O’zbek
mumtoz adabiyoti tarixi” O’zbekiston
Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg’armasi nashriyoti. Toshkent-2006
2. N.Nurmonov “O’zbek tilshunosligi tarixi”
Fan nashriyoti. Toshkent – 2000
