Regionale landbouwsystemen en landschap in Vlaanderen in de Middeleeuwen en het Ancien Régime - lezing van Erik Thoen op de Landschapscontactdag 2013

1. 1
Regionale landbouwsystemen en
landschap in Vlaanderen
in de Middeleeuwen en het
Ancien Régime
Erik Thoen
Landschapscontactdag 4 oktober 2013, Beveren

2. 2
Nieuw aandacht voor het landschap
vanaf de jaren 1990 bij historisch-
geografen
nieuwe aandacht gevolg van
1/ postmodernisme, landschapsperceptie, antropologisch
2/ vernieuwde aandacht voor ecologie
3/ nog betere ‘contextualisering’ van archeologie
4/ vele nieuwe positief wetenschappelijke technieken
5/ groeiende aandacht voor waardering (al vroeger in Nl.
dan in B ) op nationaal en internationaal niveau (Europese
landschapsconventie
maar… als wetenschap krijgt historische
geografie nog niet de waardering die ze verdient….

3. 3
Een oplossing? Meer verklarend onderzoek nodig.
Voorgestelde benadering:
Sociaal-Agrosystemische Landschapsanalyse
(SAL)
Basis van rurale landschappen = samenlevingsvorm
‘sociaal agro-systeem’
De sociaal- systemisch- regionale benadering die zoekt
naar de overlevingsmechanismen
(econom/cultureel/maatschappelijk)
= « sociaal-agro-systemisch »
benadering van het landschap: een regionaal- verklarende
benadering
Een regionale benadering van landschappen
=/= geen typologieën
=/= geen patronen
=/= geen vergelijking

4. 4
Wat met bestaande ‘regionale benaderingen’ van het
landschap?
- De ‘Annales’ benadering’:
+vernieuwend,koppeling leefwereld …
- te algemeen, secundair aan sociaal-econ benadering
- De ‘biografie van het landschap’ (NL, US) ?
+Positief: Vernieuwend/stimulerend, noopt tot synthese,
grote aandacht voor de mens, regionale benadering
-Zwakte:Overwaardering van ‘culturele’ elementen,te veel
en te gemakkelijk link met rechtstreeks nut inzake
landschapsbeheer, te weinig diepteanalyse door hyperlange
termijnstudie

5. 5
Sociaal agro-systeem=een regionaal, ruraal
overlevings-systeem waarin specifieke sociale
relaties de manier van produceren/overleven
bepalen.
m.a.w hoe organiseerden de bewoners van
een regio hun overleven
(noot: sociale relaties tussen boeren en met
andere betrokkenen)

6. Waarom waren overlevingsmechanismen regionaal in
ME-en en AR? (en dus ook de landschapsstructuren)?
• Path dependency: oorspronkelijk ‘feodale’
versnipperde organisatie EN regionale
ontginningsstrategieën blijven (ten dele)
doorleven in bezits- en machtstructuren
• Geografisch/bodemkundige-geologische
aspecten bepalen mee
ontginningsmogelijkheden en de ‘path
dependency’ die erop volgt
• Beperkte transportmogelijkheden, geen
mondialisering (zeker niet voor gewone
man)
6

7. 7
Een veranderende agro-
systemische aanpak nodig voor
19-20ste eeuw

8. 8
Studie niveau’s
Ruimere invloeden
(max= wereldsystemen)
Supraregionale invloed
Reginaal socuiaal agros-systeemRegionaal sociaal agro-systeem
Maar..
1/ Ook ‘supraregionale elementen’ spelen mee
2/ Sociale agrosystemen hebben mekaar
onderling beinvloed. Vb via arbeidsrelaties

9. Gelijkend soc agrosysteem =
identiek landschap?
9
Dezelfde regionale agrosystemen hebben evenwel
niet altijd geleid
tot landschappen met geheel dezelfde kenmerken !!!!
a/ verschillende kracht van het doorleven van
geografische structuren
b/ minimale verschillen is structuren leiden soms tot
andere landschappen,
c/ verschillende bodemkundige/geologisch
morfologische kenmerken (soms maar meestal niet
aanpasbaar)

10. Landschappen, landschaperfenissen en relicten:
opname van relicten in agrosystemen
B
B
C
B-ls
A-ls
A B C
A-B-C= sociale agrosystemen
Gekleurde lijnen=relicten en aan sociaal
agrosysteem aangepaste landschapselementen
rood= landschapselementen van A
blauw=landschapselementen van B
groen=landschapselementen van C
Tijd

11. Building stones of ‘social agro-systems’
I/ soil and physical environment *
1/ soil and physical environment
2/ the ‘cultural’ environment
3/biology-ecology
II/ Social property relations and power structures **
1/ division of property rights and political power between lords
and peasants (including access to commons)
2/ division of property rights and political power within peasant
communities
III/ Size of holdings [as an important indicator of the social division of wealth]
and [additional] labour input*/**
IV/ Labour relations and [peasant] income strategies **
1/ Labour organisation and population pressure
2/ [Peasant] income in connection with commercialization and access
to markets
3/ Capital input and non-economic surplus extraction by lords and/or
state
4/ Risk reducing versus risk increasing strategies5/ Family life-cycle
strategies (and their demographic consequences)
V/ Agricultural technology and traditions*
VI/ Links with other agro-systemic areas*/**
11

12. Borders of the County of Flanders
(15th century)
Borders of current provinces
The social agro-systems in
Flanders
Coastal
Flanders
Inland Flanders
12

13. Evolution of the social agrosystems in Flanders
10-11-12th century:
-Domainial business
economy (DBE)
-Survival economy
with commons
(SEC)
11-12th century:
-Domainial
business economy
(DBE)
-Survival economy
with commons
(SEC)
Inland Flanders :
-13th century -
commercial survival
economy (CSE)
Coastal Flanders:
-13th century:
survival economy
with commons
(SEC)
-14th
century:Commer-
cial Business
Economy (CBE)
13

14. Inland Flanders (CSE) Coastal Flanders (CBE)
- Light sandy soils
- concurrence between lords
- very slow and uncomplete
expropriation of the peasants
- micro holdings +
- labour organisation based on
collaboration +
- survival of the family was
the goal for production +
- markets were used for
survival +
- intensive agriculture was
used to increase physical
productivity +
- protoindustry important +
- variety of soils mostly and
progressively more heavy clay
- collaboration between lordly
classes
- progressive and fast
expropriation from the peasants
(leaseholding +)
- large and middlesized holdings +
- labour organisation based on
concurrence +
- survival of the farm was the core
of the production strategy+
- markets were tools for making
profits and investment +
- intensive agriculture to make
economies
- protoindustry not important -
14

15. Reasons for changes coastal and stability in
inland Flanders
– Changes in coastal Flanders caused by: environmental problems /
Changing propertuy structures/ lack of investments (peat compaction
and lowering of the surface level) / support governement ( path
dependency)/ peat extracted/ wages
– Inertion and even increase of in coastal Flanders caused by:
• Property structures stable
• towns demand for protoindustrial products
• Moving population
• Growing ‘convivium’ between larger and small farms_lower wages
– Inland Flanders: stabilty, and characteristics became more extreme
15

16. Date Inland Flanders Coastal Flanders
1300 °°°°°°°°°
°°°°°°°00
‘commercial
survival
economy’
°°°°°°°°°
°°°°00
‘commercial
survival economy’
1500 °°°°°°°°°
°°°°°°°°000
…even more
clear
°°°°°°00
000000
Towards a
‘commercial/
capitalist economy’
1750 °°°°°°°°°°°°°
°°°°°°°°°°°000
…and more
clear
°°°00000
00000
‘commercial/capital
ist economy’
size of holdings and importance of lease holding
16

17. Inland Flanders:
A majority of small
holdings
Coastal Flanders
A majority of
larger holdings
From 13-17th
centuries:
Labour intensive Capital intensive
17

18. 18
Social agro-systems: eerste poging tot typologie
• 1.Gesloten economie (self-sufficiency): dit type heeft weinig bestaan,
weinig markt; afgesloten berggebieden; goede common rules
• 2.Beperkte commerciële « heerlijke » economie geleid door de niet
betrokkenen bij het productieproces (feodale periode vroege ME, sommige
regio’s, nieuwe feodale periode MT O-Europa?)
– 2a Met onvrijheid
– 2b Zonder onvrijheid
• 3.Overlevingseconomie van peasants met commons; niet betrokkenen
trekken zich grotendeels terug uit het productiebeleid (vanaf 12-15de eeuw
in Europa?):
– minder commercëel ingesteld maar levend in een voordien gevormd stedelijk
marktnetwerk
– Overleving met commerciële producten zonder winstoogmerk, opgebouwd uit traditie van
economie geleid door niet-producenten (Franse wijnteeltgebieden?)
• 4.Commerciële overlevingseconomie van peasants zonder
commons:Noodzakelijkerwijze commerciëel ingesteld.
– 4a Commerciële overlevingseconomie met convivium tussen grote en
kleine bedrijven (Grootste deel Binnen-Vlaanderen vanaf 12/13de
eeuw-19de eeuw?)
– 4b Commerciële overlevingseconomie met uitstluitend kleine
peasants – ondergang van het systeem
• 5.Commerciële bedrijfs(winst)economie: het bedrijf staat centraal
– (Kust-Vlaanderen vanaf 15de eeuw; Gelders rivieren,gebied vanaf 15-
16de eeuw, Holland 17de eeuw)

19. 19
sociale agrosystemen
in het graafschap Vlaanderen
in relatie met de
landschapsgeschiedenis

20. 20
Borders of the County of Flanders
(15th century)
Borders of current provinces
De sociale agro-systemen in het
oude graafschap Vlaanderen
Kust
Vlaanderen
Binnen
Vlaanderen
3
4
1
2
5

21. Borders of the County of Flanders
(15th century)
Borders of current provinces
Soils and areas in Flanders
Coastal
Flanders
Inland Flanders
coastal
sandy inland
sandy-loamy
Campine area
3
2
1

22. BINNEN- VLAANDEREN
• Naar intensieve landbouw
• Grote versnippering percelen
• Enkele grote bedrijven en meerderheid kleine!
*variatie binnen binnen-Vlaanderen:
• Zandige grond laat spitten toe op grote (maar verschillende)
schaal
• Agrarisch ‘collectivisme’ verschillend
• Bodem toch verschillend
• Ontginningsdatum verschillend
22“Veil Rentier” a°1275

23. Raised bed farming in inland Flanders
(miniature c. 1500)
23

24. Foto collectie Massart Bib Gent
24

25. getijdenboek
Hennesy 25

26. 26
Protoindustry in inland Flanders is
going up: flax and linen processing

27. 27
Binnen-Vlaanderen:
Subregio Oudenaarde –Aalst tot
Brusselse (1)
• Beperkte hoeveelheid grote bedrijven maar wel grote
rol in samenwerking met meerderheid van kleine
bedrijven (sociale cohesie).
• Zandleem- leem; spitten niet steeds mogelijk
• Extremiseert in 17-18de
eeuw.
• Protoindustrie
• Van één kouter naar 3 kouters naar patchwork van
openfields
• Wellicht ook te maken met vroege ontginning van de
centra (Karolingische hofkouters)

28. 28
Borders of the County of Flanders
(15th century)
Borders of current provinces
De sociale agro-systemen in het
oude graafschap Vlaanderen
Kust
Vlaanderen
Binnen
Vlaanderen
3
4
1
2
5

29. Evolution towards a “patchwork” of openfields in the
sandy-loamy area

30. 30
Hillegem 18de eeuw

31. 31
Hillegem 19de eeuw (Popp)

32. 32
Heurne ca 1900. Bron
Regio Oudenaarde-
Geraardsbergen-Aalst

33. 33
Binnen-Vlaanderen:
Subregio Gentse (4)
• Meerderheid van kleine bedrijven maar
soms wel veel relatief grote
‘ontginnings’bedrijven :
• Van dorps-kouters (micro-openfield) naar
gesloten landschap en extreme bocage
• Bodem vrij licht: spade mogelijk
• ‘Agrarisch collectivisme’ niet verder
ontwikkeld na 13de
eeuw zoals on
zandleemgebied

34. 34
Borders of the County of Flanders
(15th century)
Borders of current provinces
De sociale agro-systemen in het
oude graafschap Vlaanderen
Kust
Vlaanderen
Binnen
Vlaanderen
3
4
1
2
5

35. 35

36. 36
Binnen-Vlaanderen:
Subregio Meetjesland
• Hier geen micro-openfield:
• Gesloten landschap met repels die
teruggaan op veenwinning (vorig soc-
agro-system kenmerk overleeft en vloeit
samen in nieuw sociaal agro-system) .

37. 37
Borders of the County of Flanders
(15th century)
Borders of current provinces
De sociale agro-systemen in het
oude graafschap Vlaanderen
Kust
Vlaanderen
Binnen
Vlaanderen
3
4
1
2
5

38. 38
Ferraris (18ee) Luchtfoto Topokaart 1:25 000
Meetjesland

39. 39
Binnen-Vlaanderen:
Subregio Kortrijkse (3)
• Ook meer grote bedrijven wegens
doorleven leensysteem
• midden tussen Gents en Aalsters
systeem
• Open patchwork minder aanwezig!

40. 40
Regio Kortrijk
http://users.telenet.be/kasteel-surmont/Literatuursite/Handelingen/handelingen.html

41. 41
Borders of the County of Flanders
(15th century)
Borders of current provinces
De sociale agro-systemen in het
oude graafschap Vlaanderen
Kust
Vlaanderen
Binnen
Vlaanderen
3
4
1
2
5

42. • Relatief veel grotere bedrijven
(boerenlenen!)
• Gesloten landschap overheerst, iets grotere
(onregelmatige) percelen met daarnaast
vele micropercelen
42

43. 43
Gullegem

44. 44
Gullegem

45. 45
Binnen-Vlaanderen:
Subregio Waasland

46. 46
Land Van Waas (2)

47. 47
Borders of the County of Flanders
(15th century)
Borders of current provinces
De sociale agro-systemen in het
oude graafschap Vlaanderen
Kust
Vlaanderen
Binnen
Vlaanderen
3
4
1
2
5

48. • Kleine micro maar grotendeels
zelfstandige bedrijfjes overheersen
• Weinig grote bedrijven
• Vochtige bodemstructuur en late
ontginning plus middelkleine bedrijven=
Bolle akkers
48

49. 49
Elversele 18de eeuw (Waasland)

50. 50
Elversele 19de eeuw (Waasland)

51. 51
KUST VLAANDEREN
Van peasant- naar commerciële economie

52. 52
Borders of the County of Flanders
(15th century)
Borders of current provinces
De sociale agro-systemen in het
oude graafschap Vlaanderen
Kust
Vlaanderen
Binnen
Vlaanderen
3
4
1
2
5

53. Kust-Vlaanderen
• Naar extensieve landbouw
• Grotere percelen of samengestelde groepen plus
concentratie rond hoeve
• Evolutie naar meer grote bedrijven met loonarbeiders;
kleine gaan ‘failliet’! (naar specialisatie)
• Zware grond laat geen spitten toe op grote schaal. “Open
landschap” wordt regel. Maximale benutting van areaal
nodig voor commerciële landbouw. Geen laaghout ‘nodig’
Mogelijk wel meer hooghout
• Agrarisch ‘collectivisme’ verschillend. Bodem toch
verschillend- (licht) verschillende landschappen 53

54. 54
‘medieval’ and ‘modern’ parcels
north of Oostburg
data: Vanslembrouck/Lehouck

55. 55Ferraris Oostende 7

56. 56
Besluit…
-Landschappen ontstaan grotendeels uit
organisatie van ‘overleven’; toch heden nog weinig
relatie gelegd.
- Er is meer nood naar diepteonderzoek naar
regionale agro-systemische verschillen om
landschappen te ‘lezen’: een
Sociaal- Agrosystemische Landschapsbenadering
(SAL-benadering)
kan mogelijk ten dele soelaas brengen..
-Nieuw diepteonderzoek
is … teamwork en… geld