1. „Co” i „jak” w komunikacji
Wojciech Laskowski

2. Plan prezentacji
1. Wytyczenie zakresu przedmiotu rozważao
2. Treśd i forma w komunikacji – ustalenia wstępne
3. Rozszerzona fenomenologia
4. Próba dokonania wstępnej klasyfikacji stanów
mentalnych
5. Ekspresja stanów mentalnych
6. Odbiór stanów mentalnych w procesie
komunikacji
7. Proces komunikacji
8. Podsumowanie

3. Przedmiot rozważao – kom FtF

4. Cechy komunikacji Face-to-Face
• Międzyludzka (między-osobowa)
• Współobecnośd (wzajemne zorientowanie się
na siebie)
• Multimodalnośd (wielokanałowośd)
• Samoregulacja (spontaniczny proces ciągłego
wzajemnego oddziaływania na siebie
interlokutorów)

5. Treśd i forma – ustalenia wstępne
• Werbocentryzm:
Treśd = to, co mówimy (wypowiedziane)
Forma = to, jak mówimy (niewypowiedziane)
• W tym ujęciu: słowa odgrywają kluczową
rolę, są nośnikami treści; zachowania
niewerbalne są drugorzędne –
gest, mimika, postawa, głos są dodatkiem.

6. Pytanie!
Czy za różnorodną formą ekspresji kryje się w
gruncie rzeczy jeden rodzaj treści (ujęty w
formie reprezentacji), który staramy się wyrazid
w różnych modalnościach (werbalnej,
niewerbalnej, itd.)…
… czy też należy raczej mówid o jakościowo
różnych treściach współobecnych w procesie
komunikacji? (a jeśli tak, to o ilu, jakich, czym się
różnią?)

7. Przykładowe rozwiązanie 1.: koncepcja
McNeilla
IDEA
Mowa
Gesty

8. Przykładowe rozwiązanie 2.: koncepcja
Pentlanda
W komunikacji musimy wyróżnid
dwa rodzaje kanałów – świadomy
i nieświadomy. W pierwszym przeka-
zujemy treści merytoryczne,
w drugim dochodzi do wymiany
treści relacyjnej (social content).
Por. dwa poziomy komunikacji –
treściowy i relacyjny – w propozycji ze szkoły Palo
Alto.

9. Przykładowe rozwiązanie 3.: kwadrat
wypowiedzi (wg Schulza von Thun)
Źródło: http://www.schulz-von-thun.de/index.php?article_id=71

10. Trudny i łatwy problem w TK
• Treśd – fenomen mentalny, wewnętrzny, niemierzalny
• Forma – fenomen zewnętrzny, obserwowalny, mierzalny
• Na gruncie TK dochodzi do konfrontacji analiz
prowadzonych w perspektywie pierwszoosobowej i
trzecioosobowej.
• Na gruncie TK problem treści jest problemem
trudniejszym od problemu formy.
• Teoria komunikacji musi zakładad jakąś teorię umysłu.
• Pytanie: jaką założyd koncepcję umysłu w teoretyzowaniu i
modelowaniu komunikacji?

11. Fenomenologia jako źródło inspiracji
• W najprostszym ujęciu – komunikacja polega
na przekazywaniu, wskazywaniu lub dzieleniu
się przeżyciami (i ich treściami).
• W celu rozwiązania zagadki o rodzajach treści
w komunikacji i problemu wyboru koncepcji
umysłu na potrzeby teoretyzowania
komunikacji możemy więc odwoład się do
ustaleo powstałych na gruncie fenomenologii.

12. Rozszerzona fenomenologia
(Dziarnowskiej) a TK

13. Propozycja Dziarnowskiej – c.d.
• Każde przeżycie jest przeżyciem czegoś i czyimś.
• Dziarnowska, analizując teksty Husserla i innych
fenomenologów dochodzi do wniosku, że
konsekwentna charakterystyka struktury stanu
mentalnego musi uwzględniad jego dwie strony i
proponuje wyróżnid dwa jego składniki:
noemat – sens przedmiotowy przeżycia; to, jakim
się jawi obiekt w moim przeżyciu;
egomat – sens podmiotowy przeżycia; to, jakim
się jawię w danym przeżyciu.

14. Założenia
1. Mamy naturalną skłonnośd do koncentrowania
się na przedmiocie naszego przeżywania.
2. Strona przedmiotowa przeżycia jest najczęściej
ujmowana przez nas w komunikacji językowej.
3. Strona przedmiotowa przeżycia jest również
najczęściej eksponowana w teoretycznych
ujęciach komunikacji (w tym treści
komunikacji).
1. + 2. + 3. = werbocentryzm

15. Przykład postawy werbocentrycznej w TK
Cokolwiek teraz powiem, muszę, skoro chcę coś
powiedzied, rozpocząd lub właśnie rozpocząłem jakimś obiektem.
Kiedy rozpoczyna się komunikacja, powstaje tym samym obiekt i jest
odtąd obecny. (...) jeśli się mówi, mówid można właśnie wyłącznie o
czymś. Jednak nie dlatego, że owo coś istnieje lub nie istnieje (...) lecz
jedynie dlatego, że język i komunikacja wytworzone są tak, iż bez
owego czegoś, bez obiektu, nie można się obejśd. Także kiedy
mówimy o ‘niczym’ lub wręcz o ‘nicości’ lub o samym
mówieniu, mówimy o powstałym przez to obiekcie (…). (…) obiekty są
czystymi produktami znaków, a więc obecne są wyłącznie
kognitywnie (i jak można oczekiwad – emocjonalnie). Niemożliwe jest
zatem niekomunikowanie o obiektach, możliwe natomiast –
komunikowanie o nie-obiektach (!), a to dlatego, ponieważ wynikają
one z samej komunikacji i już przed jej rozpoczęciem są obecne. (…)
Kiedy ktoś mówi, wtedy mówi o obiektach, kiedy mówi o nie-
obiektach czy o żadnych obiektach, wtedy mówi o obiektach, kiedy
mówi o niczym, mówi o obiektach. Kiedy nie mówi, wtedy nie mówi.
To wszystko. (Fleischer 2007:10-11) (podkr. – WL)

16. Uwagi polemiczne
• Pomimo zdawałoby się nieograniczonych
możliwości języka w wyrażaniu różnych stanów
rzeczy, gdy chodzi o wyrażenie naszych stanów
bycia (uczud, „poruszeo duszy” itd.), słowa zdają
się byd niewystarczającym lub wręcz
nieodpowiednim środkiem wyrazu.
• Fleischer zrównuje komunikację z mową. W
istocie jednak w przestrzeni komunikacyjnej
słowa bardziej goszczą niż w niej dominują.

17. Uwagi polemiczne – c.d.
• Komunikacja intencjonalna (tj. o czymś) – gubi jej
subiektywną (nieintencjonalną) stronę. Komunikacja jest
przede wszystkim międzyludzka (między-osobowa
(Stewart)). W komunikacji nie tylko dzielimy się wiedzą na
temat różnych obiektów – rzeczy, zdarzeo, ludzi, itd.
Jesteśmy też zainteresowani, a niekiedy wręcz zaaferowani
tym, z kim mamy do czynienia, a konkretniej – co się z nim
dzieje.
• Por. intuicja Watzlawicka: Jakaś piąta częśd całej
komunikacji ludzkiej służy wymianie informacji, podczas
gdy reszta dotyczy niekooczącego się procesu
definiowania, potwierdzania, negowania i redefinicji istoty
naszych relacji z innymi (Watzlawick, za: Nęcki 2000).

18. Propozycja
W komunikacji obecne są oba rodzaje treści
wyróżnione w refleksji fenomenologicznej –
sensy przedmiotowe i sensy podmiotowe.
Przyjmuję, że są to dwa fundamentalne i
jakościowo różne rodzaje treści obecne w
przestrzeni komunikacyjnej.

19. Problem podmiotu
Obrazy
mentalne
Poczucie
ja
Świadomośd
Propozycja Damasia:

20. Podmiot (jaźo) dla Damasia
• Jaźo, czy też podmiot, albo „ja”, zdaniem
Dziarnowskiej „reprezentowane” w egomacie, dla
Damasia jest z kolei mapą wnętrza ciała, jego
szczególną reprezentacją.
• Ciało więc jest w jego koncepcji podstawą dla Ja.
Jego uzasadnienie można sformułowad w
następujący sposób: jeśli uznamy, że nasze poczucie
„ja” charakteryzuje się stałością, a także ciągłością w
czasie, to ciało stanowi najlepszy punkt odniesienia
dla mózgu tworzącego to poczucie „ja”, ponieważ:
każdy z nas ma tylko jedno ciało, a środowisko
wewnętrzne organizmu jest zwykle dośd stabilne.

21. Poczucie „ja” a soma
Istota ludzka może byd postrzegana na dwa sposoby: od
zewnątrz i od wewnątrz. (…) Kiedy ktoś patrzy na drugą
istotę ludzką – widzi ciało z pewnym zewnętrznym
kształtem i wielkością. (…) Ale kiedy istota ludzka patrzy
na siebie od wewnątrz, wówczas staje się świadoma
odczud, ruchów i intencji – widzi zupełnie inną, pełniejszą
istotę. Postrzeganie ciała z zewnątrz jest trzecio-osobowe
– widzimy „jego”, „ją”, „to”. Ale kiedy człowiek postrzega
siebie od wewnątrz, wówczas przyjmuje perspektywę
pierwszo-osobową – uprzywilejowany ogląd „siebie”, co
oznacza bycie świadomym „siebie”, „ja”. To, co fizjolog
widzi to ‘ciało’, to co widzi człowiek od wewnątrz to
‘soma’. „Soma” to greckie słowo (…), które oznacza
„żyjące ciało”. (Hanna 1988:19)

22. Propozycja Damasia – c.d.
• Poczucie „ja”, tak jak je wyjaśnia Damasio, jest
więc somatyczne. (termin „somatyczne” jest
bardziej odpowiedni niż „cielesne” w przyjętej
na wstępie perspektywie fenomenologicznej)
• Również emocje i uczucia autor wiąże z
procesami mającymi miejsce na scenie ciała.
• Damasio w niewielkim stopniu odnosi się
jednak do ich zewnętrznych przejawów.

23. O możliwej formie ekspresji treści
stanów nieintencjonalnych
• Fenomenologia nie-intencjonalna uznaje stany
nieintencjonalne jako trudno komunikowalne i
sugeruje, że tylko poezja lub sztuka dają wgląd do
treści tych stanów (zob. Michel Henry).
• Dla Damasia poczucie „ja”, jak również
emocje, nastroje czy uczucia mają źródło w
naszej cielesności (somie), jednak w niewielkim
stopniu odnosi się do ich zewnętrznych
przejawów.

24. Założenie psychologii somatycznej
• Związek między poczuciem „ja” i stanami
emocjonalnymi a ekspresją cielesną eksplorowany jest
na gruncie psychoterapii somatycznej.
• Czołowy przedstawiciel tego nurtu – Alexander
Lowen, pisał: „Ty to Twoje ciało. (...) Nie można istnied
w oderwaniu od żywego ciała, w którym się bytuje i
poprzez które wyraża się siebie i utrzymuje kontakty z
otaczającym światem. (...) Jesteś swoim ciałem, a
twoje ciało jest tobą, a więc wyraża kim jesteś, jest
twoim sposobem bycia w świecie.“ (Lowen 1992:14)

25. Propozycje
• Ciało mówi za siebie… mówi za mnie (nie
potrzebuje do tego słów, ma swoje własne środki
wyrazu).
• Możemy tutaj zaproponowad termin ciało
ekspresyjne w odróżnieniu od ciała organicznego
studiowanego przez medycynę czy od ciała
doświadczanego pierwszoosobowo, czyli – somy.
• Propozycja Damasia i twórców psychoterapii
somatycznej pozwala nam lepiej zrozumied czym
jest subiektywnośd naszych wewnętrznych
przeżyd i jak jest ona wyrażana.

26. Problem podmiotu – c.d.
• To odzierające z mistycyzmu wyjaśnienie natury naszego
„ja” może jednak budzid pewien opór czy wręcz
oburzenie.
• Zob. Błaszak: „Uważam, iż na pojęcie „Ja” nie składają się
reprezentacje moich stanów fizjologicznych. W naukach
kognitywnych rozpowszechniony jest pogląd przeciwny.
Umieszczanie Ja, jak proponuje teoria Antonia
Damasio, na poziomie fizjologii trywializuje, moim
zdaniem, sens tego pojęcia, przypisując mu znaczenie
„homeostazy” i nie dostrzegając, że problem Ja polega na
próbie konceptualizacji fenomenu niezależności relacji
reprezentacyjnej właściwej pewnej klasie reprezentacji
(…) od korelacji z odniesieniem”. (Błaszak 2001:95)
• Zob. rodzaje „ja” (Neisser 1988)

27. Dwa rodzaje „ja” i dwa rodzaje
samoświadomości (Fogel)
• Oparta na odczuwaniu
doznao, emocji, ruchów
• Spontaniczna, kreatywna, otwarta na zmianę
• Ma miejsce w chwili obecnej
Samoświadomośd
ucieleśniona (ESA)
• Opiera się na abstrakcyjnych reprezentacjach
pojęciowych i językowych formach ekspresji
• Racjonalna, logiczna, wyjaśniająca
• Wykracza poza teraźniejszośd
Samoświadomośd
konceptualna (CSA)

28. Dwa rodzaje samoświadomości (Fogel)
a dwa rodzaje „ja” (Winnicott)
• CSA = „Ja” fałszywe (False Self)
• ESA = „Ja” prawdziwe (True Self)

29. Multifrenia
„Dłużej już ze sobą nie wytrzymam”.
Ta właśnie myśl nasuwała mi się raz
po raz. I nagle zdałem sobie sprawę z
jej osobliwości. „Jestem jeden, czy
jest mnie dwóch? Jeśli nie mogę ze
sobą wytrzymad, to widocznie
jesteśmy dwaj: z jednej strony „ja”,
który mówię te słowa, a z drugiej
jakaś – powiedzmy – „osoba”, z którą
już nie wytrzymuję. A skoro tak, to
może tylko jedno z nas istnieje
naprawdę. (Tolle 2010:13-14)
Zdjęcie z:
www.jasonwhowe.com

30. Podsumowanie wstępne
• Rodzaje stanów mentalnych: intencjonalne i nieintencjonalne; rodzaje treści
naszych przeżyd: sensy przedmiotowe i sensy podmiotowe.
• Te rodzaje stanów i treści są fenomenami odrębnymi i niesprowadzalnymi do
siebie.
• Stany intencjonalne są typowe dla aktów percepcyjnych, poznawczych i
działania, natomiast stany nieintencjonalne (subiektywne) dla aktów
intuicyjnych, afektywnych i instynktownych (impulsywnych). Te pierwsze
odnoszą się zwłaszcza do tego, co się dzieje poza organizmem, a te drugie do
tego, co się dzieje z organizmem.
• Stany intencjonalne i nieintencjonalne budują dwa oddzielne rodzaje „ja” –
„ja” konceptualne i „ja” ucieleśnione.
• Możemy też wyróżnid dwie oddzielne formy samoświadomości –
samoświadomośd konceptualną, której treści dostępne są w stanach
intencjonalnych i samoświadomośd ucieleśnioną, której treści dostępne są w
stanach nieintencjonalnych.
• Stany intencjonalne wyrażane są głównie werbalnie, stany subiektywne
głównie niewerbalnie.

31. Teoria umysłu
• Powyższe ustalenia pozwalają nam zaproponowad
podział na dwa umysły: umysł poznający i umysł
odczuwający.
• Zaproponowany podział jest w istocie innym ujęciem
starego podziału na rozum i serce. Rozróżnienie to
sięga starożytności. Jak pisze LeDoux: „Od czasów
starożytnych Greków ludzie uważają za konieczne
oddzielanie rozsądku od namiętności, myślenia od
uczucia, poznania od emocji.” (LeDoux 2000:27)
• Por. Zajenkowski (2004), wykazuje, że
najprostszymi, pierwotnymi procesami psychicznymi
(umysłowymi) są: poznanie i emocje.

32. Pytania
1. Jaka jest relacja między umysłem poznającym
a umysłem odczuwającym, a tym samym
między stanami intencjonalnymi a
nieintencjonalnymi (subiektywnymi)?
2. Jak stany intencjonalne i stany subiektywne
(nieintencjonalne) są wyrażane na zewnątrz?
3. Jak te stany są odbierane?
4. jak przebiega interakcja („wymiana” tych
rodzajów treści)?

33. Relacja umysł poznający – umysł odczuwający
Badania empiryczne:
• prymowanie afektywne (Zajonc)
• dwa szlaki przetwarzania emocjonalnego (LeDoux)
• mikro-mimikra (Dimberg)
Starsze propozycje filozoficzne i psychologiczne:
• fenomenologia jawienia się Henry’ego
• koncepcja felt sense Gendlina
• piramida procesów wewnętrznych osobowości
Lowena

34. Wskazówka ukryta w języku
• Treśd subiektywną możemy wyrazid w języku
słowami „czuję się…” lub mówiąc o
„samopoczucie”.
• Naszemu „samopoczuciu” odpowiada angielskie
„frame of mind” – w wolnym tłum. ramy umysłu.
• Za tym zwrotem kryje się intuicja, że nasze stany
bycia wyznaczają granice naszemu umysłowi.

35. Teoria umysłu a Teoria komunikacji
Dwa poziomy komunikacji:
1. Poziom świadomy – treściowy, jawny
2. Poziom nieświadomy – relacyjny, ukryty
Psycho-dynamika a proces komunikacji:
1. Spójnośd wewnętrzna  spójnośd multimodalna
2. Wewnętrzny konflikt  :
• niespójnośd wewnątrz tego, co mówimy
• niespójnośd między tym, co mówimy, a tym, jak
mówimy
• niespójnośd wewnątrz tego, jak mówimy

36. Dygresja nt. Prawa Mehrabiana
• Prawo to można uznad za
kontrowersyjne. Z jednej strony
zdaje się odzwierciedlad potoczną
intuicję o przewadze języka ciała
(„jak”) nad słowami („co”), z
drugiej – spotyka się z krytyką i
lekceważeniem ze strony części
badaczy komunikacji (zob. Tokarz
2006).
• Jeśli jednak przezwyciężymy
werbocentryczną perspektywę i
uwzględnimy nowe ustalenia nt.
działania umysłu człowieka może
okazad się, że język ciała
rzeczywiście odgrywa decydującą
rolę w regulacji procesów
komunikacji.

37. Próba klasyfikacji stanów mentalnych
• Stany intencjonalne – odnoszą do stanów świata
za pośrednictwem reprezentacji, które mogą byd
obrazowe, pojęciowe, propozycjonalne lub
symboliczne.
• Stany nieintencjonalne – odnoszą do stanów
ciała za pośrednictwem szczególnych
reprezentacji dostępnych fenomenologiczne jako
jakiś rodzaj czucia możliwy do ujęcia
dymensjonalnie na różnych skalach (walencji,
natężenia, itd.)

38. Próba klasyfikacji stanów mentalnych
• Stany intencjonalne:
spostrzeżenia, wspomnienia, wyobrażenia, przekona
nia, pragnienia, uczucia, decyzje, działania. (por.
modele komunikatów pełnych – zwłaszcza BodyKnot
Model)
• Stany nieintencjonalne: wrażenia
(eksteroceptywne, interoceptywne), felt sense
(gestalt wrażeniowy), stany empatyczne, nastroje
(uczucia
tła, samopoczucia), emocje, impulsy, odruchy, ekspre
sje, zachowania instynktowne, stan przepływu (flow).

39. Ekspresja stanów mentalnych
• Rozpatrując komunikację w perspektywie
werbocentrycznej, łatwo dokonad prostego przeniesienia w
domenę komunikacji niewerbalnej takich pojęd, jak
„wiedza”, „znaczenie”, „sens”, „dane”, „treśd”, „myśl”, „pojęc
ia” „informacja” itp. Zauważmy, że są one wykorzystywane
w odniesieniu do komunikacji znakowej czy symbolicznej.
Wszystkie one z definicji odnoszą się do stanów
intencjonalnych (tj. są o czymś) i mają charakter
reprezentacyjny. W tym sensie mogą byd np. o emocjach.
• Jest jednak istotna różnica między myśleniem o emocjach a
przeżywaniem emocji, podobnie jak jest różnica między
komunikowaniem emocji a ich wyrażaniem, między
„referowaniem” a spontaniczną ekspresją, między
robieniem a byciem.

40. Ekspresja stanów mentalnych – c.d.
• Jeśli czyjaś ekspresja (język ciała) zdradza jego, na
przykład – zdenerwowanie – to zachowanie, po którym o
tym wnioskujemy (a pewnie bardziej po prostu
wyczuwamy) nic nam nie mówi bezpośrednio o treści
jego myśli, czy percepcjach, które byd może wywołały
ten stan; mówi nam przede wszystkim o tym, jak on się
czuje. Co więcej, osoba zdenerwowana sama może nie
wiedzied, co sprawiło, że tak się czuje, może również
odczuwad, że ma pustkę w głowie – co by świadczyło o
braku treści poznawczych i byd może w ogóle zdolności
do myślenia.
• Mowa tutaj zatem o niebezpieczeostwie sprowadzania
komunikacji jedynie do takiej, w której przekazywane są
stany stricte intencjonalne (wspomnienia, wyobrażenia,
spostrzeżenia, sądy, przekonania, poglądy itd.).

41. Ekspresja stanów mentalnych – c.d.
• Znaki (sygnały) – intencjonalne, świadome, tworzone
celowo
• Oznaki (symptomy) – nieintencjonalne, nie-
świadome, wysyłane niecelowo
• Język werbalny – język (znakowy) stanów intencjonalnych
• Język ko-werbalny – służy klaryfikacji treści
przekazywanych językiem werbalnym (gesty ko-werbalne)
• Język niewerbalny – zespół wskaźników (oznak) stanów
nieintencjonalnych, np. (ruchy źrenic, nieświadome ruchy
gałek ocznych, ekspresje mimiczne, wybór ręki w trakcie
gestykulacji itd.)

42. Odbiór stanów mentalnych
• Percepcja – proces identyfikacji, rozpoznania
bodźca (znaku)
• Empatia – proces zarejestrowania
wskaźnika/ów stanu nieintencjonalnego
rozmówcy dzięki automatycznemu
mechanizmowi mimikry motorycznej

43. Proces komunikacji (FtF)
• Kooperacja (Grice) – proces, w którym
uczestnicy interakcji starają się nie wchodzid
sobie w słowo i wnosid swój wkład do
konwersacji naprzemiennie
• Koregulacja (Fogel) – ciągłe rozwijanie
indywidualnego działania, które jest podatne
(wrażliwe) na bycie ciągle zmienianym
(modyfikowanym) przez ciągle zmieniające się
działania partnera.

44. Podsumowanie
Treśd Forma Odbiór Proces
Stany intencjonalne Ekspresja znakowa
(głów. werbalna)
Percepcja Kooperacja
Stany
nieintencjonalne
Ekspresja oznakowa
(głów. niewerbalna)
Empatia Koregulacja

45. Literatura
• Damasio, A. 2011. Jak umysł zyskał jaźo. Konstruowanie świadomego
mózgu. Poznao: Dom Wydawniczy REBIS.
• Dziarnowska, W. 2009. Subiektywna natura świadomości. O funkcjach
qualiów. w: Urbaoski, M., Przybysz, P. 2009. Funkcje umysłu. Tom 8 (21).
Poznao: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
• Fleischer, M. 2007. Ogólna teoria komunikacji. Wrocław: Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Fogel, A. 2009. The Psychophysiology of Self-Awareness. Rediscovering
the Lost Art. of Body Sense. New York / London: W.W. Norton.
• Gendlin, E. 1981. Focusing. Bantam Books.
• Hanna, T. 1988. Somatics. Reawakening the Mind’s Control of
Movement, Flexibility, and Health. Da Capo Press Books.
• LeDoux, J. 2000. Mózg emocjonalny. Tajemnicze podstawy życia
emocjonalnego. Poznao: Media Rodzina.
• Lowen, A. 1975. Bioenergetics. Penguin Compass.
• McNeill, David (8 November 2005). Gesture and Thought. Chicago,
Illinois, USA: University Of Chicago Press.

46. Literatura – c.d.
• Mehrabian, A. 1971. Silent Messages. Belmont, California: Wadsworth
Publishing Company, Inc.
• Neisser, U. 1988 Five Kinds of Self-Knowledge. w: Philosophical
Psychology, Vol. 1, No. 1, 35 – 59
• Pentland, A. 2008. Honest Signals. How They Shape Our World.
Cambridge: MIT Press.
• Schulz von Thun, F. 2007a. Sztuka rozmawiania. Analiza zaburzeo.
Częśd 1. Kraków: Wydawnictwo WAM.
• Stewart, J. 2007. Mosty zamiast murów. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
• Tokarz, M. 2006. Argumentacja, Perswazja, Manipulacja. Wykłady
z teorii komunikacji. Gdaosk: Gdaoskie Wydawnictwo Psychologiczne.
• Tolle, E. 2010. Potęga teraźniejszości. Wydawnictwo Galaktyka.
• Zajenkowski, M. 2004. Emocje i procesy poznawcze jako przykład
elementarnych przedmiotów psychicznych. w: J. Szymanik, M.
Zajenkowski (red.), Kognitywistyka. O umyśle umyślnie i nieumyślnie.
Warszawa: KFpM.