2. • Dit jaar verloopt de cursus net even iets anders ivm COVID-19.
• Zie de berichten op Canvas over de collegevormen en enige andere
informatie.
• Wij zijn er voor jullie, en samen maken wij wederom een succes van
deze cursus!
• Veel succes gewenst!
Net even iets anders…
3. • Huishoudelijke mededelingen
• Omschrijving en kader van grondrechten
• Kennismaking met de gelaagde bescherming van grondrechten
• Grondrechtenbescherming en de nationale/Nederlandse rechtsorde
(Afbeeldingen op deze slides zijn Google afbeeldingen)
Doel van dit hoorcollege
4. • HC 1 Introductie/Grondrechtenbescherming en de nationale rechtsorde (vandaag)
• HC 2 Grondrechtenbescherming en de internationale rechtsorde (EVRM) (volgende
keer)
• HC 3 Grondrechtenbescherming en de EU-rechtsorde
• WC over HC’s 1, 2 en 3
• HC 4 Beperking van grondrechten
• WC over HC 4
• HC 5 Positieve verplichtingen
• WC over HC 5
• HC 6 Horizontale relaties/gelijke behandeling
• WC over HC 6
• HC 7 Uitingsrechten
• WC over HC 7
Opbouw van deze cursus
5. • Demonstraties in Amsterdam (en elders) tegen racisme tijdens de 1.5
meter lockdown. Welke grondrechtelijke vragen zijn hiermee gemoeid?
• Heeft een 104-jarige het recht zijn leven te beëindigen?
• Gebruik jij Google Maps? Wat is hier aan de hand? Straat in Berlijn
Grondrechtenkwesties zijn overal
Afbeeldingen 1 en 2
6. • Bekende voorbeelden:
• de vrijheid van meningsuiting,
• lichamelijke integriteit,
• de vrijheid van betoging enz.
• Maar hoe leg je het begrip ‘grondrechten’ uit?
Wat zijn grondrechten?
7. • Welke elementen van grondrechten kunnen wij benoemen?
• ‘A’ heeft,
• een aanspraak (recht) op ‘X’,
• jegens ‘B’,
• berustend op ‘Y’,
• af te dwingen voor ‘C’.
Elementen grondrecht
8. artikel 1 Grondwet: Grondwet van Nederland
‘Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk
behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke
gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.’
artikel 3 Grondwet:
‘Alle Nederlanders zijn op gelijke voet in openbare dienst benoembaar.’
artikel 12 EVRM:
‘Mannen en vrouwen van huwbare leeftijd hebben het recht te huwen en een
gezin te stichten volgens de nationale wetten die de uitoefening van dit recht
beheersen.’
Dragers van grondrechten (1)
9. voorbeelden uit het IVBPR:
• ‘(…) Jeugdige overtreders dienen gescheiden te worden gehouden van
volwassenen (…)’ (artikel 10, derde lid)
• ‘Een ieder heeft het recht welk land ook, met inbegrip van het eigen
land, te verlaten.’ (artikel 12, tweede lid)
• ‘Een vreemdeling die wettig op het grondgebied verblijft van een Staat
die partij is bij dit Verdrag, kan…’ (artikel 13)
Dragers van grondrechten (2)
10. • individu is drager
maar:
• niet altijd ieder individu
• bepaalde categorieën personen uitgezonderd
• andere grondrechtendragers dan individuen
• groepen personen
• privaatrechtelijke rechtspersonen
Dragers van grondrechten (3)
12. artikel 13 EU-Werkingsverdrag:
• ‘Bij het formuleren en uitvoeren van het beleid van de Unie (…), houden
de Unie en de lidstaten ten volle rekening met hetgeen vereist is voor het
welzijn van dieren als wezens met gevoel, onder eerbiediging van de
wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen en gebruiken van de
lidstaten met betrekking tot met name godsdienstige riten, culturele
tradities en regionaal erfgoed.’
• dier geen drager van grondrechten, waarom?
Dragers van grondrechten (5)
13. • grondrechten, mensenrechten of fundamentele rechten?
• sommigen vinden dat:
• grondrechten, rechten in de Grondwet zijn
• mensenrechten, rechten in verdragen zijn (zoals het EVRM)
• mensenrechten natuurrechtelijke aanspraken zijn (aanspraken los van een
wettelijke/verdragsrechtelijke bron)
• fundamentele rechten grond– en mensenrechten omvatten
• in deze cursus spreken wij van grondrechten als verzamelterm
• grondrechten = mensenrechten en fundamentele rechten
Aanspraak (recht) op… (1)
15. • Drie ‘generaties’ van grondrechten:
1. klassieke rechten
2. sociale rechten
3. ‘solidarity rights’
Aanspraak (recht) op… (3)
16. • klassieke rechten, soms ook vrijheidsrechten, afweerrechten,
burgerrechten genoemd
• oudste soort grondrechten (1e generatie)
• functie: typisch in te roepen tegen overheid, negatieve verplichting
• artikel 11, eerste lid, EVRM:
• ‘Een ieder heeft recht op vrijheid van vreedzame vergadering en op vrijheid van
vereniging, met inbegrip van het recht met anderen vakverenigingen op te richten en
zich bij vakverenigingen aan te sluiten voor de bescherming van zijn belangen.’
• zie verder het EVRM, IVBPR, vooral art. 1-18 Grondwet
Aanspraak (recht) op… (4)
17. • sociale rechten, soms ook socio-economische rechten genoemd
• tweede oudste soort grondrechten (2e generatie)
• functie: overheidsoptreden/prestatie verlangd, opdracht aan overheid,
positieve verplichting
• artikel 20 Grondwet:
‘1. De bestaanszekerheid der bevolking en spreiding van welvaart zijn voorwerp van
zorg der overheid.
2. De wet stelt regels omtrent de aanspraken op sociale zekerheid.
3. Nederlanders hier te lande, die niet in het bestaan kunnen voorzien, hebben een
bij de wet te regelen recht op bijstand van overheidswege..’
• zie verder het ESH, IVESCR, vooral art. 19-23 Grondwet
Aanspraak (recht) op… (5)
18. • ‘solidarity rights’, soms ook groepsrechten genoemd
• derde oudste (jongste) soort grondrechten (3e generatie)
• veelal gericht op groepen en de toekomst
• zelfbeschikkingsrecht volkeren, recht op ontwikkeling, recht op cultuur en
identiteit (inheemse) volkeren
• artikel 20, eerste lid, en artikel 24 African Charter on Human and Peoples
Rights:
• ‘All peoples shall have the right to existence. They shall have the unquestionable and
inalienable right to selfdetermination.’
• ‘All peoples shall have the right to a general satisfactory environment favourable to
their development.’
Aanspraak (recht) op… (6)
19. • nadruk in deze cursus ligt sterk op klassieke rechten en sociale rechten
→ verschillen tussen klassieke en sociale rechten → nuancering
verschillen
• overheidsoptreden en klassieke grondrechten, niet alleen -onthouding
• overheidsonthouding bij sociale grondrechten, niet alleen -optreden
→ bij het onderscheid negatieve/positieve verplichtingen gaat het erom wat
grondrechten van de overheid verlangen om rechten en vrijheden te
realiseren (zie hoorcollege 5)
Aanspraak (recht) op… (7)
20. • klassiek of sociaal? oplettend lezen!
• artikel 23 Grondwet:
• eerste lid: ‘Het onderwijs is een voorwerp van de aanhoudende zorg der
regering.’
• tweede lid: ‘Het geven van onderwijs is vrij, behoudens het toezicht van de
overheid en, voor wat bij de wet aangewezen vormen van onderwijs betreft, het
onderzoek naar de bekwaamheid en de zedelijkheid van hen die onderwijs geven,
een en ander bij de wet te regelen.’
Aanspraak (recht) op… (8)
21. • Waar komen deze aanspraken/grondrechten vandaan?
• Oude Grieken (vrijheid voor sommigen/rol van de stadstaat)
• Feodale middeleeuwen (scheiding van kerk/staat; gebrek aan gelijkheid, (9e-15e eeuw))
• Kerkhervorming (tolerantie van verschillende godsdiensten, 16e/17e eeuw)
• Verlichting (nadruk op reden, individu, 17e/18e eeuw)
• Vestiging van de natiestaat (centralisering van de macht in de 19e/20e eeuw)
• Opkomst van de burgerij (nadruk op eigendomsrecht, kiesrecht in de 19e/20e eeuw)
• Democratische rechtsstaat (omvattende bescherming van grondrechten, 20ste eeuw)
• Internationalisering van grondrechten (post-WWII) (zie slide verderop voor positieve bronnen)
Aanspraak (recht) op… (9)
22. • Grondslagen van grondrechten?
• Menswaardigheid (aangeboren/inherent?)
• Democratie en menswaardigheid vullen elkaar aan
• Democratie (politieke meerderheid) kan de grondrechten ook schaden
• Minderheid legt zich neer bij meerderheid, meerderheid beschermt minderheid
• Universaliteit van grondrechten?
• Weinig echt universele rechten (ius cogens = folterverbod)
• Geleidelijk hoger eisen stellen aan grondrechtenbescherming (socio-economisch?)
• Grondrechten positiveren (vastleggen/garanderen/afdwingen)
• Moeten rechten universeel zijn? Gelijkstelling van (niet-)confessioneel onderwijs?
Aanspraak (recht) op… (10)
23. • ‘verticaal’/ ‘horizontaal’
• verticaal (traditionele functie): ‘ten opzichte van de overheid’
• horizontaal (moderne functie): ‘ten opzichte van derden’
(‘derdenwerking’, burger tegen burger)
Werkingssfeer van grondrechten (1)
25. Waarop berusten grondrechten?
• Nationale juridische bronnen
-de Grondwet, hoofdstuk 1 (en artikel 114?)
-nadere uitwerking van grondrechten in wetgeving, bijv. Algemene wet gelijke behandeling
• Europese Unie juridische bronnen
-het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie (2000, verbindend 2009)
(EU-Handvest)/ algemene beginselen van EU-recht
• Internationale juridische bronnen
-het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens (1950) (EVRM)
-het Internationale Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (1966) (IVBPR) (VN)
-het Internationale Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten (1966) (IVESCR) (VN)
-andere verdragen, waaronder die inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie, de
bescherming van de rechten van het kind resp. van gehandicapten en tegen foltering
Bronnen van grondrechten
26. • Welke instanties kunnen mijn grondrechten afdwingen/beschermen?
• Veelal (maar niet uitsluitend) de rechter. Waarom deze nadruk op de
rechter?
• Rechter vormt de spil van rechtsbescherming binnen de rechtsstaat
• Rechterlijke controle - van de uitvoerende macht/bestuur en de
wetgevende macht - is een kernbeginsel van de democratische
rechtsstaat
Rechtsbescherming van grondrechten (1)
27. • In welke gevallen kan de rechter een grondrecht beschermen?
• vraag naar de ‘interpretatie’ van de ‘reikwijdte’ (oftewel: ‘werking’,
‘toepasselijkheid’) van een grondrecht
• vraag of er een ‘inmenging’ (oftewel: ‘beperking’ of ‘interference’) was (door de
staat) met de reikwijdte in een bepaald geval
• opgelet een ‘beperking’ is niet vanzelf een ‘inbreuk’ op/ ‘schending’ van een
grondrecht
• sommige grondrechten laten een inmenging toe onder bepaalde omstandigheden
(zie artikel 8 EVRM en hoorcollege 4)
• andere grondrechten laten nooit een inmenging met de reikwijdte toe (zie artikel 3
EVRM en hoorcollege 4)
Rechtsbescherming van grondrechten (2)
28. Voorbeeld interpretatie van de reikwijdte: Zusters van St. Walburga (HR 31
oktober 1986, NJ 1987/173):
‘Uit een en ander leid ik af dat niet alles wat zich “godsdienst” noemt, “godsdienst” in de zin van art.
6 Grondwet is. Hetzelfde geldt voor het “belijden” van een “godsdienst”, en voor de “uitoefening” van
het recht van godsdienstvrijheid.’
Rechtsbescherming van grondrechten (3)
of…
Afbeeldingen 7-8
29. • En het Pastafarisme?
• Uitspraak van de Raad van State
Rechtsbescherming van grondrechten (4)
Afbeelding 9
30. • welke rechters kunnen grondrechten beschermen? (opgelet: bindende uitspraken!)
• de nationale (Nederlandse) rechter:
• nationaal recht: Grondwet, wetgeving (let op artikel 120 Grondwet)
• internationaal recht: bijvoorbeeld het EVRM en het IVBPR (let op artikel 94 Grondwet)
• EU-recht: nationale rechter die het HvJEU een prejudiciële uitspraak kan/moet vragen, artikel 267
Werkingsverdrag EU (artikel 94 Grondwet niet van toepassing)
• de internationale rechter:
• voornamelijk het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) op grond van artikel 34 en
artikel 35 EVRM
• het EHRM past het EVRM toe (zie hoorcollege 2)
• de EU-rechter:
• het Hof van Justitie van de EU (HvJEU) past EU-grondrechten toe (zie hoorcollege 3)
Rechtsbescherming van grondrechten (5)
31. • welke niet-rechterlijke instanties kunnen grondrechten beschermen?
(opgelet: niet-bindende uitspraken!)
• nationale beklagmogelijkheden:
• College voor de rechten van de mens (hoorcollege 6)
• ‘Het College beschermt, bewaakt, belicht en bevordert de mensenrechten in Nederland
door onderzoek, advies, voorlichting en het individueel oordelen in het geval van
discriminatie.’ https://www.mensenrechten.nl/
• internationale beklagmogelijkheden:
• bijvoorbeeld het Europees Comité voor Sociale Rechten m.b.t. het Europees Sociaal
Handvest (dit is een Raad van Europa verdrag, niet een EU-verdrag).
• Zie ECSR 27 oktober 2009 (DCI/Nederland) (zie Nieuwenhuis paragraaf 4.5)
Rechtsbescherming van grondrechten (5)
32. grondrechten zijn als volg van aard:
• principieel: fundamentele kenmerken van de hele rechtsorde
• constitutioneel: condities voor rechtmatige uitoefening van publiek gezag
• normatief: subjectieve rechten jegens de overheid, instructienormen voor de
overheid en rechtsbeginselen die doorwerken in de uitleg en toepassing van
andere rechtsnormen
omschrijving van grondrechten voor onze doeleinden:
• fundamentele normen die de strekking hebben het individu persoonlijke vrijheid
en een menswaardig bestaan te verzekeren en die met name de
handelingsvrijheid van de overheid beperken
Samenvatting en omschrijving van grondrechten
33. • perspectief van de burger houdt de volgende vragen in bij een
(vermoedelijke) schending van een grondrecht:
• op welke rechter kan de burger een beroep doen?
• welke rechtsbron(nen) kan de rechter in het geschil van de burger toepassen?
In deze cursus: het perspectief van de burger
Afbeelding 10
34. • Wij zijn aan het einde gekomen van dit filmpje. In dit filmpje lag de
inhoudelijke nadruk op een uiteenzetting van het begrip ‘grondrechten’.
• Het volgende filmpje (HC 1.2) bespreekt grondrechten en de nationale
rechtsorde.
****
Bedankt voor het kijken naar filmpje HC 1.1
