ABN AMRO zakenreisgids "zakendoen met China en Hongkong"

zakendoen met
China en Hongkong

3

inhoudsopgave
Voorwoord5

Zakenklimaat
Handelsgeest6
Economische situatie 12
Handelsrelatie18
Kansrijke sectoren 22
Zakencultuur26
Omgangsvormen32

Bedrijfsprofielen38

Zakendoen in de praktijk
Een bedrijf opzetten 40
Wet- en regelgeving 50
Douanezaken56
Visa64
Productaansprakelijkheid66
Personeel70
Belastingen76
Betalingsverkeer90

Dit kan ABN AMRO voor u betekenen 96
Nuttige adressen 101

voorwoord
Ziet u toekomstige expansie in het buitenland voor uw onderneming?
Zakendoen over de grens en daarmee succesvol zijn, blijkt in de praktijk veelal
een uitdaging. Daarom introduceert ABN AMRO de zakenreisgids, onmisbaar
voor uw zakelijke, internationale avontuur!

Een gids vol informatie van insiders; met handige weetjes over het
betreffende land, het zakenklimaat en ondernemerstips. Uiteraard staan wij
© ABN AMRO Bank N.V. u daarnaast ook graag bij met netwerken in binnen- en buitenland, advies,
ABN AMRO is gevestigd aan de Gustav Mahlerlaan 10, Amsterdam (Postbus 283, 1000 EA). KvK nummer
34334259. BTW-identificatienummer: NL 820646660B01. producten en diensten op maat.
In deze brochure staat algemene informatie en is niet speciaal geschreven voor uw persoonlijke situatie.
De brochure is daarom geen advies om iets te doen of niet te doen. Beslissingen die u alleen neemt op
grond van de informatie in de brochure komen voor uw eigen risico.

Wij proberen alleen betrouwbare bronnen te gebruiken voor de informatie in de brochure. We kunnen
ABN AMRO wenst u veel succes op uw zakelijke reis!
niet garanderen dat alle informatie altijd juist, volledig of niet al verouderd is. Als u meer informatie wilt
over het onderwerp van de brochure, kunt u altijd contact met ons opnemen, bijvoorbeeld via internet
(www.abnamro.nl) of via een bankshop bij u in de buurt.

De informatie in deze brochure is bedoeld voor onze klanten in Nederland. We kunnen er niet voor in staan
Edzard Enschedé
dat de informatie in de brochure ook bruikbaar is in andere landen. Managing Director International Network Commercial and Merchant Banking

6 zakendoen met China en Hongkong 7

handelsgeest

Socialistische markteconomie
U kent China waarschijnlijk als dat land met de snelst groeiende
economie, de meeste inwoners en de grootste haven. China is een
land van superlatieven. Sinds 1993 streeft China een socialistische
markteconomie na: een markt gestuurd door vraag en aanbod,
maar met een rood tintje. De Chinese overheid bepaalt namelijk
de richting, het tempo en de kernsectoren van de economische
ontwikkeling. Via Speciale Economische Zones (SEZ) staat China
open voor handel met het buitenland. De renminbi (RMB) is de
officiële valuta van China, de naam betekent ‘geld van het volk’. Gunstige concurrentiepositie
Sinds 2001 is China lid van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) en
De economie van China is al drie decennia de snelst groeiende ter dat heeft positieve gevolgen. De Chinese investeringsomgeving is
wereld en het land is een van de belangrijkste leden van de G20. transparanter en de overheid treedt harder op tegen het kopieer
China drukt dan ook een stevige stempel op de huidige mondiale gedrag van de Chinezen. Ook zijn de invoerrechten voor veel goederen
economische ontwikkelingen. De Europese Commissie (EC) onder verlaagd. Buitenlandse ondernemers hebben hierdoor een betere
zoekt nog of China met recht een markteconomie mag worden concurrentiepositie op de Chinese markt. Een nadeel is de grote
genoemd. Ze meent dat de Chinese regering zich nog te veel afstand tussen Nederland en China. Deze zorgt voor hoge kosten voor
bemoeit met de markt en onvoldoende rechtszekerheid biedt. transport en logistiek. Binnenlands transport is complex en duur.

8 zakendoen met China en Hongkong handelsgeest 9

Autonoom Hongkong “Landen als Bangladesh of Vietnam produceren
Hongkong ligt in China, maar is officieel een ‘speciale administratieve
goedkoper, maar in China zijn de bedrijven
regio van de republiek China’. Na de Tweede Wereldoorlog vluchtten
honderdduizenden mensen van het communistische China naar betrouwbaarder en wordt meer kwaliteit geleverd.
- het toen nog Britse - Hongkong. Het gebied ontwikkelde zich al
snel als commercieel, financieel en toeristisch centrum.
Chinezen zijn bovendien echte werkers, dat zit in de
aard van het volk. En afspraken komen ze na.”
Na een koloniale overheersing van meer dan 150 jaar droegen de
Britten op 1 juli 1997 de soevereiniteit van Hongkong over aan China. MTR FashionFlair - Ronald Dubbelman
Daarbij is in een overeenkomst vastgelegd dat er tot het jaar 2047
niets mag veranderen aan de sociale, economische en politieke status
van de regio. Deze afspraak garandeert dat Hongkong een hoge mate Vrije markt en betrouwbaar rechtssysteem
van autonomie behoudt in alle aangelegenheden, met uitzondering Hongkong is met zijn drukke containerhaven een logistieke hub en
van buitenlands beleid en defensie. een belangrijk financieel centrum. De stadstaat is een van de meest
vrije markten ter wereld met een van de meest bedrijfsvriendelijke
rechtsmachten. De regio valt staatsrechtelijk onder China, maar het
rechtssysteem is gebaseerd op dat van de Britten. Dit rechtsstelsel is
goed ontwikkeld, betrouwbaar en herkenbaar voor buitenlandse
ondernemers. Procedures om te investeren, een bedrijf te starten
of uit te breiden zijn heel eenvoudig. Dat maakt Hongkong tot een

“Chinezen willen zo snel mogelijk aantrekkelijk zakengebied. Binnen een week kan uw nieuwe bedrijf
zijn opgericht.
geld verdienen. Want als je geld hebt,
kun je in China alles kopen. Echt alles.
De huidige generatie heeft veel meer
mogelijkheden en die pakken ze met beide
handen aan. Want: hoe meer geld,
hoe meer vrijheid.”
Web Power - Jacco Bouw


Koopgrage markt
De consumentenmarkt in Hongkong is groter dan Hongkong zelf.
In 2009 bezochten ongeveer 17,7 miljoen Chinese toeristen en 15
miljoen internationale toeristen de regio. Samen vormt dat een
enorme markt. De toeristen winkelen uitgebreid tijdens een bezoek
aan Hongkong, waarbij vooral luxeartikelen, elektronica en cosmetica
populaire aankopen zijn.

Hongkong als liberaal uithangbord
Naast een vrije markt en een betrouwbaar rechtssysteem, heeft
Hongkong nog een aantal economische troeven. Een gezond bank
wezen bijvoorbeeld, maar ook ruime deviezenreserves en een streng
anticorruptiebeleid. Bovendien heeft de overheid geen schulden.
Als onderdeel van Greater China is Hongkong dan ook een belangrijk
uithangbord voor China. Daarnaast geniet de regio een unieke status.
Het is een proeftuin voor verdere liberalisatie van het Chinese finan-
ciële systeem. Zo is Hongkong in 2010 als eerste in de regio begonnen
met offshore trading: het gebruik van de renminbi in het buitenland.
Het biedt de stadstaat een first-mover voordeel ten opzichte van de
concurrenten Singapore en Shanghai. Dit zal de financiële sector
positief beïnvloeden, en dus de economische groei.

“Als startpunt maakten we contact met een
Chinese fabriek en van daaruit zijn we er een
beetje ingerold. Tot dusver ging het allemaal vrij
makkelijk.”
V-fiets - Maureen Baas


economische
situatie

De terugkeer van China
Tot enkele eeuwen geleden was China een van de welvarendste
landen op aarde. Maar de snelle bevolkingsgroei in combinatie met
een isolationistisch bewind leidde ertoe dat het land steeds verder
achterop raakte bij de rest van de wereld. De Chinezen zien zichzelf
daarom niet als opkomende markt, maar spreken liever van de
terugkeer van China. De meer op consumptie gerichte groei van
China zal het Nederlandse bedrijfsleven de komende jaren waar in de wereld open voor ‘made in China’ en kreeg het veelbesproken
schijnlijk volop nieuwe mogelijkheden bieden. investment and export-led groeimodel een flinke duw in de rug.

Stormachtige ontwikkelingen Inmiddels is China wereldkampioen uitvoer. Het heeft zijn aandeel
De Chinese economie heeft zich sinds het begin van de jaren tachtig in de mondiale economie vergroot van 3% begin jaren tachtig, naar
stormachtig ontwikkeld. De groei accelereerde naar een gemiddelde ongeveer 10% eind 2010. De niet aflatende Chinese honger naar
van 10%. In de twee decennia die volgden, werd dit succes vast energie heeft daarbij een flinke bodem gelegd onder grondstofprijzen.
gehouden. Ondanks dat het nationale inkomen in deze periode bijna Aan de andere kant heeft de grote stroom van producten uit China op
verviervoudigde, bleef China op het wereldtoneel een relatief kleine de wereldmarkt een drukkend effect gehad op goederenprijzen.
speler. Dit veranderde toen China in 2001 lid werd van de Wereld Dit had een positieve invloed op de koopkracht van de Westerse
handelsorganisatie (WTO). Vanaf dat moment gingen alle deuren consument.

14 zakendoen met China en Hongkong economische situatie 15

Stimulans particuliere consumptie Kracht van de Chinese economie
De Chinese wederopstanding heeft ook een keerzijde. In de afgelopen Naast de structurele veranderingen, wordt de groei ook beïnvloed
decennia heeft de groei onevenredig geleund op investeringen en door de minder uitbundige wereldhandel en de nijpende situatie op de
uitvoer. De consumptie is ondergesneeuwd geraakt. Zo daalde het vastgoedmarkt. Deze uitdagingen vereisen behoorlijk wat stuurmans
aandeel van de particuliere consumptie in de economie van ruim 50% kunst van de beleidsmakers in Beijing. Ze zullen zich gesteund weten
begin jaren tachtig, naar 33% in 2010. De economie is hierdoor over door de structurele kracht van de economie. Zo kent het land al jaren
gevoelig voor de mondiale economische ontwikkelingen. een overschot op de handelsbalans, met als gevolg een immense
deviezenvoorraad. Het land heeft meer dan voldoende middelen om
In het laatste vijfjarenplan van de overheid wordt deze tekortkoming financiële brandhaarden te lijf te gaan. Tot slot is ook de financiële
onderkend. Voor de periode 2011-2015 wordt daarom ingezet op het positie van de huishoudens gezond. De inflatie zal naar verwachting
stimuleren van de consumptie. Beleidsmakers willen deze omslag geen probleem vormen en ruimte laten voor een versoepeling van het
realiseren door onder andere het sociale vangnet en pensioen oor
v monetair beleid.
zieningen te vergroten en de medische zorg toegankelijker te maken.
Voor deze zaken zet de gemiddelde Chinees veel geld opzij. De eco
nomische groei zal hierdoor tussen 2011 en 2015 afvlakken naar een “Nu al verplaatst een deel van de productie zich naar
gemiddelde van 8%, maar wel een bredere basis kennen.
omringende landen, zoals Bangladesh en Vietnam.
Componenten van de economie (Bron: EIU) Wij zullen die stap uiteindelijk ook maken. Voor verlies
% BBP van ons netwerk zijn we niet bang. Ook daar zijn het de
60 Chinezen die de fabrieken in handen hebben.”
50
MTR FashionFlair - Ronald Dubbelman
40
30 Van oost naar west
20 Na de explosieve groei van miljoenensteden aan de Chinese oostkust,
trekt de ontwikkeling nu westwaarts. Met het Go West-beleid probeert
10 de Chinese regering buitenlandse investeerders enthousiast te maken
0 voor westelijk China. Metropolen schieten er als paddenstoelen uit de
grond en veel productielocaties trekken naar het westen omdat de loon
80 85 90 95 00 05 10 kosten daar aanmerkelijk lager zijn. Hierdoor wordt de kloof tussen
Oost- en West-China verkleind.
Particuliere consumptie Investeringen Uitvoer

16 zakendoen met China en Hongkong economische situatie 17

Steden in trek Het wel en wee van Hongkong is bijna een-op-een verbonden met dat
De komende tien jaar verhuizen honderden miljoenen Chinezen van van het Chinese vasteland. Grote (financiële) bedrijven uit Hongkong
het platteland naar de stad. Ze vertrekken naar bekende oostelijke zijn de belangrijkste ‘buitenlandse’ investeerders op het vasteland en
kuststeden als Shanghai, Beijing of Guangzhou, maar ook naar de een aanzienlijk deel van de Chinese ‘buitenlandse’ investeringen vindt
nieuwe metropolen in Centraal- en West-China, zoals Hefei, plaats in Hongkong. Bij de wederzijdse buitenlandse handel is vrijwel
Zhengzhou, Shijiazhuang of Chongqing. dezelfde trend waarneembaar. Zowel Hongkong als Macau zijn
vrijhavens. Dit betekent dat deze regio’s geen invoerrechten heffen
Chongqing op buitenlandse producten en diensten. Ondernemers in Hongkong
Chongqing telt zo’n 32 miljoen inwoners en is de snelst groeiende moeten wel invoerrechten betalen voor goederen en diensten die ze
stad van Centraal- en West-China. Ook de economie gaat er in naar moederland China exporteren.
sneltreinvaart. In de eerste helft van 2010 groeide deze met bijna
28%. Chongqing ligt diep in het binnenland van China.
“Het koopgedrag in heel China is waanzinnig. Chinezen geven veel
Toch is de stad aantrekkelijk voor veel internationale bedrijven. In en geld uit en daar valt dus aan te verdienen als buitenlandse onderneming.
rond Chongqing zijn gebieden aangewezen voor economische ont Het begint allemaal in de steden, maar ook in het binnenland wordt een
wikkelingen. Daar wordt onder meer een nieuwe containerhaven
gebouwd en zal een van de grootste autoproductieclusters ter wereld
hoop verdiend. Daarnaast staan de Chinezen erg open voor
ontstaan. Op dit moment stelt de Chinese overheid nieuwe econo Europese producten. IKEA is bijvoorbeeld heel populair.”
mische prioriteiten. De regering wil met financiële en fiscale stimuli
vooral de privé- en milieusector stimuleren. Nieuwe regels zorgen Web Power - Jacco Bouw
binnenkort ook voor meer belastingvoordelen voor buitenlandse
investeerders.

Vrijhandelsakkoord met Hongkong China kent enkele officiële free trade-zones:
Al voor de overdracht aan China in 1997, had Hongkong omvangrijke
handels- en investeringsbanden met het vasteland van China. Tegen
woordig spant de Chinese regering zich in om de positie van Hongkong Futian, Shatoujiao, Tianjin en Qingdao
als ‘toegangspoort tot China’ te handhaven. Dit gebeurt bijvoorbeeld Guangzhou en Shantou (provincie Shandong);
met het vrijhandelsakkoord Closer Economic Partnership Arrangement (provincie Guangdong); Zhangjiang (provincie Jiangsu)
(CEPA), dat sinds juni 2003 geldt tussen China en Hongkong. Dit akkoord Xiamen en Fuzhou Waigaoqioa (Shanghai);
zorgt er onder meer voor dat er voor veel producten lage invoertarieven (provincie Fujian); Wuhan (provincie Hubei);
gelden. Een soortgelijke overeenkomst is gesloten tussen China en Haikou (provincie Hainan); Ningbo (provincie Zhejiang).
stadstaat Macau. Dalian (provincie Liaoning);


handelsrelatie
China - Nederland

Eeuwenoude band
De handelsrelatie tussen China en Nederland is eeuwenoud. Maar pas
in 1954 ging Nederland officieel betrekkingen aan met de Volksrepubliek
China. Deze relatie werd op 18 mei 1972 nog sterker, toen in beide
landen wederzijdse ambassades werden gevestigd. De afgelopen 40
jaar hebben China en Nederland nauw samengewerkt op gebieden als
handel en investering, stabiliteit, vrede, recht en cultuur. Chinezen Hongkong en Nederland
waarderen de Nederlandse expertise, kennis, technologie en hoge Hongkong en Nederland zijn belangrijke handelspartners. Dat blijkt
productkwaliteit. onder andere uit de ruim 200 Nederlandse ondernemingen die in de
stadstaat zijn gevestigd. Nederlanders hebben geen visum nodig voor
Belangrijke rol EU een verblijf tot drie maanden in Hongkong.
China heeft met veel landen, waaronder Nederland, een handels
overeenkomst gesloten. Voor goederen uit deze landen hanteert
China voordelige invoerrechten. Tenminste, als de producten een “Chinezen waarderen de manier waarop wij ons opstellen.
certificaat van oorsprong hebben. De Europese Unie speelt een
Maar we zullen nooit het imago van onze oosterburen
belangrijke rol bij de handelsrelaties met China. Zo onderhandelt de
EU over verlaging van tarieven en over markttoegang in het kader overtreffen: alles wat de Duitsers doen, is bij voorbaat beter.”
van de Wereldhandelsorganisatie (WTO).


“Als je investeert in
relaties met Chinese
handels artners, zie je
p
dat gelijk terug in het
werk dat ze leveren.”


kansrijke
sectoren

Veelbelovende segmenten
Als Nederlandse ondernemer liggen uw kansen in China vooral in
sectoren als:

▶▶ logistiek;
▶▶ infrastructuur;
▶▶ creatieve industrie; toestellen en elektrische apparaten. In 2010 voerde Nederland voor
▶▶ ICT-outsourcing; 19 miljard euro aan mechanische apparaten in. Dit is ruim 60% van de
▶▶ auto-industrie; totale Nederlandse import uit China.
▶▶ duurzame energie en milieu;
▶▶ machine-industrie;
▶▶ gaming;
“Elk bedrijf heeft een kans in China, maar je moet je er wel voor
▶▶ scheepsbouw. openstellen. Daar zijn wij in Nederland heel goed in. We kunnen ons
goed inleven in andere culturen, we hebben ons altijd moeten verdiepen
Invoer uit China
De Nederlandse invoer uit China is in 2010 met ruim 800 miljoen in de geschiedenis en taal van buitenlandse handelspartners.”
toegenomen tot 5,4 miljard euro. We importeren vooral veel kleding
en machines uit China, zoals computers, printers, telecommunicatie Web Power - Jacco Bouw

24 zakendoen met China en Hongkong kansrijke sectoren 25

Uitvoer naar China “China is al lang geen goedkoop productieland meer en beweegt zich
Hoewel de uitvoerwaarde naar China sinds 2005 is verdubbeld, is meer richting kenniseconomie. Als je iets met Research
deze nog altijd bijna zes keer kleiner dan de invoer uit China. Tegen
over elke euro export staat 5,71 euro import. Nederland exporteert Development gaat doen in China, zul je veel meer steun krijgen vanuit
vooral grondstoffen naar China, zoals papierstof, schroot en resten het land dan wanneer je voor productie kiest.”
van non-ferrometalen. Maar ook machines en chemische producten,
zowel organische producten als kunststof. Samen zijn deze producten Web Power - Jacco Bouw
goed voor ruim driekwart van de totale uitvoer naar China.

Detailhandel in opkomst
De massale verstedelijking van China heeft geleid tot een razendsnelle Kansen in Hongkong
opkomst van winkelketens. Daarnaast ontwikkelen web- en gemaks Hongkong investeert de komende jaren ruim tien miljard euro in twee
winkels zich in hoog tempo, waardoor nieuwe detailhandelskanalen grote spoorwegprojecten. Heeft u een Nederlands bouwbedrijf, dan zijn
ontstaan. Dit biedt veel kansen voor buitenlandse bedrijven die toe dit zeker kansrijke projecten. Ook de (elektrische) auto-industrie is een
willen treden tot de Chinese markt. branche om in de gaten te houden. Andere veelbelovende sectoren zijn:

Milieuverbetering ▶▶ infrastructuur; ▶▶ architectuur;
De ernstige milieuvervuiling terugdringen, is op dit moment een van ▶▶ ecocities (duurzaam bouwen); ▶▶ design en mode.
China’s grootste uitdagingen. Er is dan ook veel vraag naar diensten ▶▶ duurzame energie;
op het gebied van milieu. Dat is gunstig voor bedrijven die milieu
technologieën kunnen integreren en weten hoe ze financierings In- en uitvoer Hongkong
modellen moeten ontwikkelen. De Nederlandse export naar Hongkong bestaat vooral uit melk- en
vleesproducten. Omgekeerd zijn voor ons de belangrijkste import
producten uit Hongkong:

▶▶ speelgoed; ▶▶ huishoudelijke producten;
“Chinezen worden steeds welvarender en schaffen graag Europese ▶▶ kleding; ▶▶ sieraden en horloges;
producten aan. Als je dan hoort dat een keten als WE er honderd ▶▶ consumentenelektronica; ▶▶ sportartikelen.
▶▶ geschenkartikelen en premiums;
winkels wil openen… Heel voorzichtig kijken wij ook naar China als
potentieel afzetgebied.” Daarnaast vormt Hongkong steeds meer het centrum voor handel in
luxegoederen. Zo heeft de regio tegenwoordig een leidende positie
MTR FashionFlair - Ronald Dubbelman in de premium-wijnhandel. Voorheen had New York deze in handen.


zakencultuur

Als u succesvol zaken wilt doen in China, moet u zich goed voorbereiden
en bereid zijn te investeren in zakelijke relaties. Houd rekening met
een aantal culturele en sociale verschillen.

Eerste ontmoeting
Handen schudden bij een ontmoeting is algemeen geaccepteerd in
China. Na de begroeting worden direct visitekaartjes uitgewisseld.
Chinezen houden van een informele sfeer tijdens zakelijke onder Beleefdheid
handelingen en nodigen u graag uit voor lunch, diner of karaoke. In China is de waarheid niet absoluut, maar relatief. Daarom zegt een
Uw toekomstige Chinese zakenpartner verwacht geen cadeaus, Chinees u uit beleefdheid liever wat u wilt horen, dan dat hij u de
maar een maaltijd aanbieden kan een stap in de goede richting zijn. waarheid vertelt. Ze willen geen gezichtsverlies lijden en zullen u ook
niet in het openbaar blameren. Het groepsgevoel staat bij Chinezen
Persoonlijke relatie voorop. Een positieve benaderingswijze is hierbij erg belangrijk.
Chinezen hechten veel waarde aan een langdurige, persoonlijke relatie Alles moet in harmonie zijn en competitie leidt tot disharmonie.
met zakenpartners. Een goede verstandhouding opbouwen en onder
houden kost veel tijd en energie. Toon respect, wees geduldig
en neem de tijd voor activiteiten die niet direct zakelijke resultaten
“De markt in China verandert razendsnel. Was een offerte vroeger zes maanden
opleveren. Verdiep u ook in het land, de cultuur, taal en manieren. geldig, nu moet je binnen een week reageren, anders krijg je een nieuwe prijs.”
Spreek niet over controversiële onderwerpen, zoals Tibet. Chinezen
zwijgen daar liever over. MTR FashionFlair - Ronald Dubbelman

28 zakendoen met China en Hongkong zakencultuur 29

Arbeidsethos Onderhandelen
Sociale rangorde is erg belangrijk in China. Er heerst binnen bedrijven Chinezen zijn harde en taaie onderhandelaars. Niets gaat vanzelf, maar
een sterke hiërarchische cultuur, formeler en afstandelijker dan wester alles is mogelijk. Voor een goede onderhandeling is het belangrijk dat
lingen gewend zijn. Over het algemeen zijn Chinezen flexibele zaken u uw Chinese handelspartner iets concreets kunt bieden. Chinezen
partners en ze hebben geen negen-tot-vijf-mentaliteit. Ambtenaren denken in termen van wederzijds voordeel. Probeer daarom tijdens
en ondergeschikten nemen weinig verantwoordelijkheid en zijn vaak onderhandelingen tot een win-winsituatie te komen voor beide partijen.
terughoudend met hulp.
Bescheidenheid wordt gewaardeerd en het is verstandig om niet alle
Taal informatie weg te geven in de verkenningsfase. Een Chinese zakenman
Veel Chinezen spreken geen Engels, wat kan zorgen voor een commu zal zelf eerder te weinig zeggen dan te veel. Transparantie en harde
nicatie
probleem. Het is daarom raadzaam een goede tolk in te huren. data gaan vaak in tegen de Chinese passie voor interpretatievrijheid
In de meeste grote steden is een kantoor van de China Council for the en onderhandelingsruimte. Maak aantekeningen tijdens onderhan e
d
Promotion of International Trade (CCPIT) gevestigd. Zij kunnen u helpen lingen en wees consistent in wat u zegt. Het kan maanden of zelfs jaren
een vertaler te vinden. Ook de Nederlandse vertegenwoordigingen in duren voordat een investeringscontract tot stand komt. Onderhande
China en Nederlandse tolk- en vertaalbureaus kunnen u hierbij van lingen vragen om tactisch optreden en veel geduld.
dienst zijn.

“Tijdens persoonlijke ontmoetingen doe je vrijwel nooit zaken. “Wil je gelijk aan de slag? Zorg dan dat je snel een
Het draait vooral om het versterken van de persoonlijke band. aanbetaling doet. Pas als die binnen is, starten ze met de
Een paar keer per jaar komen er een aantal Chinese leveranciers van ons productie. Geen geld, geen beweging.”
naar Nederland. Van zakendoen of onderhandelen komt dan vaak weinig
terecht. Je gaat met ze uit eten, laat je bedrijf zien en vertelt over je familie.
Dat vinden ze ontzettend interessant. Na een paar dagen gaan ze
onverrichter zake weer richting China. Geen probleem, die prijsafspraken
komen een andere keer wel.”



Contracten en afspraken
De beginselen van een precontractuele fase kennen Chinezen niet.
Contracten zijn meer globale afspraken, waarmee binnen de relatie
met elkaar wordt omgegaan. Na ondertekening zullen er nog
ver chillende friendly consultations volgen. Deze worden vaak als
s
clausule opgenomen in het contract. Als het contract geen uitsluitsel
geeft, kunnen ze problemen oplossen.

In China respecteert men afspraken. Dat geldt ook voor mondelinge
overeenkomsten. Deze worden over het algemeen goed nagekomen.
Om misverstanden te voorkomen, kunt u ze het beste ook schriftelijk
laten vastleggen.

“Het is onmogelijk om te spreken van ‘zakendoen in China’. Het land is
zó groot, je kunt het beter vergelijken met Europa. Als je van Beijing,
via Shenzhen naar Shanghai gaat, is het alsof je van Stockholm via
Amsterdam naar Madrid reist. Zakendoen verschilt daarom alleen al
per stad. In Beijing is het bijvoorbeeld gebruikelijk om zaken tijdens
een lunch of diner te bespreken. Maar in Shenzhen doe je dat
gewoon tijdens kantooruren.”



omgangsvormen

Nu China meer contacten heeft met andere landen en culturen, worden
de omgangsvormen wat losser. Toch is het goed om de Chinese
etiquetteregels te leren kennen.

Communicatie
▶▶ Ga ervan uit dat slechts weinig Chinezen Engels spreken.
Zorg voor uw eigen tolk.
▶▶ Laat uw communicatiemateriaal vertalen. Gebruik hierin
de juiste naam voor China: The People’s Republic of China.
▶▶ Spreek de mensen aan met hun achternaam, niet met de voor
Ontmoeting naam. De eerste naam op het visitekaartje is de achternaam
▶▶ Handen schudden is een algemeen geaccepteerde begroeting. van de gesprekspartner. Als er een titel op het kaartje staat,
Meer ceremoniële begroetingen bestaan uit een knikje, lang is het gebruikelijk die ook te noemen.
handen schudden of een kleine buiging. Wacht op de buiging ▶▶ Houd het gesprek zakelijk. Maak geen grappen of overdreven
van uw Chinese gesprekspartner voordat u zelf buigt. bewegingen.
▶▶ Na de begroeting wisselt u direct visitekaartjes uit. De manier
waarop dit gebeurt is erg belangrijk. Zorg ervoor dat uw kaartje Kleding
zowel in Engels als Mandarijn is opgesteld. U biedt het met twee ▶▶ De kledingstijl in China is formeel. Mannen dragen vaak een
handen aan. Houd daarbij uw vingers langs de zijden en toon het donker pak met eenvoudige, onopvallende das.
kaartje met de tekst in het Mandarijn naar boven. Neem het ▶▶ Vrouwen kleden zich zeer bescheiden. Onthullende halslijnen
visitekaartje ook met twee handen in ontvangst. Bestudeer het en korte rokken zijn ongepast. Chinezen verkiezen klassieke
met belangstelling en respect. ontwerpen boven de laatste trends.

34 zakendoen met China en Hongkong omgangsvormen 35

Geschenken ▶▶ Tijdens zakengesprekken wordt voornamelijk thee aangeboden.
▶▶ Cadeautjes worden bij een eerste bezoek niet verwacht, maar ze Wees er alert op dat de gastheer of -vrouw deze als eerste drinkt.
kunnen helpen bij het opbouwen van een goede relatie met uw Als de thee lange tijd onaangeroerd blijft, is dit vaak een signaal dat
zakenpartner. Zoek uit welke geschenken in uw kringen gewaar de afspraak op zijn einde loopt.
deerd worden en doe daar uw voordeel mee.
▶▶ Ter kennismaking kunt u een maaltijd aanbieden. De rekening delen Sociaal
is in China taboe. De uitnodigende partij bestelt het eten en betaalt ▶▶ Chinezen houden van een informele sfeer tijdens zakelijke onder
ook de rekening. handelingen. Ze nodigen u graag uit voor de lunch, het diner of
▶▶ Geef geen fooi, dat wordt vaak als belediging gezien. Al raakt deze een avond karaoke. Bereid u in dat geval voor op lang tafelen,
westerse gewoonte in grote steden als Beijing, Shanghai en drinken en zingen. Vermijd zakelijke onderwerpen en controversiële
Guangzhou steeds meer ingeburgerd. gesprekken, bijvoorbeeld over Tibet.
▶▶ Het wordt als onbeleefd gezien om iemands blik lang vast te houden.
▶▶ Chinezen zijn gevoelig voor status. Bouw een goed netwerk op door
“Als ik naar China ga, ben ik geen enkele avond alleen. Zelfs als je te investeren in contacten op verschillende niveaus en posities.
▶▶ Goedbedoelde amicale aanrakingen, zoals een schouderklopje,
doodmoe uit het vliegtuig komt, ga je mee. Weigeren is onbeleefd.
worden over het algemeen niet gewaardeerd.
Ze willen je entertainen, je bezoek de moeite waard maken. ▶▶ Chinezen zijn een zelfbewust volk. Onderschat uw handelspartner
En ik eet wat ze me voorschotelen. Omgekeerd nemen wij ze nooit en benader hem of haar op voet van gelijkheid.

mee uit als ze naar Nederland komen.”

MTR FashionFlair - Ronald Dubbelman

“Het belangrijkste is dat je niet bijdehand doet of boos wordt.
Eten en drinken Als je daar niet mee oppast, dan gooien Chinezen de deur
▶▶ Wacht tot u een stoel wordt aangewezen wanneer u bent uitge
nodigd voor een diner. Zakendiners zijn vaak uitgebreid, met volop
dicht. Hiermee beschadig je persoonlijke relaties en dan moet
alcoholische versnaperingen. Neem hier de tijd voor. je weer gaan lijmen. Plaats jezelf ook niet in een slachtofferrol,
▶▶ Eet nooit uw bord helemaal leeg, met name bij een Chinees diner.
maar denk in oplossingen en communiceer ook zo. Dan zijn
Drink uw glas of kop niet leeg, tenzij u wilt worden bijgeschonken.
▶▶ Bied bij handelsevenementen, zoals beurzen, zowel westers als Chinezen best bereid om met je mee te denken.”
Chinees eten aan en regel zitplaatsen voor uw gasten. Staand eten
wordt in China niet gewaardeerd. V-fiets - Maureen Baas

36 zakendoen met China en Hongkong omgangsvormen 37

Onderhandelen “Sommige clichés komen niet overeen met de
▶▶ Chinezen vinden het belangrijk dat u betrouwbaar bent en
consistent in wat u zegt. Dit geldt voor afspraken tijdens de werkelijkheid. Zo zou je in China niets mogen en zou
onderhandelingen, maar ook in de algemene omgang.
▶▶ Juich niet te vroeg. De echte onderhandelingen beginnen
alles worden gecontroleerd door de overheid. Dat is
pas wanneer het contract is getekend. Met andere woorden: lichtelijk overdreven, zeker in de steden is er een grote
alles blijft bespreekbaar.
mate van vrijheid. Verder wordt er vaak gezegd dat
Hongkong, nét even anders Chinezen altijd tot het laatste moment wachten
De meeste opmerkingen over China gaan ook op voor Hongkong.
Doordat dit gebied lange tijd een Britse kroonkolonie is geweest, voordat ze een deal met je sluiten. Dat is in de
zijn er ook enkele verschillen. dienstensector in ieder geval niet zo. Ze nemen
▶▶ Goede persoonlijke relaties zijn ook in Hongkong erg belangrijk. beslissingen juist vaak binnen een dag.”
Contacten verlopen echter vrij formeel, vooral de eerste
kennismaking. Web Power - Jacco Bouw
▶▶ U kunt in principe rechtstreeks met bedrijven afspraken maken.
U heeft geen officiële introductie nodig, zoals in sommige andere
Aziatische landen gebruikelijk is. Toch kan het een voordeel zijn.
Bijvoorbeeld als de introductie komt van het Nederlandse consulaat-
generaal in Hongkong. Dit geldt vooral bij contacten met de overheid.
▶▶ Stipt op tijd komen bij een afspraak is een teken van respect.
Houd daarom rekening met het altijd drukke verkeer in de regio.
Bent u onverhoopt toch te laat, breng uw gesprekspartner hiervan
dan direct op de hoogte en bied uitgebreid excuses aan.
▶▶ Dure relatiegeschenken zijn in Hongkong ongebruikelijk. In tegen
tip !
stelling tot in veel andere Aziatische landen, is het normaal om Hongkong is lange tijd een Britse kroonkolonie
snel ter zake te komen. geweest. Hierdoor zijn er enkele verschillen ontstaan
met de Chinese cultuur. Wees u daarvan bewust.


bedrijfsprofielen

MTR FashionFlair Web Power
MTR FashionFlair levert private label-modeconcepten aan Europese grootwinkel Web Power is een Nederlands bedrijf gespecialiseerd in online marketingcommunicatie en
bedrijven. Het bedrijf produceert en verkoopt confectieproducten zoals shirts en specifiek e-mailmarketing en sites. Het werd in 1999 opgericht door Jacco Bouw en Niek
kostuums. De nadruk ligt op accesoires: van sokken tot manchetknopen, van stropdassen Kerkemeijer, die vanaf een zolderkamer in Barneveld steeds meer klanten aan zich wisten
tot lederen riemen. MTR FashionFlair is een snelgroeiende onderneming dat in 2008 is te binden. Inmiddels is het voormalige tweemanszaakje uitgegroeid tot een internationaal
opgericht door Milko Frischalowski, Teng Janssens en Ronald Dubbelman. Het grootste bedrijf met kantoren in Nederland, China, Zweden en Duitsland. Web Power is daarmee
deel van de productie vindt plaats in China. de grootste internationale e-mailspecialist uit Nederland. In China leidt het bedrijf
de markt op het gebied van e-mailmarketing en adviseert het de overheid over anti-
spamwetgeving en -regulering.

V-fiets
V-fiets verkoopt ombouwsets om je eigen fiets elektrisch te maken. Behalve complete
ombouwsets verkoopt V-fiets ook losse onderdelen, zoals elektromotoren en accu’s.
Een groot succes, want de vraag naar ‘ombouwsets’ groeit fors. De onderdelen worden
onder andere geproduceerd in China. V-fiets levert vooral aan Nederlandse retailers,
fietsfabrikanten een klein percentage particulieren. Er is groeiende belangstelling vanuit
andere Europese landen, Amerika en Australië. V-fiets is in 2008 opgericht door
Ralf Braakman en Maureen Baas.


een bedrijf
opzetten

Het commerciële landschap van China verandert in hoog tempo en is
lastig te bewerken. De markt is heterogeen, omvangrijk, complex en
moeilijk toegankelijk. U moet reke ing houden met nationale en lokale
n
regelgeving, bureau ratie en het economisch beleid. Dit gecombi
c
neerd met een onoverzichtelijk aantal overlappende bestuursorganen.

Het veroveren van de Chinese markt kost over het algemeen veel tijd
en energie. Uw entreestrategie is een belangrijk onderdeel van het
exportbeleid van uw onderneming. Bedenk per product-markt
combinatie op welke termijn en op welke manier u die markt wilt
ontwikkelen. In principe kiest u uit deze mogelijkheden:
▶▶ Representative Office (Rep. Office)
Marktbenadering ▶▶ Wholly Foreign Owned Enterprise (WFOE)
Buitenlandse ondernemingen en investeerders kunnen de Chinese ▶▶ Foreign-Invested Commercial Enterprises (FICE)
markt op verschillende manieren benaderen. Elke manier heeft zijn ▶▶ Joint Venture (JV)
voor- en nadelen. Om te bepalen wat voor u de juiste registratievorm
is, kunt u het beste juridisch advies inwinnen.

42 zakendoen met China en Hongkong een bedrijf opzetten 43

Representative Office (Rep. Office) ▶▶ als u lokaal personeel wilt inhuren, bent u verplicht dit via een
De minst dynamische ondernemingsvorm waarmee u in China plaatselijke ‘supportorganisatie’ te doen. Hieraan zijn extra kosten
aanwezig kunt zijn, is een Rep. Office. Deze partij mag alleen verbonden;
liaisonactiviteiten verrichten voor een buitenlands moederbedrijf. ▶▶ u bent aan veel regels gebonden. De overheid oefent een strikt
U kunt het zien als een verlengstuk van uw organisatie, dat alleen toezicht uit en er zijn regelmatig inspecties.
indirect interactie aangaat met Chinese partijen. De opstarttijd is
van een Rep. Office is ongeveer drie maanden. Wholly Foreign Owned Enterprise (WFOE)
Een WFOE is een ondernemingsvorm op Chinees grondgebied die
Hoewel de mogelijkheden van een Rep. Office beperkt zijn, geeft volledig wordt gefinancierd met buitenlands kapitaal. De wetgeving
deze marktbenadering tegen lage kosten directe controle voor uw rondom deze ondernemingsvorm is complex. Achteraf wijzingen door
buitenlandse onderneming. Dat kan nuttig zijn als u eerst vertrouwd voeren is vaak ingewikkeld, en soms zelfs onmogelijk. Gun uzelf
wilt raken met de Chinese markt. Als u nog niet op de Chinese markt daarom voldoende tijd in de opstartfase. Het is zeer belangrijk dat u
gaat verkopen, maar wel een serieus netwerk wilt opbouwen, een betrouwbare en goed ingevoerde adviseur of advocaat in de arm
marktonderzoek wilt doen of producten wilt presenteren, dan is neemt als u een WFOE wilt oprichten.
een Rep. Office zeker het overwegen waard.
De WFOE is veruit de meest gekozen ondernemingsvorm voor inter
Voordelen nationale investeerders in China. Het is geschikt voor bedrijven die
▶▶ het is de snelste en goedkoopste manier om een werkzaam zijn in productie en verkoop van producten, of diensten
vertegenwoordiging in China op te richten; aanbieden zoals Research Development of business consultancy.
▶▶ u bent continu aanwezig in China. Dit maakt u geloofwaardiger De opstarttermijn is drie tot zes maanden.
en daardoor wordt zakendoen eenvoudiger;
▶▶ u heeft volledige zelfstandige controle; Voordelen
▶▶ het is relatief goedkoop. U hoeft bij een Rep. Office geen ▶▶ een WFOE is voor 100% uw eigendom, u heeft volledige controle
startkapitaal in te leggen; over uw business;
▶▶ u kunt uw legale aanwezigheid in China vormgeven ▶▶ u kunt uw technologie en intellectuele eigendom beter beschermen;
en een lokaal netwerk opbouwen. ▶▶ winst maken is toegestaan en u heeft de mogelijkheden om te
direct te handelen in RMB;
Nadelen ▶▶ als u geen winst maakt, betaalt u geen vennootschapsbelasting.
▶▶ het biedt beperkte mogelijkheden, u kunt alleen Een WFOE wordt belast volgens centrale fiscale wetgeving. De
liaisonactiviteiten uitvoeren; precieze implementatie hiervan kan op lokaal niveau verschillen;
▶▶ een winstoogmerk is niet toegestaan; ▶▶ er geldt een beperkte aandeelhoudersaansprakelijkheid in relatie
tot de originele investering.


Nadelen Foreign-Invested Commercial Enterprises (FICE)
▶▶ bij registratie is een minimum startkapitaal nodig. Minimum Met een FICE is het mogelijk te importeren, exporteren en producten
kapitaalvereisten verschillen sterk per stad of regio. Ze worden op de Chinese markt te verkopen. Vroeger was het voor buitenlandse
opgemaakt uit het startkapitaal, ingebrachte kapitaalgoederen bedrijven verboden om Chinese producten te kopen om deze
en het overgebrachte intellectuele eigendom; vervolgens in China zelf weer te verkopen. Sinds 2004 mag een FICE
▶▶ u kunt alleen in een beperkt aantal sectoren een WFOE openen. de volgende activiteiten ondernemen:
Het is van cruciaal belang in welke sector(en) u gaat opereren in
China. De Chinese overheid heeft vier verschillende categorieën ▶▶ import export en distributie;
geïdentificeerd voor buitenlandse investeringen: permitted, ▶▶ detailhandel goederen en diensten verkopen aan individuen via
encouraged, restricted en prohibited. Hieraan zijn verschillende televisie, telefoon, post, internet en verkoopautomaten;
voorwaarden en mogelijkheden verbonden; ▶▶ groothandel goederen en diensten verkopen aan bedrijven,
▶▶ u bent beperkt tot het doel van de onderneming dat is vastgelegd klanten uit de industrie, handel of andere organisaties binnen
bij de autoriteiten; China;
▶▶ ratio tussen geregistreerd kapitaal en de totale investering. Bij het ▶▶ agent of handelaar representatieve transacties op provisiebasis;
vaststellen van het registered capital moet u goed analyseren wat ▶▶ franchising meerdere verkooppunten opzetten.
uw organisatie daadwerkelijk nodig heeft om zonder buitenlandse
kapitaalinjecties tot een punt te komen waarop uw Chinese business Een FICE is vergelijkbaar met een WFOE, maar speciaal bedoeld voor
winstgevend is. Als uw registered capital namelijk te laag is en u handel en retail. Via een FICE kunt u ook marketingactiviteiten op de
daarna toch aanvullende investeringen in China wilt doen, dan Chinese markt ontplooien. Dit kan ook langs andere wegen, bijvoor
worden deze belast als inkomsten. Het tarief voor inkomsten beeld via individuele agenten, maar met een FICE heeft u meer controle
belasting is doorgaans 25%. Het registered capital is overigens op de kwaliteit en het serviceniveau dat u nastreeft. Het maakt ook
niet hetzelfde als de totale investering. Daarbij worden ook nog een persoonlijker contact met uw leveranciers mogelijk. Bovendien
leningen of investeringen vanuit China meegenomen. kunt u in RMB uitbetalen en factureren. De opstarttermijn is vier tot
zes maanden.

“Contracten hebben we door Chinese Voordelen
▶▶ u kunt verschillende vestigingen in China opzetten (franchising);
advocaten laten vertalen. Samen met ▶▶ u kunt direct personeel inhuren;

deskundigen hebben we alles ▶▶ u kunt in RMB factureren;
▶▶ u heeft meer controle over de kwaliteit van uw producten en
dichtgetimmerd.” dienstverlening.



Nadelen “Voor Nederlandse bedrijven is het op dit moment
▶▶ de opstartperiode duurt lang;
nog moeilijk om een Chinese entiteit te krijgen.
▶▶ ingekochte producten mogen niet worden bewerkt of aangepast.
Een FICE mag de aard van het product niet veranderen. U mag Voor een handelsfirma is dat in Hongkong binnen
alleen verkopen wat u daadwerkelijk heeft ingekocht;
▶▶ het is een FICE niet toegestaan zelf producten te maken;
een week geregeld. We hebben de voor- en
▶▶ er is een beperkt aantal verkooppunten toegestaan. Heeft u meer nadelen besproken met onze bank.
dan dertig verkooppunten die producten als boeken, tijdschriften,
auto’s, medicijnen, zout, ruwe olie of benzine verkopen, dan mag Een accountant, een adres, een showroom
uw aandeel in de onderneming niet groter zijn dan 49%; en een paar duizend dollar,
▶▶ ratio tussen geregistreerd kapitaal en de totale investering.
Als uw registered capital te laag is en u daarna toch aanvullende meer heb je niet nodig.”
investe ingen in China wilt doen, dan worden deze belast als
r
inkomsten. Kijk voor meer informatie over dit onderwerp bij de WFOE. MTR FashionFlair - Ronald Dubbelman

Joint Venture (JV)
Een Joint Venture is een onderneming die in handen is van één of Voordelen
meer Chinese en buitenlandse partners. De onderneming kan worden ▶▶ door samen te werken met een Chinese partner in een JV, kunt u
gevormd door een bijdrage te doen in de op te richten JV. Eigendom, profiteren van bestaande expertise en infrastructuur;
risico en winsten worden verdeeld op basis van deze geldelijke bij ▶▶ het is mogelijk dat uw Chinese partner onroerend goed, systemen
drage. China kent twee soorten JV: de Equity JV en de Cooperative JV. en expertise bezit die noodzakelijk (of zeer wenselijk) zijn voor het
De opstarttermijn is drie tot zes maanden. succes van de onderneming;
▶▶ uw lokale partner heeft vaak beter inzicht in de lokale markt;
De JV bestaat al sinds 1979 in China en is nog steeds een veel ▶▶ een Chinese partner heeft vaak connecties, een distributienetwerk
gebruikte ondernemingsvorm voor buitenlandse investeringen. en/of de kennis om goedkeuring voor bepaalde projecten te krijgen;
De laatste jaren kiezen echter steeds meer buitenlandse onder- ▶▶ u kunt kiezen voor een Chinese partij als ‘stille’ partner. Deze vorm
ne ingen voor een WFOE. Dit komt vooral door voorbeelden
m verdient soms de voorkeur boven een WFOE, omdat Chinese
van teleurstellende ervaringen met Chinese JV-partners. Toch is autoriteiten in bepaalde gevallen graag zien dat Chinese bedrijven
onverstandig om de JV als ondernemingsvorm bij voorbaat af te direct profiteren van buitenlandse investeringen. Vooral in het
schrijven. Een JV heeft ook een aantal voordelen ten opzichte van binnenland van China is dit nog het geval;
een WFOE. ▶▶ voor sommige bedrijfstakken (telecommunicatie, expeditie en
transport, infrastructuur, energie, bepaalde diensten) is een JV de
enige toegestane ondernemingsvorm.


Nadelen Daarnaast kent Hongkong:
▶▶ u heeft geen volledige controle over de onderneming;
▶▶ er bestaat een kans op onenigheid of verschil van inzicht met uw ▶▶ neven- en dochtervestigingen;
lokale partner. ▶▶ eenmanszaken;
▶▶ representative offices.
Ondernemingsvormen in Hongkong
Hongkong is een belangrijk centrum voor ondernemingen die vooral Voor samenwerking vanuit Hongkong met een Chinese firma wordt
in Zuidoost-Azië zaken doen. De stadstaat biedt als vestigingsplaats vaak gekozen voor een Joint Venture, bijvoorbeeld in de vorm van een
een aantal voordelen boven mainland China. Er bestaat geen deviezen commanditaire vennootschap.
controle en er is geen minimumkapitaal vereist. Belasting wordt alleen
geheven over inkomsten die in Hongkong zelf zijn ontstaan. Bovendien
profiteren deze ondernemingsvormen van extra belastingvoordelen:

▶▶ holding of offshore bedrijf geen belasting
“Om te beginnen kies je uit drie ondernemingsvormen:
over vermogens anwas na verkoop van
a een Joint Venture, een Representative Office of een
dochterondernemingen;
▶▶ licensing companies exploiteren rechten en Wholly Foreign Owned Enterprise. Wij hebben voor de
royalty’s afkomstig van intellectueel en laatste gekozen. We betalen in China belasting,
industrieel eigendom;
▶▶ hoofdkantoren slechts 10% van de maar hebben alle aandelen zelf in handen. Zeker in het
inkomsten is belast;
begin is het verstandig om een Chinese vertrouwens
▶▶ financieringsmaatschappijen geen
belasting over rente van buitenlandse persoon of adviseur in te schakelen die je wegwijs
financieringsondernemingen.
maakt in het land en je helpt om een zogenaamde
Er zijn verschillende ondernemingsvormen moge Guanxi op te bouwen: een vertrouwensband met je
lijk in Hongkong. De besloten vennootschap en
naamloze vennootschap komen het meeste voor. nieuwe zakenpartners.”


weten
regelgeving

Explosie aan wetten en regels
Het is belangrijk aandacht te besteden aan de verschillen in weten
regelgeving tussen Nederland en China. Het recht is geen absolute
wetenschap en veel beter te begrijpen als u de achtergrond kent.

De afgelopen jaren heeft het rechtssysteem van China te maken
gehad met een explosie aan wetten en regels. De rechtshandhaving
loopt daarbij flink achter. De Chinezen claimen dat veel wetten en
regels niet uitvoerbaar zijn en advocaten klagen over rechters die de Contracten
wet niet kennen. Lokale bestuurders leggen wetten en regels mede De drie bekendste contractvormen in China zijn het koopcontract,
hierdoor vaak anders uit dan ze bedoeld zijn. de distributieovereenkomst en de agentuurovereenkomst. Welk soort
contract u ook sluit, hanteer altijd de regel: zonder eigen tolk, geen
Juridisch advies contract. De kans dat uw Chinese zakenpartner de overeenkomst
Voordat u een vestiging opent in China, raden we u aan om daarover anders interpreteert is namelijk zeer groot, zelfs als het contract in het
juridisch advies in te winnen. De weten regelgeving in China verandert Engels is opgesteld. De Engelse variant wordt altijd naar het Chinees
vaak en er zijn sterke regionale verschillen in de toepassing van de vertaald voor de Chinese directie of aandeelhouders. U heeft dan wel
wetten. De meeste advocaten spreken goed Engels, maar het is een contract, maar de details kloppen niet altijd. Dit kan voor grote
verstandig om bij al uw afspraken een eigen tolk mee te brengen. conflicten zorgen in de zakenrelatie.

52 zakendoen met China en Hongkong weten regelgeving 53

Daarnaast zien Chinezen een contract als een levend instrument: de “De regelgeving in China verandert regelmatig en
bedoeling van de overeenkomst is belangrijker dan de letter. Anders
dat kan voor problemen zorgen. Blijf altijd op de
dan in Nederland, moet u ervoor zorgen dat de details flexibel zijn.
hoogte van aanpassingen in wetten en regels.”
Tips voor onderhandelingen
▶▶ Zorg dat u een controlerende meerderheid heeft, anders nemen de Web Power - Jacco Bouw
Chinezen meteen de touwtjes in handen.
▶▶ Neem de tijd om een betrouwbare agent, distributeur of partner te
vinden die bekend is met de Chinese taal en cultuur. ▶▶ Commission contracts
▶▶ Werk met een tolk die bestand is tegen de druk die Chinezen De commissionair of tussenpersoon drijft handel op eigen naam,
uitoefenen tijdens onderhandelingen. Kies niet voor studenten, namens u als opdrachtgever. De gemaakte kosten zijn voor rekening
die zijn het zakelijk Engels vaak niet machtig. van de commissionair, tenzij anders is aangegeven in het contract.
▶▶ Wees standvastig. Chinezen onderhandelen vaak tot de laatste
minuut door. Probeer hier flexibel mee om te gaan. Ook al wilt u ▶▶ ntermediary services contract
I
de deal nog zo graag, laat dat niet merken. De tussenpersoon informeert u over mogelijke contracten of haalt
▶▶ Zorg ervoor dat u zelf het management mag benoemen en bepaalde contracten binnen. U betaalt hiervoor als klant een afge
ontslaan. sproken prijs. Als een contract niet wordt gerealiseerd, kan de
▶▶ Chinezen doen alles om kosten te besparen. Ze stappen gerust tussenpersoon een terugbetaling eisen van de gemaakte kosten.
zonder overleg over naar goedkopere grondstoffen of materialen.
Zorg daarom voor gedetailleerde contracten.

Agentuurcontracten in Hongkong
In Hongkong is de letter van het contract belangrijker dan in China.
Er zijn verschillende contracten mogelijk:

▶▶ Mandate contracts
De principaal en de agent komen overeen dat de agent handelt
namens de principaal. Dit houdt in dat u de agent machtigt in
algemene of specifieke aangelegenheden. Eventuele kosten voor
de uitvoering van de gedelegeerde taken betaalt u vooruit.
De agent mag op zijn beurt taken delegeren aan anderen.
Daarnaast kunt u afspreken dat de agent u over de voortgang
van taken rapporteert.

54 zakendoen met China en Hongkong weten regelgeving 55

In Shanghai geldt sinds 1994 de regel dat de agent - behalve een Intellectueel eigendom in China
persoon - ook een organisatie kan zijn. In het contract wordt verder een China staat bekend om zijn kopieergedrag. Neem daarom het zekere
aantal zaken vastgelegd, zoals: voor het onzekere en registreer uw handelsmerken, logo’s en domein
namen bij het Trademark Office. Neem hiervoor een professioneel
▶▶ de aard van de dienstverlening; adviesbureau in de arm. Voor bescherming van octrooirechten moet
▶▶ commissie en betalingswijze; u een octrooiaanvraag indienen bij het State Intellectual Property
▶▶ duur van het contract; Office (SIPO) in Beijing. Registratie bij bijvoorbeeld de EU of het
▶▶ geschillenprocedure. World Intellectual Property Organization (WIPO) is niet voldoende.

De agent moet zich registreren bij de Shanghai Municipal Administration Zelfscheppende industrie
for Industry and Commerce. Vraag de agent altijd om zijn vergunning Om de intellectual property rights (eigendomsrechten) van buitenlandse
te laten zien. ondernemers te beschermen, voert de Chinese regering in hoog
tempo wetten in. Zo wordt kopieergedrag bestreden en zet China
stappen naar een zelfscheppende industrie. Maar bij overtreding
“We doen in China veel zaken op basis van vertrouwen en komt het nog lang niet altijd tot straf- of civielrechtelijke vervolging.
daar hebben we nog nooit problemen mee gehad. De meeste zaken rond schending van merkenrecht of intellectuele
eigendom worden administratief behandeld. Het doel hierbij is om tot
Contracten zijn ook niet alles. Als ze je echt willen flessen, een schikking te komen.
dan lukt ze dat heus wel.”

“Wat je zaait zul je oogsten. Verhalen over containers met
bakstenen komen niet uit de lucht vallen. Dat kregen we
internettip
ook steeds voorgelegd van banken.”
Lees meer op china-iprhelpdesk.eu. Op deze
website van de Europese Unie vindt u informatie, MTR FashionFlair - Ronald Dubbelman
advies en training op het gebied van bescherming
van intellectuele eigendom.


douanezaken

Douaneprocedures verlopen in China anders dan in Nederland. Ook
de samenwerking tussen verschillende overheidsinstellingen die
belast zijn met grenscontrole verschilt. Houd daarom rekening met
langere afhandelingstermijnen dan u gewend bent. Laat u begeleiden
en adviseren door een in China erkende douaneagent, met de juiste
autorisaties en licenties. Documenten
Goederenzendingen bestemd voor China moeten zijn voorzien van de
volgende documenten:

!
▶▶ handelsfactuur;
tip ▶▶ certificaten van oorsprong;
▶▶ transportdocumenten;
Douanetelefoon ▶▶ paklijsten;
Voor informatie of advies over import en export ▶▶ Enig Document (meer informatie op douane.nl);
van en naar China kunt u contact opnemen met ▶▶ pro-formafactuur;
de douanetelefoon. In Nederland 0800 - 0143 ▶▶ invoervergunning;
of vanuit het buitenland +31 45 574 3031. ▶▶ Confirmation Certificate;
▶▶ fytosanitaire, gezondheids- of veterinaire certificaten;
▶▶ pre-shipment inspectie.

58 zakendoen met China en Hongkong douanezaken 59

Handelsfactuur Paklijsten
Voor de inklaring van goederen is een factuur in tweevoud vereist. Op de Paklijsten moeten in het Chinees of Engels een nauwkeurig overzicht
factuur staan alle gebruikelijke gegevens in het Chinees of in het Engels: geven van de afzonderlijke verpakkingen met merk, nummers, inhoud
▶▶ naam en adres van de importeur en exporteur; en bruto- en nettogewicht.
▶▶ datum en plaats van verzending en bestemming;
▶▶ merken, nummers, aantal en soort van de afzonderlijke stukken; Enig Document
▶▶ goederenomschrijving (inclusief goederen- of HS-code); Het Enig Document (ED) is een standaardformulier waarmee u onder
▶▶ bruto- en nettogewicht; andere aangifte ten uitvoer doet bij de Nederlandse douane. Deze
▶▶ vrachtkosten; aangifte kunt u digitaal doen. U kunt uw expediteur of transporteur
▶▶ code van de muntsoort waarin de factuur is opgesteld; vragen om u hierbij te helpen of de afhandeling over te nemen. Ga
▶▶ prijs per eenheid en totale prijs; naar douane.nl en kies voor ‘uitvoer’ en ‘manieren van aangifte doen’
▶▶ betalings- en leveringsvoorwaarden en eventuele voor meer informatie.
kredietbeperkingen en kortingen.

De handelsfactuur en de kopie moeten beiden worden ondertekend.
Legalisatie is niet vereist, hoewel er wel naar gevraagd kan worden. “Tegenwoordig werken we met een vervoerder die de
Certificaten van oorsprong
markt goed kent en ons veel transportwerk uit handen
Certificaten van oorsprong zijn niet verplicht, tenzij de importeur er neemt. Hij regelt bijna alle logistiek. Alleen de import
per vliegtuig laten we door de leverancier verzorgen.
specifiek naar vraagt. U vraagt dit certificaat aan bij de Kamer van
Koophandel.
We betalen dan wel iets meer, maar we
Transportdocumenten
Als op het transportdocument staat dat de ontvanger een bank is, weten zeker dat ze de juiste papieren
of als het document to order of to order of shipper is gesteld, moet in
hebben en dat onze bestelling
het vakje notify de naam van de importeur en zijn btw-nummer staan.
Als het transportdocument to order is gesteld en de notify party is op tijd wordt geleverd.”
een lokale agent (of de identiteit van de importeur is onbekend), dan
moet in het vakje notify het btw-nummer van de agent staan. V-fiets - Maureen Baas
Op de connossementen of internationale luchtvrachtbrieven (Air Waybill
- AWB) moet République Populaire de Chine als bestemming staan
vermeld. Het document hoeft u niet te legaliseren.


Overige documenten Tijdelijke invoer van overige goederen
Goed contact met lokale overheden helpt bij het verkrijgen van
Pro-formafactuur vergunningen. Een open houding is geen garantie voor het snel
U heeft een pro-formafactuur nodig voor de aanvraag van een (niet-) doorlopen van procedures. Volg altijd de juiste procedures en
automatische invoervergunning. Op deze factuur staan de naam en probeer niet via omwegen sneller een vergunning te krijgen.
het adres van de producent of exporteur, en eventueel de naam en
het adres van de agent, distributeur of vertegenwoordiger. Ook moet De volgende goederen kunnen voor een periode van maximaal
de exporteur op de pro-formafactuur verklaren dat de vermelde prijzen zes maanden vrij van invoerrechten worden geïmporteerd:
overeenkomen met de gangbare prijzen op de wereldmarkt. U kunt
het beste een prijslijst of catalogus meesturen. ▶▶ goederen voor culturele activiteiten en sportevenementen;
▶▶ instrumenten en producten voor nieuwsverslaggeving,
Invoervergunning filmopname en opnamen voor tv-programma’s;
Indien nodig, vraagt de importeur een invoervergunning aan bij het ▶▶ artikelen die worden gebruikt bij tests of analyse in een
ministerie van Handel (Ministry of Commerce - MOFCOM). laboratorium;
▶▶ speciale vervoersmiddelen voor transport van bovenstaande
Confirmation Certificate producten;
Buitenlandse vestigingen in China kunnen van de overheid een vrij ▶▶ monsters;
stelling of verlaging van invoertarieven op goederen krijgen voor het ▶▶ producten en materiaal voor charitatieve activiteiten;
inrichten van hun onderneming. In dit geval moeten ze bij inklaring ▶▶ gereedschap dat nodig is bij het installeren en testen van
een Confirmation Certificate for Projects for Development by the producten en techniek;
State kunnen laten zien. ▶▶ containers voor vrachtvervoer.

Invoer van grondstoffen en halffabricaten (veredeling) U moet wel een borgsom afgegeven ter hoogte van de normaal ver
De invoer van grondstoffen, halffabricaten en andere materialen die schuldigde invoerheffingen. Duurt de uiteindelijke invoerperiode langer
vervolgens worden bewerkt tot goederen bestemd voor de export, dan zes maanden, dan worden de invoerrechten alsnog berekend.
valt onder de wet Processing and Assembly (PA). Omdat het om
tijdelijk ingevoerde goederen gaat, worden er geen invoerrechten of
bijkomende heffingen betaald. Bij PA zijn geen invoervergunningen
nodig voor de goederen die in het contract worden opgesomd. Let op: Auto-onderdelen en componenten voor de assemblage van
De Chinese fabrikant (exporteur) moet wel een exportvergunning auto’s zijn de uitzondering. Hiervoor moeten wel invoerrechten en
aanvragen. bijkomende rechten worden betaald.


Import- en exportinformatie Regels rond in- en uitvoer Hongkong
Informatie over invoeren uitvoerrechten en documenten vindt u in de Hongkong is een vrijhaven; het gebied kent geen douanetarieven. In- of
Market Access Database van de Europese Unie. Om hierin te zoeken, uitgevoerde goederen vereisen minimale douaneformaliteiten. Accijnzen
heeft u de 6-cijferige Harmonised System code (HS-code) van uw worden alleen geheven op tabak, drank, methylalcohol en koolwater
product nodig. Het Harmonised System wordt door de meeste landen stofolie (al ingevoerd of lokaal geproduceerd).
gebruikt voor de indeling van goederen in de internationale handel.
In de verdere onderverdeling zijn de landen vrij. U kunt de HS-code Binnen veertien dagen na in- of uitvoer van de artikelen moet u import-
opvragen bij het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in Heerlen. of exportaangifte doen. Import- en exportvergunningen en certificaten
Afdeling Classificatie Goederen: 045 - 570 64 00 of infoservice@cbs.nl. van oorsprong zijn alleen nodig als Hongkong is gebonden aan:

▶▶ internationale verplichtingen;
▶▶ specifieke eisen van de importerende landen;
▶▶ specifieke eisen om redenen van gezondheid, veiligheid
of beveiliging.

internettip
Let op: bepaalde textiel- en kledingproducten zijn onderworpen
Ga naar madb.europa.eu en klik op: aan een quotumregeling.

▶▶ Applied Tariffs Database voor de invoerrechten en bijkomende
heffingen. Kies China als land van bestemming en voer de
HS-code van uw product in. De invoerrechten in de kolom MFN
(most favoured nation) zijn van toepassing. Bijkomende heffingen
ziet u als u doorklikt op de HS-code.

▶▶ Exporter’s Guide to Import Formalities voor vereiste documenten.
Kies China als land van bestemming en voer de HS-code van uw
product in. U ziet dan een overzicht van alle noodzakelijke
documenten. Klik op het betreffende document voor meer
informatie.


visa

U heeft een Chinees visum nodig wanneer u als buitenlandse burger
China wilt binnenkomen, uit China wilt vertrekken of op doorreis bent
via het grondgebied van China. Het visum is een vergunning in overeen
stemming met de weten regelgeving van China en wordt afgegeven
door de visumautoriteiten van het land. Deze autoriteiten geven
ver chillende visa uit, op basis van status, reisdoel en type paspoort:
s

▶▶ gewoon visum;
▶▶ diplomatiek visum;
▶▶ courtesy visum;
▶▶ service visum. internettip
Voor Hongkong heeft u tot een verblijf van 3 maanden geen visum Meer informatie vindt u op de website van CVASC:
nodig en in Taiwan alleen als u er langer dan 30 dagen blijft. www.visaforchina.org/HAG_EN/

De Chinese ambassade in Den Haag heeft de visumprocedures Kijk voor informatie over visa voor Hongkong op:
uitbesteed aan het Chinese Visa Application Service Center (CVASC). www.immd.gov.hk/


product-
aansprakelijkheid

Productveiligheid en -registratie
Aan de registratie van een product gaat doorgaans een keurings
procedure vooraf. Daarnaast kunt u als Nederlandse onderneming
te maken krijgen met een onderzoek door Chinese technici bij de
fabriek van herkomst. De kosten daarvan komen voor rekening van
het bedrijf dat de aanvraag voor registratie indient.

Houd er rekening mee dat de registratie enkele maanden kan duren. Onder andere de volgende producten moeten een CCC-markering hebben:
Pas als dat is afgerond, mag u de producten verschepen. Voor diverse ▶▶ elektrisch gereedschap;
goederen is er een verplichte inspectie bij binnenkomst in China. ▶▶ huishoudelijke elektrische apparaten;
Deze producten moeten namelijk in overeenstemming zijn met de ▶▶ auto’s;
Chinese normen. China erkent de bij ons bekende CE-markering niet. ▶▶ pc’s, monitoren en printers;
▶▶ banden voor motorvoertuigen.
CCC-markering
Meer dan 130 productgroepen zijn onderhevig aan het China
Compulsory Certificate. Zonder deze zogenaamde CCC-markering
voor veiligheid, gezondheid en milieu, mag u producten die hieronder
vallen niet invoeren in China.

68 zakendoen met China en Hongkong productaansprakelijkheid 69

Technische normen Veiligheid en kwaliteit
Het China Electronics Standardization Institute (CESI) is het centrale Om redenen van veiligheid en kwaliteit moeten bepaalde consu enen-
m t
overheidsorgaan voor normen op het gebied van elektronica en p
roducten vóór invoer in China worden gecertificeerd. Nadat een
informatietechnologie. Onder het CESI vallen meer dan veertig kwaliteitscertificaat is afgegeven, mag u een veiligheidsetiket
productgerichte technische keuringsinstellingen, onder andere voor: aanbrengen. De codes, serienummers en normen staan vermeld
op het product, op de verpakking of in het technische handboek.
▶▶ elektromagnetische compatibiliteit; De winkelier is vaak degene die de consument in eerste instantie
▶▶ elektronische componenten (inclusief die voor militaire doeleinden); voor een ondeugdelijk product compenseert. De bewijslast berust
▶▶ veiligheidseisen; bij de verkoper.
▶▶ kwaliteit;
▶▶ elektronische voorschriften en kalibrering; Verpakkingen
▶▶ dataprocessing; In verkoopcontracten voor apparatuur kunnen verpakkingsspecificaties
▶▶ telecommunicatie. worden opgenomen. Bij schade door een slechte verpakking is de
verkoper verantwoordelijk. Over het algemeen is het raadzaam de
Etikettering aanwijzingen van de importeur op te volgen. De verpakking van
Als u consumentengoederen invoert, moet u deze voorzien van een goederen voor China moet in ieder geval stevig genoeg zijn om de
etiket in het Chinees. Hierop moet de volgende informatie staan: goederen voldoende bescherming te bieden tijdens de lange zeereis
en tegen de klimatologische omstandigheden. Bovendien behandelen
▶▶ naam van het product; Chinese havenarbeiders de goederen tijdens het over- of uitladen niet
▶▶ adresgegevens van de producent; altijd met genoeg beleid.
▶▶ voornaamste ingrediënten;
▶▶ aantal;
▶▶ klasse/categorie;
▶▶ productiedatum;
“Wij doen fair business, flikken geen kunstjes,
▶▶ uiterste verkoopdatum of effectief gebruik; onderhandelen niet met het mes op tafel. We kregen
▶▶ gebruiksaanwijzing.
ooit een claim over een sjaal met een muf luchtje.
Voor diverse producten, zoals geneesmiddelen en cosmetica, gelden Dat schikken we met de klant, dat is dan ons verlies.
specifieke etiketteringsvoorschriften. Zet daarnaast op gevaarlijke
goederen aanwijzingen voor correct gebruik en geef op potentieel Uiteraard melden we het de fabrikant wel.”
gevaarlijke producten aan hoe ze het beste vervoerd en opgeslagen
kunnen worden. MTR FashionFlair - Ronald Dubbelman


personeel

Maatschappelijk verantwoord ondernemen
Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) zit in China in een
stroomversnelling, zowel op het gebied van milieu als op sociaal vlak.
Een aantal jaren gelden waren de werkomstandigheden en arbeids
verhoudingen in China erg slecht, zeker op het gebied van contracten, Groeiend inkomen
salariëring en veiligheid. Op veel plaatsen is dat nog steeds het geval, De inkomens van de Chinezen groeien hard. Het besteedbaar inkomen
maar de arbeidssituatie is zeker aan het veranderen. per hoofd van de bevolking in stedelijke gebieden steeg in de eerste
helft van 2010 met 10,2% naar 9.757 renminbi (ca. 1.400 USD). Naar
Het Ministry of Human Resources and Social Security (MHRSS) heeft verwachting zullen de loonkosten de komende jaren verder stijgen.
in de afgelopen jaren de arbeidswetgeving aangepast om de ernstigste
misstanden tegen te gaan. Zo is in de nieuwe Labour Contract Law
vastgelegd dat de werkgever iedere arbeider een contract moet “China is natuurlijk interessant vanwege de lage
aan ieden. Ook zijn strengere regels opgesteld om de ernstigste
b
misstanden in fabrieken te ondervangen. Op het terrein van arbeids
loonkosten. Als we in Nederland zouden produceren,
omstandigheden zijn stappen gezet om het grote aantal arbeidsonge zouden we nagenoeg geen winst maken.”
vallen terug te dringen.

72 zakendoen met China en Hongkong personeel 73

Opleidingsniveau
De enorme vraag naar personeel leidt tot een groter personeelsverloop, De nieuwe wetgeving voor contractarbeid heeft in 2008 de positie
met name in Human Resources, ICT en de financiële dienstverlening. van de arbeider verder verbeterd. Zo hebben werknemers recht op
Het opleidingsniveau van werknemers varieert sterk per regio. In Beijing een contract waarin de werktijden en het salaris zijn vastgelegd. Als
en Shanghai vindt u met gemak nieuwe werknemers met technische werkgever moet u bovendien bijdragen aan de sociale zekerheids
opleidingen, maar mensen met zeer gespecialiseerde technische voorzieningen van de werknemers. Sommige Chinezen kiezen ervoor
vaar igheden of kennis van zakelijke dienstverlening zijn schaars.
d om zonder contract te werken, in ruil voor een hoger salaris.
Het opleidingsniveau van werknemers in Hongkong is relatief hoog.
Gezondheid en veiligheid
Werkgelegenheid De gezondheid en veiligheid van Chinese werknemers zijn de laatste
China staat bekend om zijn enorme potentieel aan goedkope arbeids jaren sterk verbeterd. Maar de werkomstandigheden bevinden zich
krachten. Maar aan de geïndustrialiseerde oostkust dreigt inmiddels nog niet op het niveau waar ze moeten zijn. China kent meer werk
personeelsschaarste. Bedrijven proberen dit probleem te onder gerelateerde ziektes met dodelijke afloop dan enig ander land. Ook het
vangen door migrant workers aan te trekken. Dit zijn Chinezen uit de aantal dodelijke ongelukken op het werk ligt erg hoog. Het bekendst
armere, vaak westelijke plattelandsregio’s. Hier wonen naar schatting zijn de fatale ongelukken in de mijnbouw, maar ook in de industrie
zo’n 200 miljoen werkzoekenden. vinden veel bedrijfsongevallen plaats. De State Administration of
Work Safety is het Chinese overheidsorgaan dat is belast met het
Arbeidsvoorwaarden verbeteren van deze situatie.
De arbeidswetgeving van het Ministry of Human
Resources and Social Security ziet er op papier goed uit:

▶▶ een 8-urige werkdag;
“Het is niet gemakkelijk om goede mensen te vinden, die
▶▶ een 44-urige werkweek;
▶▶ maximaal 36 uur overwerk per maand; zijn namelijk overal gewild. Werknemers in China worden
▶▶ minimumleeftijd van 16 jaar;
ook steeds duurder. We hebben een aantal mensen in
▶▶ minimumloon;
▶▶ minstens één wekelijkse rustdag; dienst die evenveel kosten als onze werknemers in
▶▶ overwerk wordt extra betaald;
Nederland. Chinezen werken hard, maar ze vertonen wel
▶▶ verbod op discriminatie.
steeds meer Westerse trekjes.”


Vakbonden
De Chinese overheid probeert op verschillende manieren de vrijheid
van meningsuiting aan banden te leggen en dat is ook te zien op de
werkvloer. Hoewel de grondwet voorziet in de vrijheid van vereniging,
mogen werknemers zich niet organiseren in vrije vakbonden. Doen ze
dat wel, dan worden ze vervolgd. Het recht op staken is ook niet
beschermd door de wet. Zelfs oproepen tot staking kan leiden tot
gevangenisstraf.

“Chinezen nemen niet graag de verantwoordelijkheid
voor fouten. Ze lopen daarmee namelijk het risico hun
baan te verliezen. En geen baan betekent geen geld.
En dat is heel belangrijk voor Chinezen. Omdat ze hun
eigen pensioen moeten regelen en voor hun ouders
moeten zorgen.”

ABN AMRO zakenreisgids "zakendoen met China en Hongkong"

ABN AMRO zakenreisgids "zakendoen met China en Hongkong"

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Similaire à ABN AMRO zakenreisgids "zakendoen met China en Hongkong"

Similaire à ABN AMRO zakenreisgids "zakendoen met China en Hongkong" (20)

Plus de ABN AMRO

Plus de ABN AMRO (20)

ABN AMRO zakenreisgids "zakendoen met China en Hongkong"