TESTUA: BOLANJERA (Hiru Truku)

2. Ohienartek (1657) euskalki bakarra eta bera ikusi zuen
Iparralde osoan: akitaniarra.
o Bonapartek (1869) lau euskalki kontuan izan zituen
Iparraldean:
› zuberotarra, lapurtarra, mendebaldeko behe-nafarra eta
ekialdeko behe-nafarra.
o Xuketa zuena Ekialdeko behe-nafarraz jotzen zuen eta
ez zeukana mendebaldekoaz. Azken
honetan, gainera, hiru azpieuskalki ikusi zituen:
> Baigorrikoa; Lapurdikoa eta Aezkoa ibar Nafarroakoa.
Zuazoren, ustez, ezaugarri gutxi eta zorrotzekin jokatu zuen
irizpide hau onesteko.

6.  Hizkuntza guztiek denborarekin aldatzen doaz ->
ahozko erabileran gehien
› Aldaketa nagusi bakoitzari Dialekto deritzo
 Dialektoak lurraldetan banandurik daude
 D. Bakoitzak Arlo lexico,fonetiko eta morfosintaxian
ezaugarriak dituzte
 Euskararen dialektoei Euskalki deritze.
› 5 dira:
 Nafar Lapurtera, Zuberotarra,Nafarra
 Mendebaldekoa, Erdialdekoa

7.  EUSKALKIAREN EREMUA
› Lapurdin eta Nafarroa Behean hitz egiten da.
› Baita Goi Nafarroako herri batzuetan:
 Luzaide
 Urdazubi
 Zugarramurdi

9.  AZPIEUSKALKIAK
› 3 tarteko hizkera eta 2 azpieuskalki ditu
Azpieuskalkiak Tarteko Hizkerak
-Sartaldekoa: Lapurdi -Bi azpieuskalkien lotura:
Mendebaldean egiten Uztaritze inguruan
dena.
-Kostatarra: Erdialdeko
-Sortaldekoa: Lapurdi euskalkia eta Nafar
ekialdean eta Nafarroa lapurtarraren tartekoa
Beherean egiten dena.
-Amikuzekoa: Nafar-
Lapurtarraren eta
zuberotarraren tartekoa

11.  LITERATURA: LEHEN LEKUKOAK
› Lapurtarra XVIII.mendearen azken laurdena arte
garrantzi handien izan duen literatura euskalkia.
› Bi eredu euskalki honen tradizioan:
 XVI.mendean Joanes Leizarragak erabili zuena:
arkaismoz eta hizkuntza klasikoetako hitzak.
 Lapurtera Klasikoa Axularrek idazteko erabilia:
herriko euskaran oinarritua eta latinaren egitura
batzuk dituena.

12.  Lapurdi eta Nafarroa Behereako hizkeren artean ez
da sekula alde handirik izan, hizkera horien
berdintzeko joera nabarmena da azken aldian.
 Bi herrialde hauek beti egon dira hartu-emanetan, eta
erakunde berberetan batuta
luzaroan, administrazioan, ekonomian, elizan…
 Orografía ere lagungarria izan dute: laua.
 Hirien eragin bateratzailerik ez dute ezagutu
ordea, txikiak direlako alderdi horretako hirigune
guztiak:
 Uztaritze (Lapurdiko hiriburu zaharra)
 Donibane Garazi
 Donapaleu Nafarroa Behereako hiri nagusiak. (Baiona
erabat erdaldundua zegoen.)

13.  Euskalkiaren eremu zabalenean arrotza da i
bokalak eragindako bustidura.
 In, il, it, bere horretan esaten dira: Edozeini, gainetik,
etxezaina.
 Iragan garaietan, gainera, ñ eta ll zuten hitzak il bilakatu
ohi ziren: bainu, bonbila, botoila, gaztaina, koinatu, oilo,
taila.
 Hitz hasiera x, tx-en ordez. xanpona.-txanpona.
Hots, afrikaritik frikarietara igarotzea.
 Hitzen artean “H”aren agerpena: NEHOR, NEHORI,
NEHUN.
 ÑO. Begiño, haurño
 Erdal On-Oin: Arrazoin, botoin.
 AIA amaiera bereizgarria da. Bisaia-aurpegia;
kuraia-kemena: lengoaia-hizkuntza; usaia-ohitura

14. Aditz forma bereziak:
Denbora guzia hemen laborantzan pasatu ot
Denak lanian elgarrekin ari gira
Heldu den maiatzetik goiti hasten gira gaznatzen
Harek baditilako han gazna egiteko lekuak.
Harek errainen zauzun xuxen nola egiten den. Nik
xuxen ez dauzut erraiten ahal.
Guri galdegin zaukun egitea gazna
Oain lan betian gira
Ene gazte denborarik beti ardiak ezautu tut

15. Egiturak
-ela konpletibako amaieraren ordez –en erabiltzen du:
Uste ot hori biziki makur handia egin duen hemen gaindi
ez dut uste ameste bat den
Hemen ez da nihor, ez dut uste baden gazna egiten
Iduri luke jendia ohartu den lan tokiak ez direla beti hiri haundietan egin behar
Aditza +-tik:
Horrek izigarrizko (¿??) kaltia ekar lezake sekula sekulak esnek biltzetik leku penatietan
gelditzen badira
Enpresak egunen baten gelditzen badira esne horren biltzetik, izigarriko makurra litake
leku makurretan bizitzen den jendeendako
Behi haragia erostetik gelditu da jendia, behi haragia jatetik gelditu da jendia
-(r)en + (aditza + tzen)
Hemen gaindi, gure herrian bada bizpalau enpresaseorik ibiltzen baitira esne horren
biltzen gazna egiteko
-ago > o
Ardi esnia egiten den lekietan irudi luke gero eta bortzezo heldu direla enpresak esneketara
Enpresak gero eta nekezo heldu dira esneketara leku penatietarat
-rat:
Leku penatietarat
Juan dira hiri nagusirat
Jin diten Eskual Herri barnerat

16.  Hiztegian, berba batzuk frantsesetik hartuak dira
euskalki honetan:
 Gure kartiera (quartier = auzoa)
 metretan hola da bisaia (aurpegia)
 gure operazionetan ibiltzen ginen
 Kamiona
 Frantsesaren eraginez edo, Moritania esaten du:
guk Mauritania esango genukeena.

18. BOLANJERA (Hiru truku)
 Guti gostarik bildurik, sosak baditu okinak:  - Erran duzu "okin bero": zer diozu hitz
baditu, aitortu daizkit, ez du lotsarik kokinak. horrekin?
- Anderea, jitez nuzu jende amorosen okin...
- Diru hoik nundik ditutzu, anderetan
xarmantena?
- Meraren moltsa joritik, usu heldu baita - Ez dut nehoiz egun arte hitz bitxi hori
hunat. entzuna;
nola ofizio hortan daramazu zure lana?
Soldado ergelak ere jin dira labe huntara
bainan gerlariak baino nahiago dut jaun - Lagun har banindezazu, artoski orra nezake
mera. zure labore maitea, segur kontent
baitzintazke.
Jaunxkilek ele pollitez nahi ninduten xoratu;
ele pollitek ez dautet bihotza nehoiz hunkitu. Gauaz ere hor nindaike beti zure zerbitzuko,
Fraile bat ere jin zautan lili buketa eskuan, labe haga esku-pean behar orduz labatzeko.
bainan lorez asetzeko ez nintzan sortu
munduan. - Zuk bederen badakizu ozarki adi-arazten
ene bertute flakotik zer duzun igurikatzen.
- Ni, anderea, ez nuzu ez jaun mera ez
soldado, Halere nahiago dut ene betiko jaun mera,
ez jauntto ez eta fraile, bainan xoilki okin ixil-ixila baitaki nola ni diruz ohora.
bero.

19.  AITOR ETA MARIXA