1. Àðõèíèé íèéãýì äýõ ñºðºã íºëºº
Àðõè óóõ øàëòãààí
“Судалгаанд оролцсон 15-24 насны хүүхэд залуучуудаас ямар тохиолдолд архи
согтууруулах ундааг их хэмжээгээр уудаг эсэхийг тодруулахад давхардсан тоогоор
дийлэнх нь буюу 91 хувь нь тэмдэглэлт өдрөөр, 85 хувь нь найзууд болон гэр
бүлийн хүрээнд нийлж уух, 65 хувь нь заншил хийгээд уламжлал, 63 хувь нь цалин
бууж мөнгөтэй болсны дараа гэх зэрэг нөхцлүүдийг дурьдаж байв. Архи
согтууруулах ундаа их хэмжээгээр хэрэглэдэг дээрх түгээмэл тохиолдлуудыг
судалгааны хүн амын хүйс ба насаар судлахад ялгаатай дүн гарсангүй. Эндээс
үзэхэд эдгээр хүүхэд залуучуудын хувьд архи согтууруулах ундааг баяр ёслолын
үеэр хэрэглэх нь хэвийн үзэгдэл, найз нөхөдтэйгээ байхдаа заавал хэрэглэх ёстой
зүйл мэт буруу хэвшмэл ойлголттой байдаг байна.
Архи, согтууруулах ундааны талаарх мэдлэг, хандлагын түвшин
Архины хэрэглээний талаарх хандлага:
“15-24 насны хүүхэд залуучуудын 40.0 хувь нь монголчууд архи, согтууруулах ундааг нэг
дор их хэмжээгээр уудаг гэдэгтэй санал бүрэн нийлж, 52.0 хувь нь нь санал нийлж байна
гэжээ.
Энэхүү хандлага эрэгтэй, эмэгтэй, аль ч насны хүмүүст ижил байгаа нь ерөнхийдөө ихэнх
хүмүүс Монголчууд архи, согтууруулах ундааг хэтрүүлэн хэрэглэдэг дадалтайг хүлээн
зөвшөөрч байгаа нь илэрхий байв.”
Архи хэрэглэхэд хүргэдэг шалтгаан:
“Судалгаанд оролцсон 15-24 насны хүүхэд залуучуудаас ямар тохиолдолд архи
согтууруулах ундааг их хэмжээгээр уудаг эсэхийг тодруулахад давхардсан тоогоор
дийлэнх нь буюу 91 хувь нь тэмдэглэлт өдрөөр, 85 хувь нь найзууд болон гэр
бүлийн хүрээнд нийлж уух, 65 хувь нь заншил хийгээд уламжлал, 63 хувь нь цалин
бууж мөнгөтэй болсны дараа гэх зэрэг нөхцлүүдийг дурьдаж байв.Архи
согтууруулах ундаа их хэмжээгээр хэрэглэдэг дээрх түгээмэл тохиолдлуудыг
судалгааны хүн амын хүйс ба насаар судлахад ялгаатай дүн гарсангүй. Эндээс
үзэхэд эдгээр хүүхэд залуучуудын хувьд архи согтууруулах ундааг баяр ёслолын
үеэр хэрэглэх нь хэвийн үзэгдэл, найз нөхөдтэйгээ байхдаа заавал хэрэглэх ёстой
зүйл мэт буруу хэвшмэл ойлголттой байдаг байнà

2. байна “Өсвөр насныхан согтууруулах ундаа уухад хүргэдэг 9 шалтгаан нэрлэснээс
бусдыг дуурайх (43%), баяр ёслол тэмдэглэхээр (42%), бухимдлаа
тайлах (26%) зорилгоор илүүтэй хэрэглэдэг гэжээ.” Эндээс үзэхэд найз нөхдийн
нөлөө, баяр ёслолыг заавал архитай тэмдэглэх ёстой мэт буруу хэвшмэл ойлголт
хүүхдүүдэд түгээмэл байдаг
1 Ñàðûí õóãàöààíä àðõè хэрэглэсэн байдал:
“15-24 насны хүүхэд залуучуудын 56.5 хувь нь сүүлийн 1 сарын хугацаанд архи
согтууруулах ундаа хэрэглэсэн гэж хариулжээ. Үүний 67 хувь нь эрэгтэй, 43 хувь
эмэгтэйчүүд байгаа нь эрэгтэй эмэгтэй хүйсийн хооронд хэрэглээний хувьд эрс
ялгаатай байдал ажиглагдаж байна.
“Судалгаанд хамрагдсан 4868 сурагчдын 71 хувь нь согтууруулах ундааг хэзээ ч
ууж үзээгүй гэсэн зөв дадалтай байсан. Харин нийт сурагчдын 29 хувь нь
согтууруулах төрлийн ундааг хэрэглэж үзсэн байна. Эрэгтэй сурагчдын ууж үзсэн
дадал эмэгтэйгээс 9,3 пунктээр илүү байв. Сурагчид 7 ба түүнээс доош
насандаа (3,4%, 168)согтууруулах ундааг анх хэрэглэж үзсэн байна. Судалгаанд
хамрагдсан арван сурагчийн нэг нь 16 ба түүнээс дээш насандаа анх удаа
согтууруулах ундааг ууж үзсэн байна.”
Àðõèíèé òàëààðõ õóäàë ÿðèà
Нэгдүгээр худал яриа. Архи дулаацуулдаг.
Үнэхээр архийг халуун ундаа гэдэг нь санамсаргүй хэрэг биш юм. Гэхдээ асуудлыг
хоёр талаас нь авч үзэх хэрэгтэй. Хэрэв та халууныг мэдрэхийг хүсвэл архи ууж
болно. Биеэ дулаацуулахыг хүсвэл эхний 50 гр архи, конъякны дараа зогсох
хэрэгтэй. Архи нь эрхтний цусан хангамжийг нэмэгдүүлснээрээ судсыг тэлдэг. Их
хэмжээгээр уухад арьсанд очих цусны гүйдэл хүчтэй болж, дулаан мэдрэмжийг
үүсгэдэг. Энэ нь организм дулаанаа алдахад хүргэдэг. Үүнийг мэдэрч
чадаагүйгээсээ болж цөөнгүй хүн хөлдөхөд хүрдэг байна.
Хоёрдугаар худал яриа. Архи хоол идэх дуршлыг нэмэгдүүлдэг.
Тийм ээ, архи үнэхээр хоолны дуршлыг нэмэгдүүлдэг. Гэвч дээрхийн нэгэн адил
маш бага хэмжээгээр хэрэглэсэн тохиолдолд шүү дээ. Учир нь ходоодны салстад
муугаар нөлөөлж, ходоодны шүүсний ялгаралтыг идэвхжүүлдэг. Иймээс архийг
хэтрүүлэн хэрэглэх нь ходоодыг шархлахад хүргэдэг. Мөн архи дулаан
ялгаруулалттай цуг боловсруулагддаг тул хоолны дуршлыг ч алга болгодог юм.
Гуравдугаар худал яриа. Архи – сайн нойрсуулагч.
Хэрвээ нойргүйдэл нь бухимдал, сэтгэл хөдлөлтэй холбоотой бол бага хэмжээний
архи уугаад унтаж болно. Их хэмжээгээр хэрэглэвэл унтуулахын хувьд унтуулдаг
боловч ... Нэгдүгээрт, энэ унталт нь тухайн хүнд амралт болдоггүй. Ийм нойр

3. хэрэгтэй гэж үү? Хоёрдугаарт, сэрсний дараа шараа тайлахыг шаарддаг. Энэ ч бас
багагүй төлөөс.
Дөрөвдүгээр худал яриа. Архи илчлэггүй.
Хэрвээ 100 г архинд 250 килокалори илчлэг байдаг гэж үзвэл мэдээж илчлэггүй
гэж үзэж болно. Гэхдээ архи хамгийн түрүүнд энерги болж шингэдэг гэдгийг санах
хэрэгтэй. Энэ нь архитай хамт хэрэглэгддэг даруулга нь өөх болон үлддэг гэсэн үг
юм.
Тавдугаар худал яриа. Бага зэргийн архи жирэмсэн эмэгтэйд аюулгүй.
Жирэмсний аль ч үед архи хамгийн хортой ба урагт архи нөлөөлөх эрсдэл ихтэй
байдаг. Бага хэмжээний ч гэсэн архи урагт нөлөөлснөөс ирээдүйн хүүхэд оюун
ухаан, бие бялдрын хомсдолтой, зүрхний үйл ажиллагаа, мэдрэлийн системийн
гажуудалтай төрөх нь байдаг. Долоо хоногт ганц хундага архи уухад ч эрсдэл нь
хэдэн хувиар нэмэгддэг. Тиймээс та өөрийнхөө хүүхдийн хувь заяаг золиослох
хэрэг байна уу?
Зургадугаар худал яриа. Архиар цусны даралтыг бууруулж болно.
Даралт ихдэх өвчтэй хүмүүсийн хувьд ингэж бодох нь туйлын буруу. Мэдээж бага
хэмжээний архи уухад л судасны хананы чадвар буурдаг. Үүний зэрэгцээ зүрхний
цохилт нэмэгдэнэ, өөрөөр хэлбэл зүрхний шахах цусны хэмжээ багасдаг. Иймээс
даралтыг дэлгүүрээс авсан архиар биш, эмийн сангаас авсан эмээр бууруулах
хэрэгтэй.
Долдугаар худал яриа. Архи уудаггүй хүнд итгэж болохгүй.
Энэ нь зөвхөн хүмүүсийн дунд байдаг худал яриа. Архитай ямар ч холбоогүй.
Ажиллагсад нь бүгд архи уудаг албан газарт архи уудаггүй хүн содон байх нь
мэдээж. Тийм хүнд хүмүүс итгэдэггүй. Харин ийм байгууллага дээр социологийн
судалгаа хийж үзэхэд хүний архины хэрэглээ, итгэл даах түвшин хоёр ямар ч
хамааралгүй болох нь харагдсан. Түүнчлэн архи уудаггүй хүн анхаарал ихээр
шаардсан ажлыг илүү сайн гүйцэтгэдэг байна.
Наймдугаархудал яриа. Шар айраг согтууруулах ундаа биш.
Шар айраг нь илүү хортой согтууруулах ундаа юм. Хэдийгээр шингэрүүлсэн ундаа
боловч спиртийн агууламжтай байдаг. Гурван шил шар айраг бараг нэг шилэн аяга
цагаан архитай тэнцэнэ. Хийжүүлсэн ундаа учир түүний агуулгад байдаг

4. согтууруулах бодис нь биед хурдан шимэгддэг. Тэгээд ч шар айргийг даруулгагүй
хэрэглэдэг тул ашигтай ундаа гэж нэрлэхийн аргагүй юм.
Есдүгээр худал ÿðèà. Архи бухимдал тайлдаг.
Энд хэмжээг нь тохируулан, ухаалгаар хэрэглэх тухай ярих хэрэгтэй. Хэрэв
хэмжээг нь тохируулж, багаар хэрэглэсэн тохиолдолд эндорфин ялгарч, сэтгэл
санааг үнэхээр өөдрөг болгох талтай. Гагцхүү хэтрүүлэн хэрэглэдэггүй чадвартай
байх хэрэгтэй. Архийг хэтрүүлсний уршгаар үүсдэг шартах, сэтгэл санаагаар унах
зовиур нь илүү их бухимдалд хүргэдэг. Тэгээд ч бага зэрэг согтуурсны дараа уухаа
болих нь тийм ч амар зүйл биш юм.
Аравдугаар худал яриа. Үнэтэй архи хор багатай.
Үнэтэй архины агуулгад байдаг этанол бодис хямд архиныхтай адил байдаг
төдийгүй, бодисын солилцоонд ч адилхан үйлчилдэг. Гагцхүү ялгаатай нь хямд
архинд өөр элдэв хорт бодис хангалттай байдаг. Тансаг архийг ихэвчлэн амтыг нь
үнэлж хэрэглэдэг. Тиймээс удаан хугацаанд, бага хэмжээгээр хэрэглэдэг гэж
ойлгож болно. Зөвхөн энэ шалтгаанаар үнэ ихтэй архины организмд үзүүлэх хор
зарим тохиолдолд арай бага байдаг юм.
Арваннэгдүгээр худал яриа. Архиар ханиад томууг эмчилж болно.
Ханиад томууг эмчлэхэд архи туслахгүй, харин ч эсрэг үйлчлэлийг үзүүлдэг. Учир
нь биеийн дархлалын системийг сулруулдаг байна. Зөвхөн өвчний эхний шатанд
бага хэмжээний цэвэр жимсний халаасан дарс үр дүн өгдөг. Бага хэмжээний дарс
дархлалыг идэвхжүүлдэг. Хэтрүүлэн хэрэглэвэл архины адил эсрэг үйлчилгээ
үзүүлдэгийг анхаарах хэрэгтэй.
Арванхоёрдугаар худал яриа. Архи ходоодны өвчнийг эдгээдэг.
Хоолны өмнө 50 г архи уухад ходоодны өвчнийг эдгээдэг гэдэг яриа худлаа бөгөөд
энэ нь эдгээх биш, зөвхөн түр хугацаанд өвдөлтийг намдааж байгаа хэрэг юм.
Байнгын ийм хэрэглээ нь архинд донтоход ч хүргэх эрсдэлтэй. Түүнээс гадна ямар
ч хатуу архи ходоодны салстуудыг бүтээдэг эсийн хальсны нэвтрэх чадварыг
нэмэгдүүлдэг учир хавдар үүсгэдэг бодис түүнд шууд ороход нөлөөлдөг. Энэ нь юу
болохыг та мэдэх үү?
Арвангуравдугаар худал яриа. Архи ажлын чадвар нэмэгдүүлдэг.

5. Зарчмын хувьд бага зэрэг архи уусан үед ажиллахад хөнгөн болдог нь үнэн.
Үнэхээр сэтгэх, хөдлөх үйлдлийн хурд нэмэгдэж, дээр нь тааламжтай хөнгөн
мэдрэмж төрдөг. Гэвч нэгдүгээрт, амархан ядраана, хэрэв хийх ажил их бол
гүйцэтгэж амжихгүй гэсэн үг. Хоёрдугаарт, анхаарал суларч, нягт нямбай үйл
ажиллагаа явуулах чадваргүй болгоно. Ингэснээр ажлаа хурдан дуусгах боловч
түүнийгээ эргэж засахын тулд илүү их хугацаа зарцуулахад хүрнэ.Архины хурц
хордлого гэдэг нь архи тогтмол хэрэглэдэггүй, эсвэл тогтмол
хэрэглэдэã,ердийнхөөсөө хэтрүүлэн хэрэглэснийг хэлнэ. Энгийн согтолт нь гурван
үе шаттай явагддаг.
 Ууртай ширүүн болох үе. Өөрийгөө хянах чадвар буурах, эрүүл ухаанаа
алдах, догшин ширүүн болох
 Тэнцвэрт байдал, зүг чигийн баримжаагаа алдах үе. Төөрөлдөх, зүг чигээ
олохгүй байх, гуйвж дайвах, нойр хүрэх
 Комын үе. Архины хэмжээ хэтрэх, биеийн халуун даралт буурах, цусан дахь
чихрийн хэмжээ багасах нь комын байдалд оруулах эрсдэлтэй юм.
Эмгэг согтолт
Хий юм харах, дэмийрч солиорох, эсвэл хэрцгий догшин авир гаргах
Архаг архидалтын ангилал
 Эрсдэлтэй хэрэглэгч гэдэг нь долоо хоногт 210 гр цэвэр спиртээс илүүг
хэтрүүлэн хэрэглэдэг хүмүүсийг хэлнэ.
 Асуудалтай хэрэглэгч гэдэг нь архинаас болж амьдралдаа биемахбодь,
эрүүл мэндийн хохирол амссан, гэр бүлээсээ салсан, шүүх, цагдаатай
холбогдсон зэрэг нийгмийн олон асуудалтай болсон хүмүүсийг хэлнэ.
 Хамааралтай архичид гэдэг нь архины хэрэглээнээс болж хор уршиг гарч
байгааг ойлгож байгаа хэдий ч архиныхаа хэрэглээг багасгах, мөн бүрмөсөн
зогсоох чадваргүй болсон хүмүүсийг хэлнэ. Амьдрал нь сүйдэж байгааг
мэдэх боловч архинаас сэтгэцийн хараат байдалд байх тул эргээд л архиа
уудаг.
Оношлогоо
Нэг жилийн хугацаанд доорх долоон шинжээс дор хаяж гурав нь илэрч байвал
архины хамааралтай хүн гэж үзнэ.
 Ууя гэж бодсоноосоо илүү хэмжээгээр уух
 Архи хэрэглэхээ болих, эсвэл хэрэглээгээ хянахыг оролдовч үр дүнд
хүрэхгүй байх
 Архи уухдаа улам бүр их цаг хугацаа зарцуулах
 Мөн урьд хийдэг байсан бусад зүйлээ хийхээ болих

6.  Архины хор уршгийн талаар мэдсэн хэдий ч үргэлжлүүлэн уух
 Архийг илүү сайн даадаг болох
 Өглөө,д эсвэл архи уухаа болиход архи дутагдсаны шинж илрэх. Архи уухаа
болиход биеийн хараат байдал нь үхэлд хүргэж болзошгүй хоёр хүндрэл
болох эпилепси буюу уналт таталт, архины цагаан солио буюу комд хүргэнэ.
 Архины хамааралтай үед сэтгэл гутрал эхэлдэг. Энэ үед гуньж гутрах,
амьдрах хүсэл тэмүүллээ алдах, зорилгогүй болох, хоолонд дургүй болох,
нойргүйдэх зэрэг шинж гардаг.
 Архинд донтсон өвчтөнг сэтгэл санаагаар унасан байна гэж оношлохоосоо
өмнө түүнийг архи уухаа зогсоосноос хойш 10 хоногт эдгээр шинж тэмдэг
илэрсэн эсэхийг тодруулах шаардлагатай. Архинаас бүрмөсөн гарахаар
шийдээгүй хүнд сэтгэл гутралын эсрэг эм хэрэглэх нь үр дүн өгөхгүй бөгөөд
өгнө гэж найдсаны ч хэрэггүй.
Архинаас үүдэлтэй эрхтэн системд гарах өөрчлөлтүүд
Хоол боловсруулах эрхтэнд гарах өөрчлөлт:
 Ходоод, нойр булчирхай, архидалтаас үүдэлтэй хурц гепатит,
 Элэг өөхлөх, элэгний хатуурал, элэгний хатуурлын церроз
 Хэвлийн хөндийд шингэн хуримтлагдах, хаван, элэгний хорт хавдар
Сэтгэцийн өөрчлөлт:
 Мэдрэлийн ширхгийн зөөлөн бүрхүүлийг гэмтээснээр сэтгэцийн өөрчлөлтөд
хүргэнэ. Энэхүү бүрхүүл нь сэрлийг дамжуулдаг ба гэмтсэн үед витамин В1-
ийн шингээлт буурч, сэрэл дамжуулалт удааширна.
 Архины шалтгаант полиневрит
 Архины шалтгаантай тархины эмгэг хам шинж
 Нүдний алимны арын мэдрэлийн үрэвсэл
Зүрх судасны системд гарах өөрчлөлт:
 Артерийн даралт ихсэх, өвчтөнг үзэхэд артерийн даралт ихэссэн байвал
архи хэтрүүлэн хэрэглэсэн эсэхийг нь тодруулах
 Зүрхний булчингийн эмгэг
 Архины хортой нөлөөний улмаас зүрхний агших чадвар буурснаас зүрх
судасны дутагдалд хүргэнэ.
Улмаар цаг хугацаа өнгөрөх тусам бидний хэрэглээ нэмэгдсээр нэг л мэдэхэд
архинд донтох өвчтэй болдог. Харамсалтай нь хүн өөрийгөө архины хараат
байдалд орж, архинд донтох өвчтэй болсноо хүлээн зөвшөөрөх дургүй байдаг.
Ингэж хүлээн зөвшөөрөхгүй, өөрийгөө хамгаалах энэ байдлыг “Үгүйсгэл” гэдэг.

7. Архи нь өөх тосонд уусах өндөр чадвартай учраас хүний бие махбодийн өөхлөг
бодис ихтэй эрхтнүүд, ялангуяа уураг тархийг сонгомлоор гэмтээдэг.
Архийг нэг удаа согттол уух үед 8.000-20.000 мэдрэлийн эс эргэж нөхөн
төлжихгүйгээр үхнэ.
 Ой тогтоолт буурна
 Мартамхай болно.
 Нойр өөрчлөгдөж, алдагдана.
 Мэдрэлийн ядаргаа тусна.
 Хөдөлгөөний тэнцвэр алдагдана.
Архийг хүн янз бүрийн шалтгаанаар ууж эхэлдэг. Уухад таатай мэдрэмж төрдөг
учраас л хүмүүс архи хэрэглэдэг байна. Нийгмийн тодорхой харилцааны үед архи
биднийг байнга дагалдаж байдаг.
 Архи нь хүнийг хөгжилтэй, нүүрэмгий байхад тусалдаг.
 Архи уух нь хүмүүст түгээмэл үзэгдэл юм. Архинаас болж ямар нэгэн өвчин,
эмгэг заавал үүсэх албагүй.
 Архидалт буюу архинд донтох өвчин нь түүнд хандах зан үйлийн өөрчлөлт
бөгөөд нийгэм, сэтгэлзүйн бэрхшээл, эрүүл мэндийн хүндрэлтэй асуудлыг ч
үүсгэдэг эмгэг билээ.
 Архи, согтууруулах ундааг тухайн бүтээгдхүүний хичнээн хувийг спирт эзэлж
байгаагаар нь хэмждэг. Тухайлбал 50 мл цагаан архинд 160 гр цэвэр спирт
агуулагддаг байна.
 Архи, согтуруулах төрлийн ундаа нь жимсний шүүс, дарс болон сүүг
хөрөнгөөр эсгэж гаргасан бүтээгдэхүүн гэсэн хоёр төрлийнх байдаг.
Бүтээгдхүүний спиртийн агууламжийг нэрэх аргаар ихэсгэж болно.
 Архи биед амархан шингэж тархана. Цусан дахь спиртийн хэмжээ гэхэд
дунджаар нэг цагт 0.15 гр-аар багасдаг байна. Согтуу хүний нэг литр цусан
дахь спиртийн агууламж хоёр гр байснаа шөнийн нэг цагт 0.8 гр болсон
байдаг.
 Цэвэр спиртийн хэмжээний үзүүлэлт өсөж, буурах нь тухайн хүний
согтууруулах ундааны хэрэглээнээс хамаарна. Архины хамааралтай
хүмүүсийн хувьд энэ нь хурдан буурдаг байна.
 Архигүй эрүүл Монголын төлөө
 Монгол улсын хүн амын дунд архидалт, архинд донтох эмгэг газар авч
байгаа нь эдүгээ хүн амын эрүүл мэндийг доройтуулаад зогсохгүй бидний
хойч үеийн зан үйлийг эвдэж, хүмүүсийн оюун санаа, нийгэм эдийн засагт
асар их гарз хохирол учруулж байна. Архидалт нь хүчирхийлэл, гэр бүл
салалт, ажилгүйдэл зэрэг сөрөг үр дагаврын шалтгаан болж биеийг
хордуулж, сэтгэцэд мансууруулах нөлөө үзүүлж, донтолт үүсгэснээр хүний
сэтгэлзүй, нийгэмд ихээхэн хор хөнөөл учруулж, эцсийн дүндээ эрүүл мэнд,
амь насаар хэмжигдэхүйц хор хөнөөл үзүүлдэг.

8.  Архидалттай холбоотой хууль, хөтөлбөр, төслөөр олон ажил хэрэгжүүлж
байгаа ч цөөн хүн амтай манай орны хүмүүсийн өвчлөл, нас баралт, гэмт
хэргийн гаралтад “архи” нь багагүй үүрэг гүйцэтгэж байгаа билээ.
 Дэлхийн улс орнуудад 1 хүнд ноогдох архины хэмжээ жилд 5 литр орчим
байхад манай улсад 10 литрээс илүү байгаа нь өндөр үзүүлэлт юм. Монгол
хүний цусан дахь архи задлах ферментийн түвшинг тогтоох судалгаагаар
ферментийн агууламж европ хүнийхээс 3.5 дахин бага байгаа нь
тогтоогджээ. Иймд согтууруулах ундааны нэг удаагийн хэрэглээний
үндэсний стандарт хэмжээг тогтоох, хэрэглээг бууруулах шаардлага зүй
ёсоор гарч байгаа юм.
 Архидан согтуурч биеэ авч явах чадваргүй болсон, хэв журмын зөрчил
гаргасны улмаас сүүлийн 5 жилд 651 мянга, жилд дунджаар 130-140 мянга,
хоногт 356-383 хүн, 2013 оны эхний 10 сарын байдлаар 110,000 гаруй хүн
“эрүүлжүүлэгдсэн” байна.
 2012 онд хийсэн судалгаагаар хүн амын 10.3 хувь буюу эрэгтэйчүүдийн 37.5
хувь, эмэгтэйчүүдийн 9.7 хувь архи хэтрүүлэн хэрэглэсэн байна. Түүнчлэн
оюуны хомсдолтой хүүхдүүдийн эцэг, эхийн 58.4 хувь нь согтууруулах
ундааг хэтрүүлэн хэрэглэгч байсан нь архи хүний үр удамд хэрхэн
нөлөөлдгийг харуулж буй.
 Согтууруулах ундааг нэг дор их хэмжээгээр ууснаас цусан дахь спиртийн
агууламж эрс нэмэгдэж, цочмог согтолттой холбоотойгоор осол, гэмтэл,
элэгний хатуурал, зүрх судасны эмгэг, сэтгэл гутрал, донтолт зэрэг архаг
өвчин үүсч байна. Архины шалтгаант элэгний өвчнөөр жилд дунджаар 600
хүн өвчилж, нойр булчирхайн цочмог үрэвсэл, түүний хүндрэлээр
өвчлөгсдийн тоо жилд дунджаар тогтмол 26.2 хувиар өсч, 2003 онд 10000
хүнд 13.01 тохиолдол ногдож байсан бол 2010 онд 27.30 болж, даруй 2.1
дахин өссөн байна. Уг өвчнөөр жилд дунджаар 51 хүн нас барж, 2004 онд
10000 хүнд 0.16 тохиолдол ногдож байсан бол 2011 онд 0.22 болж, 37.5
хувиар нэмэгджээ.
 Наркологийн төв эмнэлэгт 2011-2012, 2013 оны эхний 10 сарын байдлаар
архинд донтон эмчлүүлсэн 5951, гүн хордлогод орж эмчлүүлсэн 477, улсын
хэмжээнд 2011-2012 онд архинд донтон хэвтэн эмчлүүлсэн 11379, архины
гүн хордлогод 736 хүн эмчлүүлсэн байна. ШШГЕГ-ын харьяа эмнэлэгт анх
хэвтэн эмчлүүлэгсдийн эмчилгээний үр дүн 50 хүрэхгүй хувь, давтан
эмчлүүлэгчдийх 10-15 хувь байна.
 Согтууруулах ундаанаас үүдсэн өвчлөл, нас баралтаас ард иргэдээ
хамгаалах, урьдчилан сэргийлэх нь дан ганц эрүүл мэндийн салбарын ажил
бус, бүх салбарын оролцоо шаардсан нийгмийн асуудал юм. Бидний хойч үе
болсон залуучуудын дундах архины хэрэглээ буурахгүй байгаа нь
“анхааралгүй орхиж болохгүй” асуудал юм. ЕБС-ийн 12-17 насны 7000
хүүхдийн дунд архины хэрэглээний талаар судалгаа явуулахад 6.1 хувь нь
архийг хэтрүүлэн хэрэглэх буюу олны хэлж сурснаар тасартлаа ууж үзсэн

9. гэж хариулжээ. Мөн ихэнх нь 11 орчим насандаа архийг анх хэрэглэж үзсэн
гэсэн хариултыг өгсөн аж.
 Эцэг, эхийн бэлгийн эсийг гэмтээх, мөн жирэмсэн эх согтууруулах төрлийн
ундаа хэрэглэвэл ургийн хөгжлийн явц гаждаг байна. Ялангуяа үр
тогтсоноос хойш 57 хоногийн хооронд үр хөврөлийн эрхтэн хөгждөг бөгөөд
энэ хугацаанд согтууруулах төрлийн ундаа хэрэглэвэл төрөлхийн согогтой
хүүхэд төрдөг. Уусан архины 60-70 хувь нь урагт нөлөөлж, эрүүл бус хүүхэд
төрөх үндэс болдог аж. Энэ нь үр удамд үзүүлж буй архины хамгийн том
сүйрэл юм.
 Хүн архи ууснаас 2 минутын дараа архи ходоодоор шимэгдэж цусанд орно.
Цус түүнийг бие махбодийн бүх хэсэгт тараана. Хамгийн эхэнд их тархины
гадрын эсүүд нэрвэгдэх тул болзолт хариу урвалын үйл ажиллагаа муудна.
Их тархины гадрын духны эсүүдэд архи нөлөөлбөл сэтгэл хөдлөл
өөрчлөгдөж хий баярлах, дэмий инээх, өнгөцхөн эргэцүүлэн боддог. Их
тархи гадар тархины доод хэсгийнхээ ажиллагааг хянах чадвар нь буурдаг.
Хүний цусан дахь архины өтгөрлийн хэмжээнээс мэдрэлийн тогтолцооны
үйл ажиллагааны хямрал шууд хамаарна. Цусан дахь архины өтгөрөл 0.04-
0.05 хувь болоход их тархины гадар ажиллагаанд өөрчлөлт орно. 0.01 хувь
болоход хөдөлгөөнийг хянадаг тархины гүнийн хэсгийн үйл ажиллагаа
хямарч, 0.02 хувь болоход хүний сэтгэл хөдлөлийг хянадаг тархины хэсэгт
нөлөөлж, 0.03 хувь болоход хүн орчин тойрноо мэдрэхээ болино. Гэхдээ
ухаантай байх энэ үеийг архины мэнэрэл. 0.04 хувь хүрвэл хүн ухаан алддаг
юм. Цусан дахь архи 0.06 хувьд хүрвэл үхэлд хүргэнэ.
 Архи согтууруулах ундаа нь тархины үйл ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлдөгийг
архи уусан хүнд илэрдэг дараах шинжээс харж болно. Үүнд: явж чадахгүй
болох, юм бүдэг харагдах, яриа дультрах, цаг хугацааг анзаарахгүй байх, ой
тогтоолт муудах гэх мэт. Зарим шинжүүд нь зөвхөн нэг хоёр хундага архи
уухад ч илэрдэг. Их хэмжээний архийг нэг дор уух, ходоод хоосон үед архи
уухад “тасрах” буюу тухайн үеийн үйл явдал, тухайн мөчийг санадаггүй.
Тасрах нь огцом архины хордлогод орсноос болдог байна. Энэ үедээ хүн
зохисгүй авир гаргах, хамгаалалтгүй бэлгийн харилцаанд орох, согтуугаар
тээврийн хэрэгсэл жолоодох гэх мэт эрсдэлд орох нөхцөл бүрддэг. Их
хэмжээгээр уух гэдэг нь насанд хүрсэн эрэгтэй хүн 2 цагийн дотор 5 түүнээс
илүү хундага, эмэгтэй хүн 4 түүнээс илүү хундага архи уухыг хэлнэ.
 “Савнаасаа бусдыг дийлдэг” энэ идээний хор хөнөөлийн талаар ултай
суурьтай тунгаан бодож, өөрчлөлтийг өөрөөсөө эхэлж, үр хүүхэд, ирээдүй
үедээ үлгэр дууриал үзүүлснээр Та бид Архигүй гэр бүл, Архигүй хамт
олон, Архигүй Монгол болно хэмээн уриалж буйг уншигч та бүхэн ч бас
дэмжинэ гэдэгт итгэлтэй байна.

10. Äýëõèé äàõèíàà
Àðõèäàí ñîãòóóðñíû óëìààñ õîðäîõ, àðõèíä äîíòîõ ºâ÷òýé áîëîõîñ ãàäíà ç¿ðõíèé òèòýì
ñóäàñíû ºâ÷èí, òàðõèíä öóñ õàðâàõ, ÷èõðèéí øèæèí çýðýã 60 ãàðóé ºâ÷èí
àðõèäàëòòàé ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õîëáîîòîé ¿¿ñ÷ äààìæèð÷ áàéãààãèéí äîòîð ýëýãíèé
õàâäàð, ýïèëåïñè áîëîí îñîë ãýìòýë, ñàíààòàéãààð õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñàíä àþóë
ó÷ðóóëæ áàéãàà òîõèîëäëûí 20-30% íü àðõèäàëòààñ ¿¿äýëòýé áàéíà ãýæ Äýëõèéí
Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà /ÄÝÌÁ/ òîîöîëæýý. Òºð çàñãààñ àðõèäàí ñîãòóóðàõòàé
òýìöýõ, ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àñóóäëûã àíõààðàëäàà àâ÷ ¯íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë, Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëü,
Àðõèäàí ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ òóõàé õóóëü, Ãààëèéí áîëîí ãààëèéí òàðèôûí òóõàé
õóóëü, Ñòàíäàðò÷èëàë, òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé áîëîí áóñàä õóóëèóäààð òóñ òóñ
çîõèöóóëæ áàéãààãèéí äýýð ýäãýýð õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ãàðñàí
Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë, òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áîëîí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí
òóøààë, øèéäâýð ãýýä á¿õýë á¿òýí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäæýý. Ãýâ÷ ýäãýýð
õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëò, õÿíàëò øàëãàëòûí ÷àíàð, ¿ð íºëºº õàíãàëòã¿é, õèë
ãààëü, ìýðãýæëèéí õÿíàëò, õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæëûí óÿëäàà õîëáîî ìóó
áàéãààãààñ àðõèäàëò, ò¿¿íýýñ ¿¿äýí ãàðàõ õîð õîõèðëûí õýìæýý áóóðàõã¿é, õàðèí ÷
íýìýãäñýýð áàéíà.
Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíä òàâèõ õÿíàëòûã òàòâàð, ¿íèéí áîäëîãîîð çîõèöóóëàõ ÿâäàë
õàíãàëòã¿é, ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ çºâøººðëèéã õàâòãàéðóóëàí îëãîæ, ñîãòóóðóóëàõ
óíäààã ÿìàð ÷ çºâøººðºëã¿éãýýð èìïîðòëîõ áîëñíîîñ ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ¿éëäâýðëýë,
èìïîðò íýìýãäýæ, ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õóäàëäàà,
¿éë÷èëãýý, çàð ñóðòàë÷èëãàà, äýìæëýã, èâýýí òýòãýõ ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ
õÿíàëò ñóë, õóóëü çºð÷èã÷äºä àâàõ àðãà õýìæýý ¿ð íºëºº ìóóòàé, àðõèäàí
ñîãòóóðàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæèëä çàðöóóëàõ òºñºâ, õºðºí㺠äóòàãäàëòàé,
õîð õºíººë, àðõèäàí ñîãòóóðàõààñ ñýðãèéëýõ òàëààð îëîí íèéò, ÿëàíãóÿà õ¿¿õýä ºñâºð
¿åèéíõíèé ìýäëýã ìóó, àðõèíä äîíòîõ ºâ÷íèéã ýðò èëð¿¿ëýõ, õÿíàëò òàâèõ íèéãýì, õàìò
îëîíä òóëãóóðëàñàí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý áàéõã¿é áàéíà. Àðõè ñîãòóóðóóëàõ óíäààã
èõýýð õýðýãëýæ áàéãàà õýðýãëýã÷äèéí òîî óëàì á¿ð ºññººð áàéíà. Ýíý á¿õýí íü áèäíèé
õýëýýä ÿðèàä áè÷ýýä áàéäàã ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä àþóëûí õàðàíãà äýëäýæ
áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é ÿçãóóð àøèã ñîíèðõîëä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ñî¸ë
èðãýíøèë îðøèí òîãòíîäîã. Àðõèäàí ñîãòóóðàõ ÿâäàëä ºíººäºð ýìýãòýé÷¿¿ä ÷ áàãàãã¿é
õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ìîíãîëä 2005 îíû áàéäëààð 25000 ãàðóé àðõàã àðõè÷èí
áàéãààãèéí 8% íü áóþó 2000 ãàðóé ýìýãòýé÷¿¿ä áàéæýý. "Õîðâîîãèéí èõýíõ òýíýã
ìóíõãóóä ñîãòóó ýöýã ýõýýñ òºðäºã" ãýæ Àíãëèéí ã¿í óõààíòàí Ô.Áåêîíû õýëñýí ¿ã
ãàøóóí áîëîâ÷ ¿íýí þì. Ýöýã ýõèéí áýëãèéí ýñýýð óäàìøëûí ìýäýýëýë ¿ð óäàìä äàìæäàã.
Ãýòýë àðõèäàëòûí óëìààñ áýëãèéí ýñ äýõü õðîìîñîì ãåí õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ óäàìøëûí
ºâ÷èí ýìãýãèéã ¿¿ñãýäýã. Ãåí õðîìîñîì õ¿÷òýé õóâüññàí òîõèîëäîëä ¿ð õºâðºë àìüäàð÷
÷àääàõã¿é çóëáàäàã.

11. Ôðàíöûí ýì÷ Ïèêàðäûí áè÷ñíýýð àðõè÷èí íºõºðòýé 11 õ¿¿õýä ãàðãàñíààñ 10 íàñ áàðæ,
àìüä ¿ëäñýí ãàíö õ¿¿õýä íü óíàæ òàòäàã ºâ÷òýé áàéæýý. Ýíý ýìýãòýé àðõè÷èí íºõðºº
íàñ áàðñíû äàðàà õ¿íòýé ñóóæ 3 õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí íü á¿ãä ýð¿¿ë ºñ÷ òîðíèæýý.
Æèðýìñýí õ¿í àðõè óóâàë "Àðõèíû ýìáðèîïàòè" ãýäýã ãàæèãòàé õ¿¿õýä òºðäºãèéã
äýëõèé äàÿàð ìýäýõ áîëæýý. Ýíý ãàæèã íü áèå áÿëäðûí äóòóó õºãæèë, îþóíû õîìñäîë,
ýðõòýí ñèñòåìèéí ñîãîãîîð èëýðäýã õ¿íä ýìãýã þì. Æèðýìñýí õ¿í àðõèäàõûí õîð óðøãèéã
áàòëàõ çîðèëãîîð òóðøëàãûí îëîí çóóí õóëãàíû õýýëèéí 9-14 äýõ õîíîãò àðõè ºã÷
áàéãààä òºðºõººñ íü ºìíºõºí óìàéã íü íýýæ ¿çýõýä ¿õñýí áà äóòóó õºãæèëòýé
çóëçàãàíû òîî àðõè ºãººã¿é õóëãàíûõòàé õàðüöóóëàõàä õàìààã¿é ºíäºð ãàð÷ áàéíà.
Òèéìýýñ "Àðõèíû ýìáðèïàòè" ãàæèãòàé õ¿¿õýä àðõè àëäàã îíîã óóäàã
ýìýãòýé÷¿¿äýýñ òºðñºí õ¿¿õäèéí 9%-ä, àðõè áàéíãà óóäàã ýìýãòýé÷¿¿äýýñ òºðñºí
õ¿¿õäèéí 74%-ä òîõèîëääîã ãýæ ãàäíû ñóäëàà÷èä òîîöîîëñîí áàéíà.
Ýíý á¿õíýýñ ä¿ãíýõýä àðõèäàí ñîãòóóðàõ ÿâäàë þóíààñ áîëîîä áàéíà âý? ãýæ õ¿í á¿ð
ºíººäðèéí íèéãìèéí àìüäðàë áèäýíä íºëººëæ áàéíà. Ýíý àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëààñ ãýæ
õàðèóëàõ áàéõ. Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ àæèëã¿é áîëîõîîð àðõè óó÷èõëàà, àæèëòàé áàéñàí áîë
ÿàëàà ãýæ óóõ áèëýý ãýæ òàéëáàð òàâüäàã. Ãýòýë àæèëòàé õ¿ì¿¿ñ íü àæèë
òàðñíû äàðàà õàà íýãýí ãàçàð î÷èæ, õýí íýãíèé òºðñºí ºäºð, ¿äýëò, óãòàëò, áàÿðëàñàí
òàëàðõñàíàà èëýðõèéëýõ ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí øàëòàã øàëòãààíààð óóäàã. Ñàéõàí
ýõýëñýí áàÿð, ¿äýëò, óãòàëò, òàëàðõàë ÿìàð íýãýí õýð¿¿ë ìàðãààí, õýðýã òºâãèéã
àðààñàà äàãóóëàí òºãñºæ áàéíà. Èéìä äîð äóðäñàí ç¿éëñèéã ÷èí ñýòãýëýýñýý
àíõààð÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéã á¿õ àðä ò¿ìýíäýý äàõèí õ¿ñ÷, ýíýõ¿¿ óðèàëãû
Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëûí Ǻâëºãºº ìýäýýëëèéí òºâººñ äàðààõ óðèàëãûã ãàðãàñàí
áàéíà. Ìîíãîë÷óóä äàðààõ ç¿éëèéã õýðýãæ¿¿ëáýë àðõèíû õîð õºíººëººñ õîë áàéõ íü
ýý.
1. Ìàíàé àðä ò¿ìíèé ýð¿¿ë ñàðóóë îþóí óõààí, ýíõ òóíõ, óðò íàñàí, óëñ îðíûõîî àþóëã¿é
áàéäàë, îðøèí òîãòíîõóéí áàòàëãààã õàíãàõûí òóëä àðõèäàëòòàé ¿ë ýâëýðýõ, àðõèíû
ýñðýã õàìòðàí òýìööãýýå
2. Çî÷íîî ÿìàð ÷ íºõöºëä ÿëãààã¿é çààâàë ñîãòóóðóóëàõ óíäààãààð äàéëàõûã óðüòàë
áîëãîõ, àðõè äàðñààð øàõàõ, ººðºº çî÷èíòîéãîî õàìòðàí àðõèäàõ ãàæ çóðøëààñ
ñàëöãààÿ.
3. Ãýð á¿ëèéí íàíäèí õîëáîîã òàñëàã÷ àðõè ñîãòóóðóóëàõ óíäààã õýðýãëýõã¿é áàéõûã
¿ð õ¿¿õýääýýí çààæ, çºâëºæ ºãºõ:
4. Àõìàä íàñòàí, ºòãºñ áóóðëóóä Ìîíãîë ¸ñ æóäàãàà äýýëýí àðõèäàëòûã æèãøèí öýâýð
àðèóí ¸ñ ñóðòàõóóíààð ¿ð õ¿¿õä¿¿ääýý ¿ëãýðëýí äóóðèàëàë áîëîõ:
5. Õ¿¿õýä áàãà÷óóäûã àðõèäàí ñîãòóóðàõ æèãø¿¿ðò äàäàë çàíøèë óðóó òàòàõûã
õàòóó öýýðëýõ
6. Õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóóëëàãà º÷¿¿õýí àøèã õîíæîîã áîäîæ ¿ð õîé÷äîî
ãýòëýøã¿é ãýì õîðûã òàðèã÷ àðõè ñîãòóóðóóëàõ óíäààã ñóðòàë÷èëàõã¿é áàéõ:
7. ªðõ ãýðèéí ãàë ãîëîìòûã áóñíóóëæ, áóñäûí àìü íàñûã òàñëàã÷ õîðòîé àðõè,
ñïèðòèéã ç¿é áóñààð ¿éëäâýðëýõ, íàéìààëàõ íü õîé÷ ¿å, ¿ð õ¿¿õäýý õºíººæ áóé

12. ¿éëäýë ãýäãèéã óõààðöãààÿ. Õ¿íèé çîâëîíãîîð æàðãàë õèéã÷ õýí ÷ ãýñýí ñàéí ñàéõàí
àìüäàðäàãã¿é ãýäãèéã ¿ðãýëæ ñàíöãààÿ.
8. Àðõèäàí ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ àñóóäàëòàé õîëáîãäîæ ãàðñàí òºðèéí õóóëü,
çàõèðàìæ, òóøààë øèéäâýðèéã èðãýí á¿ð, òºð, òºðèéí áóñ, àæ àõóéí íýãæ
áàéãóóëëàãóóä õàðèóöëàãàòàé áèåë¿¿ëöãýýå
9. Àðõèíä òîëãîéãîî ìýä¿¿ëæ, óõààí ìýäðýëýý ººðèéí áóðóóãààñ õîðäóóëæ óëìààð õ¿í
àðä , öààøëààä íèéãýìä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõ àþóëûã ñºðæ çîãñîõ çîðèã òýâ÷ýýð,
õîðèã öýýðèéí óõàìñàðò öîîæèéã õ¿í á¿ð îþóí ñàíààíäàà áàòòàé ñóóëãàöãààÿ. .
Àðõèäàëò áà ãýìò õýðýã
2007 îíû 1-ð ñàðä öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä 1831 ãýìò õýðýã á¿ðòãýãäýí, õýòýðòëýý
óóæ ñîãòóóðñàí 14 673 õ¿í ýð¿¿ëæ¿¿ëýãäýæ, õýâ æóðàì çºð÷ñºí 1326 õ¿í ø¿¿õèéí
æóðìààð áàðèâ÷ëàãäñàí íü óðä îíû ìºí ¿åýñ ãýìò õýðýã 45.3% -ààð íýìýãäýí,
ýð¿¿ëæ¿¿ëýãäñýí áàðèâ÷ëàãäñýí õ¿íèé òîî 11.9-23.6% õóâèàð ºññºí ä¿í ãàðàâ. Ýíý
íü óëñûí õýìæýýíèé ýð¿¿ãèéí áîëîí õýâ æóðìûí íºõöºë áàéäàë óëàì õ¿íäýð÷ áàéãààã
õàðóóëæ áàéíà. Èéì îãöîì ºñºëò ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëä áîëæ áàéãààã¿é þì áàéíà.
Õàìãèéí îéðûí æèøýý áîë ñàÿ ºðãºí äýëãýð òýìäýãëýæ ºíãºð¿¿ëñýí øèíý æèëèéí áàÿðûí
ºäð¿¿ä þì. Øèíý æèëèéí ºäð¿¿äýýð çîëã¿é áàéäëààð 35 õ¿í çîëã¿é áàéäëààð íàñ
áàðñàí áàéíà. 2005 îíä ñîãòóóãààð õ¿íèéã ñàíààòàé àëñàí - 183, õîëáîãäîã÷ íü 194
áàéñàí áîë 2006 îíä õ¿íèéã ñàíààòàé àëñàí õýðýã - 199, õîëáîãäîã÷ íü 217 áàéíà.
(Ãýõäýý ñ¿¿ëèéí àðâààä æèë ãýìò õýðýã, ñîãòóóãààð ¿éëäñýí ãýìò õýðýãèéí òîî ìàíàé
óëñàä ìàø èõýýð ºññºí ó÷èð äýýðõ òîî òèéì ÷ áàãà òîî áèø þì.) Íèéò ãýìò õýðýãò
õîëáîãäîãñäûí 30.6% íü àðõèäàí ñîãòóóðäàã
ÀÐÕÈÍÀÀÑ ÒÀÒÃÀËÇÀÕ ÀÐÃÓÓÄ
Àðõèã¿é ñàí á¿ðä¿¿ëýõ: Àðõèíààñ òàòãàëçàõ "¯ã¿é" ãýæ õýëýõ á¿ðòýý áîëîí ººð
ÿìàð íýã õîðò çóðøëààñ òàòãàëçàõ ¿åäýý ò¿¿íýýñ õýìíýñýí ìºí㺺 õàà íýãòýý õàäãàëæ
áîëîõ áºãººä ¿¿íèéãýý "Àðõèã¿é ñàí" ãýæ íýðëýæ áîëíî. Õýäýí ñàðûí äàðàà õàäãàëñàí
ìºí㺺𺺠ººðòºº áýëýã àâàõ õýðýãòýé.
Àðõè õýðýãëýäýãã¿é íàéç íºõºäòýé㺺 öàãèéã ¿ð á¿òýýëòýé õºãæèëòýé ºíãºðººõ.
Àðõè óóõûí îðîíä ñïîðòîîð õè÷ýýëëýõ, ñàãñ, õºë áºìáºã òîãëîõ, á¿æèãëýõ, çýðãýýð
àðõèã¿éãýýð öàãèéã ¿ðð á¿òýýëòýé õºãæèëòýé ºíãºðººæ áîëíî.
Ñàéí äóðààðàà áóñäàä òóñëàõ: Õýí íýãýí õ¿íä òóñëàæ ñàéí ¿éëñ õèéæ, ¿¿íèéãýý
õàðóóëàõ áîëîìæ îëãîõ áþó òýä ÿìàð íýã ñîíèðõóóøòàé ºâºðìºö õºòºëáºð, òºñºë
áîëîâñðóóëàõ, êîìïàíèò àæèë çîõèîí áàéãóóëæ áîëîõ þì. ̺í ýìíýëýã áîëîí ñóâèëàëûí
ãàçðóóäàä î÷èæ, ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñ áîëîí àõìàä íàñòàé õ¿ì¿¿ñèéã àñàð÷ ñóâèëàí òýäýíä
òóñëàõ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàæ áîëíî.
Ìýäýýëýë äàìæóóëàõ: ªºðèéí ¿åèéíõýíäýý áîëîí ººðººñºº ä¿¿ õ¿¿õä¿¿ä çàëóóñò àðõèíû
õîð õîëáîãäëûí òàëààð áîëîí àðõèíààñ òàòãàëçñàíààð ãàðàõ à÷ òóñûí òàëààð

13. îéëãóóëàõ ñóðòàë÷èëãàà õèéæ áîëîõ þì.
Ñïîðòîîð õè÷ýýëëýõ ýñâýë áàã á¿ðä¿¿ëýõ: Ñàãñ, õºë áºìáºëãèéí áàã á¿ðä¿¿ëýõ
ýäãýýð ñïîðòîîð õè÷ýýëëýæ, àâúÿàñ ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.
Àðõèäàí ñîãòóóðàëòûí ºíººãèéí áàéäàë
Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýæ Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã
ñîíèðõîëûã õàíãàõ ãàäààä, äîòîîä òààòàé íºõöºë áàòàëãààòàé õàíãàãäñàí áàéäëûã
õýëíý. ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí á¿òýöýä õ¿í àì, óäìûí ñàíãèéí àþóëã¿é áàéäàë
õàìààðàãääàã. Òýãâýë ÌÖ-ûí ¯ÁÀ-ûí äîòîîäûí àþóë ãýæ õýëýõýä õ¿ðýýä áàéãàà
àðõèäàí ñîãòóóðàëòûí ÿâäàë õàìãààñ ÷óõàë áàéíà. Ñ¿¿ëèéí õýäýí àðâàí æèë
ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýý õºãæèíã¿é îðíóóäàä áóóð÷, õàðèí õºãæèæ áóé
îðíóóäàä íýìýãäýí äýëõèéí õýìæýýíä æèë á¿ð 1.8 ñàÿ õ¿í ñîãòóóðóóëàõ óíäàà
õýðýãëýñýíòýé õîëáîîòîéãîîð íàñ áàðæ áàéãàà íü ºâ÷èí, ýìãýãèéí óëìààñ íàñ áàðñàí
íèéò òîõèîëäëûí 3.2 %-èéã ýçýëæ áàéíà.
Àðõèäàí ñîãòóóðñíààñ áîëæ õ¿ì¿¿ñ íýã íü íºãººãèéíõºº àìü íàñûã á¿ðýëãýæ,
öààøèëáàë ýõíýð íü íºõºðºº, íºõºð íü ¿ð õ¿¿õýä, ýõíýðýý, àõ ä¿¿ñ íýãíèéãýý, ìºí
àâòîìàøèí ñîãòóóãààð æîëîîäîæ ÿâààä ººðèéíõºº áîëîîä áóñäûí àìü íàñûã õîõèðîîõ,
äýýðýì òàíõàé, õ¿÷èðõèéëýë, õ¿÷èíãèéí ãýýä îëîí ãýìò õýðýã ãàðàõûí ýõ ¿¿ñâýð íü
áîëæ áàéíà. Ýöñèéí ýöýñò ýíý á¿õíèé àðä õàðóóñàë, õàãàöëûí íóëèìñ ë

14. Ñýäýâ: Àðõèíèé íèéãýì äýõ ñºðºã íºëºº
Øàëãàñàí: Áàòñîëîíãî
ÿéöýòãýñýí:Á.Äîëæèíæàâ