2. სოფელ ყვიბისის ტერიტორიაზე
შემონახულია IX საუკუნის ქართული
ხუროთმოძღვრების ძეგლი – წმინდა
გიორგის სახელობის ეკლესია. იგი
უძველესი ტაძარია ყვიბისის
ისტორიაში. დღესდღეობით მხოლოდ
მისი ნანგრევებია შემონახული. იქ
აღაშენეს ახალი ეკლესია.იქ ასევე
დასახლდა ბერი.

3. მთავარანგელოზი მდებარეობს
ბორჯომის რაიონ სოფ.ყვიბისში.იქ
აღესრულება უამრავი წირვალოცვა,ატარებენ პარაკლისებს.მამა
გაბრიელის
წინამძღოლობით.დღესდღეობით ამ
ტაძარს და მამაოს უამრავი მრევლი ყავს.

4. კვირაცხოველი მდებარეობს
ბორჯომის რაიონ
სოფ.ყვიბისში.კვირაცხოვლობის
დიდი დღესასაწაული ამ ტაძარში 12
მაისს აღინიშნება.მისი შიდა ნაწილი
სხვადასხვა წმინდანების ფრესკებითაა
მოხატული.გარეთ კი ულამაზესი
ჩუქურთმებით.

5. წმინდა გიორგის სახელობის დაბის ეკლესია
საქართველოში ერთ–ერთი უძველესი და
უძლიერესი სალოცავია, რომელიც დაბურულ ტყეში
მდებარეობს და გზიდან არ მოჩანს. ტაძარს
სანახევროდ გამოქვაბული ფარავს. დასავლეთის
კარზე ამოკვეთილი წარწერა გვამცნობს:
"ინდიქტიონისა მეფეთ–მეფე გიორგისა, ძისა
დიმიტრისა, მეცხრამეტისა, სიტყვისა ღვთისა
ხორცშესხმის მიზეზით, აღვაშენე ტაძარი ესე ჟამსა
მეფეთ–მეფის გიორგისა მე მოლარეთუხუცესმა“. .ი.
დაბის ეკლესია 1333 წელს გიორგი V ბრწყინვალის
მოლარეთუხუცესს, ანუ ხაზინის უფროსს აუშენებია.
ეკლესია დარბაზული ტიპისაა. მას ორი–
ჩრდილოეთის და დასავლეთის შესასვლელი აქვს.
პირველი სადაა, ხოლო მეორე, თავის სარკმელთან
ერთად ორნამენტებითა და თაღოვანი ჩარჩოებით
არის მორთული. ეკლესიას კარები არ აქვს. არსებობს
თქმულება, რომელიც გვამცნობს, რომ
სალოცავისთვის კარი რამოდენიმეჯერ შეუბამთ,
მაგრამ უშედეგოდ – ის ყოველთვის ვარდებოდა.

6. დავით აღმაშენებლის
სახელობის ტაძარი მდებარეობს
ბორჯომის რაიონ არდაგანში.იგი
მოპირკეთებულია ლამაზი
სარკმელებით ასევე
ჩუქურთმებით.

7. იგი ქალაქის ჩრდილო-დასავლეთის მხარეზე, კონცხზეა აგებული. ამ
კონცხს როგორც აღმოსავლეთით, ისე დასავლეთით ხევ-ფლატეები აქვს
და ციხეზე მიმსვლელისათვის ბუნებრივ დაბროკლებას ქმნის.
გოგიას ციხის მშენებლობა XIV საუკუნეზე ადრე უნდა
განხორციელებულიყო, თუმცა შემდეგ რეკონსტრუქცია განუცდია და
სათოფურები დაუყოლებიათ.
გოგიას ციხე გვიან ფეოდალურ ხანაში (XVI-XVIII საუკუნეები) თავად
ავალიშვილებს ეკუთვნოდათ. გადმოცემის მიხედვით გოგია და პეტრეს
ციხის პატრონი პეტრე ძმები თუ ბიძაშვილები ყოფილან, მათ შორის
მტრობა ჩამოვარდნილა და ერთმანეთს საზიანად არ ინდობდნენ,
ესხმოდნენ თავს და მამულებს ურბევდნენ. ახლობლების ჩარევის
შემდეგ ისინი შერიგებულან. ნიშნად მეგობრობისა სანადიმოდ გოგიას
ციხეში მოუყრიათ თავი თავიანთი ყმებით, დიდი ლხინი და ხუმრობა
გამართულა, ალბათ, სიყვარულსაც ეფიცებოდნენ ერთმანეთს გოგია და
პეტრე, მაგრამ რაღაც გაუფრთხილებელი სიტყვის გამო, ატყდა ციხეში
ბრძოლა, გოგია და პეტრე თავიანთი მებრძოლების დიდი ნაწილით
დაიღუპნენ ბრძოლაში.
გადმოცემით, მათ შორის ბრძოლა ახლაც არ შეწყვეტილა. განთიადისას,
გოგიას ციხეზე გადმოდგებიან ლანდები და იწყებენ ბრძოლას,
რომელიც მანამდე არ ცხრება, ვიდრე გათენება არ მოატანს. როგორც კი
დღის ნათელი იჩენს თავს, ბრძოლის ყიჟინაც წყნარდება და
მებრძოლებიც ქრებიან.

8. ილია ჭავჭავაძე (დ. 8 ნოემბერი, 1837,
სოფელი ყვარელი — გ. 12 სექტემბერი, 1907,
წიწამური) — ქართველი მწერალი, პოეტი,
პუბლიცისტი, პოლიტიკური და საზოგადო
მოღვაწე, საქართველოს ეროვნულგანმათავისუფლებელი მოძრაობის
ლიდერი. ქართული მართლმადიდებელი
სამოციქულო ეკლესიის მიერ ილია
ჭავჭავაძე შერაცხულია წმინდანად,
სახელით წმინდა ილია მართალი.დაიბადა
გადამდგარი ოფიცრის, თავად გრიგოლ
ჭავჭავაძის ოჯახში. 10 წლისას
გარდაეცვალა დედა — მარიამ
ბებურიშვილი, 15 წლისას — მამა.
დაობლებული ილიასა და მისი და-ძმების
მოვლა-პატრონობა მამიდამ — მაკრინე
ჭავჭავაძე-ერისთავისამ იტვირთა.

9. ღვთისმშობლის მიძინების სახელობის
ტიმოთესუბნის გუმბათოვანი ეკლესიის მშენებლობა,
საქართველოს "ოქროს ხანით" – მე– XII-XIII
საუკუნეებით თარიღდება. იგი ქართული
კულტურის ერთ–ერთი უმნიშვნელოვანესი ძეგლია,
რომელიც უნიკალური მოხატულობის გამო
მსოფლიო კულტურის გადარჩენის ფონდშია
შეტანილი.
ტაძარში პირველად მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის
ფრესკა ხვდება თვალს, შემდეგ კი, განკითხვის დღის
უნიკალური კომპოზიცია იშლება, რომლის ფართობი
20 კვადრატულ მეტრს შეადგენს. საკურთხეველის
თაღიდან ღვთისმშობლის მთლიანი ფრესკა
გადმოგვყურებს.
მონასტრის ტერიტორიაზე არსებული მცირე
ეკლესიის დასავლეთის სარკმელზე მოთავსებული
წარწერა გვამცნობს: "ქრისტე ადიდე სულითა შალვა
ერისთავთ ერისთავისა". მეცნიერთა აზრით, ეს
მონასტერი საქართველოს "ოქროს ხანის"
ლეგენდარული გმირის, შალვა თორელის
განსასვენებელი ადგილია. აქ ოდითგანვე ბერების
სავანე ყოფილა. სახელწოდებაც სავარაუდოდ,
მონასტრის დამაარსებლის იმ სახელს უკავშირდება,
რომელიც ხალხის მეხსიერებამ შემოინახა. აქ მოღვაწე
ბერების მიერ წირვა–ლოცვა დღესაც აღევლინება.

10. ქ.ბორჯომიდან რამოდენიმე კილომეტრში,
სოფ.ჩითახევის მახლობლად, დაბურული
ფოთლოვანი ტყის შუაგულში დგას
ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი მწვანე
მონასტერი. აქ დღესაც მამათა მონასტერია,
სადაც ბერები ქვეყნისა და ხალხის
კეთილდღეობისათვის ლოცვას აღავლენენ. IX
საუკუნის ეს ძეგლი, მეცნიერთა აზრით,
ცნობილი ქართველი მოღვაწის, წმ. გრიგოლ
ხანძთელის მოწაფეების – ქრისტეფორესა და
თევდორეს აშენებულია. იგი სამი ბაზილიკის
ტიპის ეკლესიისა და სამრეკლოსაგან
შედგება, სადაც ქართული
ხუროთმოძღვრებისათვის დამახასიათებელი
ჩუქურთმები ახლაც კარგად იკითხება.
მონასტრის ტერიტორიაზე დღესაც
შეგიძლიათ ძნელბედობის ჟამს დაღვრილი
ბერების სასწაულებრივად უხრწნადი
სისხლის უამრავი ნაკვალევის ნახვა. ეს
ტაძრის უდიდესი სიწმინდეა, რომელსაც
დრო და ჟამი ვერაფერს აკლებს.

11. მუზეუმის შენობა განთავსებულია რუსეთის
საიმპერატორო ოჯახის – რომანოვების
– კანცელარიის შენობაში. ფსევდოგოთური
სტილის არქიტექტურული ნაგებობა გერმანელმა
ინჟინერ-არქიტექტორმა ვ.შვეიერმა 1890 წელს
ააგო.
ბორჯომის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი
არქეოლოგიური, ისტორიულ_ეთნოგრაფიული,
გამოყენებითი ხელოვნებისა და მხარის ბუნების
განყოფილებებისგან შედგება.
აქ ნახავთ: უნიკალურ ბრინჯაოს სამკაულსა და
იარაღს (ძვ.წ II-I ათასწლეულები),
მრავალფეროვან ნუმიზმატიკურ კოლექციას (ძვ.წ
V – ახ.წ. XX სს.), რომანოვების პირად ნივთებს:
ევროპული და აზიური წარმოების ჭურჭელს,
იარაღს, ფერწერულ და გრაფიკულ ნამუშევრებს,
აგრეთვე ბუნების საოცრებას – გაქვავებულ ხეს
გოდერძის უღელტეხილიდან და სხვ.
თვალწარმტაც ბორჯომის ხეობაში მნახველს
შეუძლია გაეცნოს საერო და საეკლესიო
ხუროთმოძღვრების არაერთ მნიშვნელოვან
ძეგლს.

12. პეტრეს ციხე — შუა საუკუნეების სიმაგრე
აღმოსავლეთ საქართველოში, ახლანდელი
ბორჯომის მუნიციპალიტეტში, სოფელ ლიკანის
პირდაპირ, მდინარე მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე,
მაღალ კლდოვან მთაზე.პეტრეს ციხის ადრინდელი
სახელი უნდა იყოს ყვერბილის ციხე. ეკუთვნოდა
ავალიშვილების ფეოდალურ საგვარეულოს.
დარაჯობდა ლიკანიდან ისტორიულ სოფლების
ფაფისა და ნუასაკენ (ახლანდელი ქ. ბორჯომის
უბნები) მტკვარზე გადამავალ ხიდსა და გზას.
XVI საუკუნეში ოსმალთა მიერ თორის დაპყრობის
შემდეგ პეტრეს ციხე ოსმალური
ადმინისტრაციული ცენტრი იყო. ამავე ხანებში
პეტრეს ციხის რაბათი დაიცალა მოსახლეობისაგან.
ციხე შედგებოდა ციტადელისა და მასთან
დაკავშირებული ქვედა ეზოსაგან. პეტრეს ციხის
გალავანსა და შიდაციხეს შორის შემორჩენილია
სხვადასხვა ნაგებობის ნაშთები, შიდაციხეში —
საცხოვრებელი დარბაზების, ხაროების, ქვევრების
ნანგრევებია. გალავანში დატანებულია
სათოფურები და სალოდეები. ციხე მრავალჯერ
შეუკეთებიათ; ზოგან გამოირჩევა ადრინდელი
თარაზული წყობის კედლები. მათი
თანადროულია (XI-XII საუკუნეები) ციხის ძირში
ყვერბილის ნასოფლარი, ეკლესიითა და
სასაფლაოთი.

13. ბორჯომის ხეობაში ერთ–ერთი უძველესი
და საინტერესო ნაგებობაა წმინდა მარიამის
მიძინების ქვაბისხევის ეკლესია. იგი მე–
VIII– IX საუკუნეების სამნავიანი ბაზილიკაა,
ხოლო მხატვრობა მე– XII-XIII საუკუნით
თარიღდება. ფრესკიდან მდიდრული
ტანსაცმლით მოსილი მამაკაცისა და ქალის
გამოსახულებები იპყრობს ყურადღებას,
რომლის ძველი ქართული ასომთავრული
წარწერა გვამცნობს: "შოთაი და იაი".
მამაკაცი დიდი ქართველი პოეტი, შოთა
რუსთაველია, ხოლო ქალი–დედამისი.
ეკლესია ისტორიულ მესხეთში
მდებარეობს, რომელიც მეცნიერთა
ვარაუდით რუსთაველის მშობლიური
კუთხეა. ლეგენდის მიხედვით ქვაბისხევის
ხეობაში პოეტის დეიდა ყოფილა
გათხოვილი და შოთასაც განათლება აქ
მიუღია.

14. ბორჯომიდან 7 კმ-ზე, მდინარე
ახოებისწყლის ხეობაში მდებარეობს შუა
საუკუნეების ქართული
ხუროთმოძღვრების ძეგლი, სამონასტრო
კომპლექსი – ლიკანი, სადაც
შემორჩენილია ღვთისმშობლის ეკლესიის
ნანგრევები. ეკლესიის მთავარი ნაწილია
აფსიდით დასრულებული ნავი. XVI
საუკუნეში, ეკლესიას მიადგეს სამრეკლო,
რომელიც თითქმის მთლიანად ფარავს
დასავლეთ კედელს. სამრეკლოს
მასიურკედლებიანი ქვედა სართული,
რომელიც დაუმუშავებელი დიდი
ლოდებით არის ნაგები და კუბის ფორმა
აქვს, ეკლესიაში შესასვლელს
წარმოადგენს. ბარიერით შემოზღუდულ
მე-2 სართულს გარედან ლილვებიანი
პროფილი გასდევს. ასასვლელად
მიშენებულია ქვაყორის კიბე. სამრეკლოს
ზედა ნაწილი – თლილი ქვის სვეტები,
რომლებსაც სახურავი ეყრდნობოდა,
მონგრეულია.

16. ბორჯომის მუნიციპალიტეტში, მტკვრის
ერთ-ერთი შენაკადის მდინარე ნეძვისხევის
ხეობაში მდებარეობს IX საუკუნის 50-იანი
წლების ქართული ხუროთმოძღვრების
ძეგლი – ნეძვი, რომელიც აგებულია გრიგოლ
ხანძთელის მოწაფეებისა და ქრისტეფორეს
მიერ. ძეგლის გაწმენდის შემდეგ (1948, 1962)
გამოვლინდა ეკლესიის თავდაპირველი გეგმა
და ცხადი გახდა, რომ საქართველოს დღემდე
ცნობილ სამეკლესიან ბაზილიკათა შორის
ნეძვი ყველაზე დიდი ყოფილა. აფსიდიანი
შუა ეკლესიის გრძივი კედლები
დანაწევრებული იყო საფეხურიანი
სვეტებითა და თაღებით. აღმოსავლეთით,
აფსიდის ორივე მხარეს თითო სწორკუთხა
ნიში აქვს, ხოლო დასავლეთით ნახევრად
წრიული ექსედრები. ეკლესიას სამმხრივი
გარსშემოსავლელი ჰქონდა. გვერდით
სწორკუთხოვანი ეკლესიები ერთმანეთთან
დასავლეთის გასასვლელით იყო
დაკავშირებული.

17. ეს პროექტი ასახავს ტაძრისის სამონასტრო კომპლექსის წმ.
გიორგის ეკლესიის რესტავრაცია-კონსერვაციის
კომპლექსურ სამუშაოებს. სამონასტრო კომპლექსი
მდებარეობს სოფელ ტაძრისში (საქართველო, ბორჯომის
რაიონი), ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენის ტრასის
201 კმ-ზე, მილსადენიდან 50-60 მეტრის
დაშორებით.აღნიშნული პროექტი, მილსადენის
მშენებლობასთან დაკავშირებით გრანტის სახით დააფინანსა
ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის მილსადენის კომპანიამ.
სამონასტრო კომპლექსის ტერიტორია მოიცავს
დაახლოებით 275 X 230 მეტრის ფართობს. სამონასტრო
კომპლექსის შემადგენლობაშია - ორი ნაწილობრივ
დანგრეული ეკლესია, წინამძღვრის რეზიდენცია და
სამონასტრო ნაგებობების ნანგრევები, რომლებიც
შემოსაზღვრულია ქვის გალავანით.
სამონასტრო კომპლექსის მთავარი ნაგებობა - წმ. გიორგის
ეკლესია წარმოადგენს ეროვნული მნიშვნელობის
ისტორიისა და კულტურის ძეგლს. იგი აგებულია X
საუკუნეში და საფუძვლიანად განახლებულია XV
საუკუნეში; მისი ისტორია დაკავშირებულია
საქართველოში ცნობილი მოღვაწეების -გრიგოლ
ხანძთელის და გიორგი მთაწმინდელის სახელებთან. წმ.
გიორგის ეკლესია მნიშვნელოვანია ხუროთმოძღვრული
ხასიათით; იგი წარმოადგენს საქართველოში გავრცელებულ
სამეკლესიანი ბაზილიკის ტიპს. პროექტის დაწყებამდე წმ.
გიორგის ეკლესია ძლიერ იყო დაზიანებული - კედლები
გამოფიტული და სანახევროდ ჩამონგრეული, ხოლო
სახურავის კამარა და გადახურვა მთლიანად ჩამოქცეული
ჰქონდა.