Contenu connexe
Similaire à А. Баярчимэг Б. Сугарсүрэн Т. Цэрэндорж Б. Тэмүүлэн - МОНГОЛЫН ТАНГО
Similaire à А. Баярчимэг Б. Сугарсүрэн Т. Цэрэндорж Б. Тэмүүлэн - МОНГОЛЫН ТАНГО (20)
А. Баярчимэг Б. Сугарсүрэн Т. Цэрэндорж Б. Тэмүүлэн - МОНГОЛЫН ТАНГО
- 1. МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛЬ
ЭДИЙН ЗАСГИЙН СУРГУУЛЬ
“МОНГОЛЫН ТАНГО”
Боловсруулсан: А. Баярчимэг1
Б. Сугарсүрэн1
Т. Цэрэндорж1
Б. Тэмүүлэн1
Удирдсан: Б. Эрдэнэбат2
1
МУИС-ЭЗС-ийн Санхүүгийн тэнхмийн оюутнууд, Энэхүү судалгаанд дурьдагдах дүгнэлт, санал,
шүүмж нь зөвхөн судлаачийн байр суурийг илэрхийлэх болно. Судлагаатай холбоотой аливаа санал
шүүмжийг tseke_1992@yahoo.com95242300дээр хүлээн авахдаа таатай байх болно.
2
МУИС-ЭЗС-ийн Санхүүгийн тэнхмийн багш, Ph (D)
1
- 2. Агуулга
Танилцуулга .......................................................................................................................................... 4
Монголын танго ................................................................................................................................ 4
Судалгааны зорилго .......................................................................................................................... 4
Аргачлал ................................................................................................................................................ 5
Регрессийн арга ................................................................................................................................. 5
Эмпирик судалгааны хэсэг ................................................................................................................... 6
ГШХО болон ДНБ-ний алдагдал......................................................................................................... 9
Кэйс ...................................................................................................................................................... 11
Иранд болсон үйл ажиллагаа 1953 ................................................................................................ 11
Гуатемалад болсон үйл ажиллагаа 1954 ....................................................................................... 12
Кубад болсон үйл ажиллагаа 1961 ................................................................................................ 12
Чилид болсон үйл ажиллагаа 1971-73 ........................................................................................... 13
Дүгнэлт................................................................................................................................................. 15
Санал зөвлөмж .................................................................................................................................... 16
Ашигласан материал........................................................................................................................... 17
Хавсралт............................................................................................................................................... 18
Хавсралт A ....................................................................................................................................... 18
Хавсралт B ....................................................................................................................................... 20
2
- 3. Хураангуй
Энэхүү судалгаа хоорондоо уялдаа холбоотой хоѐр хэсгээс бүтэх бөгөөд Монголын улс
төрийн тогтворгүй байдал гэсэн сэдвийн доор уялдана. Эхний хэсэгт Манай улс төрийн
тогтворгүй байдлын улмаас алдагдал хүлээж буй компаниудыг судалж тэдгээрийн
хувьцааны үнийн уналтанд “Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт үйл ажиллагаа
явуулж байгаа аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай”
хууль нөлөөлсөн эсэхийг судлалаа. Дараагийн хэсэгт Америкийн нэгдсэн улсын
тагнуулын төв газрын нууц материалыг судалсан ба Иран, Чили, Гуатемала, Куб гэсэн
дөрвөн байгалийн баялагтай орны улс төрийн шийдвэрийн улмаас эдгээр орнуудад үйл
ажиллагаа явуулж байсан үндэстэн дамнасан корпорациуд алдагдал хүлээж улмаар
хэрхэн засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаа хийж хувьцааны үнэ цэнээ өсгөж байгааг
дэлгэрэнгүй судлалаа.
Засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаанаас илүүтэйгээр засгийн газрыг унагаах үйл
ажиллагаа явуулж буй бэлтгэл үе шат нь хувьцааны үнийн өсөлтөнд нөлөөлсөн
байна.Ингэснээр засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаа явуулсны дараа хувьцааны
үнийн өсөлт нэмэгддэг гэсэн хүлээлтийг бий болгож байна.
ГШХО нь эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүдэд хугацааны хувьд нөлөөтэй бөгөөд
хэлбэлзэлтэй боловч ДНБ-ийн алдагдал болон инфляци зэрэг үзүүлэлтд эерэгээр
нөлөөлж байна. Харин ам.долларын ханш чангарах нь эсрэгээрээ гаднаас орж ирж
байгаа хөрөнгийн урсгал ГШХО-ийг бууруулах нэг шалтгаан болох нь харагдлаа.
Түлхүүр үг: Монголын танго, Уул уурхай, Засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаа
Талархал
Энэхүү судалгааны ажлыг амжилттай дуусгахад тоон мэдээлэл, санал зөвлөмжөөр
туслалцаа үзүүлсэн Эдийн засгийн форумын эдийн засагч Л. Энх-Амгалан ахдаа
баярлаж талархсанаа илэрхийлье.
3
- 4. Танилцуулга
Монголын танго
Аливаа нийгэм дүрэмгүйгээр оршин тогтнох аргагүй. Тоглоомын дүрмээ эхнээсээ
тогтоон түүнийгээ нийтээр сахин биелүүлэх нь эдийн засгийн хөгжлийн нэг угтвар
нөхцөл юм. Монгол улс дүрэм сахих байдлаараа хамгийн муу улсуудын нэг. Дэлхийн
банкны институцийн чадавхийн жагсаалтын "Rule of lcaw" буюу "Хууль Дүрмээ
дээдлэн хүндэлдэг эсэх" үзүүлэлтээр байнга л бусад улсуудын ард орно.3Сүүлийн үед
толь бичигт “Mongolian tango” хэмээх үг ороход ойрхон болоод байна. “Mongolian
tango” нь хөрөнгө оруулагчдыг татахын тулд хоѐр урагшаа алхаад буцаад нэг ухарч
алхах хэмээн тодорхойлжээ.Энэ нь гадаадын хөрөнгө оруулагч нарт бид тогтвортой
урт хугацааны харилцаа тогтоож чадах нь уу гэсэн асуултыг бий болгож байгаа бөгөөд
сүүлийн 4 сард гарсан олон улсад цацагдсан мэдээлэлээс харвал:
“Байгалийн баялагаа үндэсний гэхүзэл нь Рио Тинтог дахин дайрч байна”Trefis
“Бүтэлгүйтлийн цуваа, удаа дараа хойшлуулах нь Эрдэнэс Таван Толгойг эвгүй
байдалд оруулж байна” – Reuters
“Оюу толгой төсөлд байгалийн баялаг ашигласны төлбөр болон гэрээний
нөхцлүүд заналхийлж байна”- The New York Times
“Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай шинэ хууль болон улс төрийн
тогтворгүй байдал нь салбарын ГШХО-ы бууруулах боломжтой”-Asia Legal
Business
“УИХ энэ оны эхэнд хагас боловсруулсан хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн
төслийг шахан батлуулсан ба ингэснээр зах зээлийн эдийн засгийн тухай бүхий
л зарчмыг үгүйсгэж байна” -National Interest
“Социалист нийгмээс зах зээлийн нийгэмд амжилтгүй шилжсэн орнуудын нэг
жишээ болох эсэх нь хутганы ирэн дээр байна.” - Wall Street Journal
“Шуурганы үеэрх навчны нэгэн адилаар Монголд цугласан олон тарж байна” Capitalist Exploits
Гадаадын хөрөнгө оруулагч болон ажиглагчдын үзэж байгаагаар улс төрийн
тогтворгүй байдлаас болж Монголд хөрөнгө оруулсан компаниуд алдагдал хүлээж
байгаа бөгөөд үүнийг хөрөнгө оруулагч
нар Монголын танго гэж нэрлэх
болсон.Энэхүү улс төрийн тогтворгүй орчин нь хувьцааны үнэ цэнэд яг нөлөөлсөн
эсэхийг хэмжих, мөн хөрөнгө оруулагчид энэ тохиолдолд ямар хариу үйлдэл
үзүүлдэгийг судлах нь тун ач холбогдолтой юм.
Судалгааны зорилго
Бидний судалгаа Монголын улс төрийн тогтворгүй байдлын улмаас үүсэж буй
асуудлыг дэлхий дахин хэрхэн дүгнэж байгааг хувьцааны ханшийн уналтаар
дамжуулан судлахыг зорьлоо. Дараах асуудлыг судлахыг зорилоо:
“Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж
ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай” хууль Монголд
төсөл хэрэгжүүлж байгаа компаниудын хувьцааны ханшийн уналтанд
нөлөөлсөн эсэхийг тогтоох
Улс төрийн тогтворгүй байдлын улмаас үндэстэн дамнасан корпориаци хэрхэн
хариу үйлдэл үзүүлдэгийг судлах
3
Б. Эрдэнэбат “Нөөцийн хараал ба Сонгуулийн дүрэм” 2011
4
- 5. Тоон өгөгдөл баримт
Кэйс судалгаанд ашигласан баримтуудыг Америкийн нэгдсэн улсын тагнуулын төв
газрын мэдээллээс авсан ба уг мэдээлэл 30 жилийн дараа олон нийтэд ил тод болдог
юм. Монголд төсөл хэрэгжүүлэхээр гадаадын хөрөнгийн биржүүд дээр мөнгө босгосон
компаниудын хувьцааны мэдээллийг www.bloomberg.com, www.finance.yahoo.com–с
авч ашиглалаа. Вектор авто регресс загварыг үнэлэхдээ Монгол банкны тоо
мэдээллийг ашиглалаа.
Аргачлал
EVENT4болсноос хойш тодорхой өдрийн дараа тухайн компаний хувьцааны үнийн
өсөлт(бууралт) болно гэсэн гол таамаглал дэвшүүлж байна. EVENT дээрх шалтгаанаас
болж өөр өөр интервалтай байна.Регрессийн аргаар тооцсон ба хууль хэлэлцэснээс
батлагдах хүртэл хугацааг дамми хувьсагчаар оруулсан ба хамааран хувьсагч нь
тухайн компаний зах зээлийн үнэ юм.
Регрессийн арга
(1)
- f фирмийн t-1 болон t хугацааны хоорондох хувьцааны өгөөж
- t-1 болон t хугацааны тухайн хөрөнгийн биржийн, салбарын хувьцааны индекс
- k өдрийн дамми хувьсагч, k-1 EVENT-ийн хувьсагч
– EVENT-ийн дараах k өдрийн дундаж өгөөж
- хуримтлагдсан хувьцааны өгөөж нь нэг өдрийн дундажийг үйл ажиллагаа
үргэлжлэх хугацаагаар үржүүлнэ. K хувьсагчийг 1-с 15 хоногийн хооронд байна.
Out-of sample арга
Out-of sample арга нь EVENT үйлчлэх хугацаатай холбоотой бүхий л үйл ажиллагаанд
хамаатай юм.Үнэлгээний цонхоо EVENT ойртож буй ялзралаас хамгаалахын тулд
бидний үнэлгээний цонх нэг сарын урттай байна. Бүх компаниудын хувьд хувьд нэг
ижил үнэлгээний цонхыг ашиглана.
(2)
(2)-р томъѐог ашиглан EVENT-ийг таамагласан болон таамаглалаас зөрж байгаа
хэсгийг харуулна:
(3)
Дээр зааснаар k хоногийн туршийн EVENT үргэлжлэх ба k нь 0-15 хоногийн хооронд
байна. K өдрийн турш хэвийн бус хувьцааны өсөлт дараах байдалтай байна:
4
Тухайн нэг үйл явдал болох хугацаа гэж ойлгоно
5
- 6. k+1 өдрийн турш хэвийн бус f компаний хувьцааны өгөөжийн дараах байдалтай байна:
Ерөнхий зах зээлийн өгөөжийн хувьд нэг компаний өгөөж хугацааны туршид нөлөөлнө
гэсэн урьдач нөхцөл дэвшүүлбэл нэг үйл ажиллагааны хэвийн бус хуримтлагдсан
өгөөж нь үйл ажиллагааны цонхыг C AR-ын үргэлжлэх хугацаагаар үржүүлсэнтэй
тэнцүү байна.
Олон үйл ажиллагааны хуримтлагдсан хэвийн бус өгөөжийн эмжээг тооцохыг тулд үйл
ажиллагааны турших CAR-ыг нэмлээ. Ихэнх тохиолдолд компани бүрт нэг үйл
ажиллагаа зохион байгуулагдсан байна. Үйл ажиллагаа нь цаг хугацааны туршид
болон компануудын хувьд бие даасан байх нөхцөлд үйл ажиллагааны нийт дүнгээр үйл
ажиллагааг индексжүүлэн F гэж тэмлэглэлээ. CAR-ыг олон компаниудын хувьд
тооцооллоо:
Стандарт алдааг
дээрх байдлаар тооцож байна.
Эмпирик судалгааны хэсэг
Монголд төсөл хэрэгжүүлэхээр гадаадын хөрөнгийн биржүүд дээр мөнгө босгосон 36
компани байна(dual listing-ийг тооцвол 56).Үүнд: нүүрсний 17, алтны 6, төмөр болон
хүдэрийн 4, зэсийн 8, газрын ховор элементийн 1 компаниуд байна. Мөн тун удахгүй
IPO хийхээр төлөвлөж буй 7 компани бэлтгэлээ базааж байна.
Хөрөнгө босгосон биржүүдийг авч үзвэл:
SGX, 1
ASX, 12
HKEx, 14
LSE, 3
TSX/NY/CNSX, 26
Хувьцааны ханш тухайн компанитай холбоотой мэдээллийн дараа ихэвчлэн
өөрчлөгддөг. Үүнийг зах зээл хариу үйлдэл үзүүлж байна хэмээн шинжээчид
6
- 7. үздэг5.Эдгээр компаниудын хувьцааны хэлбэлзэлийн уналт нь манай улс төрийн
тогтворгүй байдлаар тайлбарлагдана.Тус хэсэгт South gobi6 компаний хувьцааг
төлөөлүүлэн авсан ба бусад компаний мэдээллийг хавсралтанд тусгасан болно.Тус 36
компаний зах зээлийн үнэлгээ 2012 оны 1 сард 29тэрбум 219 сая ам.доллар байсан бол
2012 оны 11 сарын байдлаар 13тэрбум 695 сая ам.доллар болж буурсан байна7.
South Gobi
25
700000
600000
500000
400000
300000
200000
100000
0
20
15
10
5
2003,12
2004,4
2004,8
2004,12
2005,4
2005,8
2005,12
2006,4
2006,8
2006,12
2007,4
2007,8
2007,12
2008,4
2008,8
2008,12
2009,4
2009,8
2009,12
2010,4
2010,8
2010,12
2011,4
2011,8
2011,12
2012,4
2012,8
0
Volume
Close
*График1
Global mining index
1000
800
600
400
200
0
Global mining index
*График2
5
Financial economics, second edition, Zvi Bodie, Robert C.Merton and David L.Cleeton
South gobi компанийг Хятадын төрийн эзэмшлийн CHALCO компани худалдан авахтай холбогдуулан
“СТРАТЕГИЙН АЧ ХОЛБОГДОЛ БҮХИЙ САЛБАРТ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА ЯВУУЛЖ БАЙГАА АЖ
АХУЙН НЭГЖИД ГАДААДЫН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫГ ЗОХИЦУУЛАХ ТУХАЙ ХУУЛЬ”-ийг
баталсан учир нөлөө хамгийн өндөртэй гэж үзсэн.
7
Манай улсын ДНБ 8.8 тэрбум ам.доллар гэдгийг санахад илүүдэхгүй байх мөн Эдгээр компаниуд
зөвхөн Монголд үйл ажиллагаа явуулдаггүйг анхаарах хэрэгтэй.
6
7
- 8. 0.8
0.6
0.4
n44
0.2
n66
-0.2
1
16
31
46
61
76
91
106
121
136
151
166
181
196
211
226
241
256
271
286
301
316
331
346
361
376
391
406
421
436
0
n22
-0.4
-0.6
*График3
Global Mining Index болон South Gobi ХК хоѐрын корреляци 2012 оны 4 сар хүртэл
харьцангуй тогтвортой байсан бөгөөд “Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт үйл
ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах
тухай” хуультай холбогдуулан хамаарал нь багасаж байгаа нь харагдаж байна.Мөн
2012 оны сонгууль, шинэчлэлийн засгийн газартай холбогдуулан одоог хүртэл
савалгаатай байна.Судалгааны гол обьект бол “Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт
үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг
зохицуулах тухай” хууль батлагдсантай холбогдуулан дээрх компаниудын хувьцааны
ханшинд сөргөөр нөлөөлсөн эсэхийг хэмжих юм. 2010 оны 10 сарын 18-ны өдрөөс
2012 оны 11 сарын 19-ны өдрийг хүртэлх нийт 109 долоо8 хоног дээр үнэлгээ хийх ба
хамааран хувьсагчаар компани тус бүрийг, тайлбарлагч хувьсагчаар Global Mining
Index9, “Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж
ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай” хууль ийг байнгийн
хороогоор хэлэлцэж эхэлсэн2012 оны 4 сарын 10-нөөс 2012 оны 5 сарын 20 ны
хоорондох 6 долоо хоногийг чанарын хувьсагч болгон авсан.
Хувьсагчид
“Сонгогдсон ХК”
Тайлбар
Тухайн компаний
өгөөж
“Global_mining_index” Уул
уурхайн
салбарын индекс
“Dummy”
Event
болсон
хугацаа
Нэмэлт
Хамааран хувьсагч
Таамаглал
Тайлбарлагч
хувьсагч
Мөн бол 1
Биш бол 0
+
-
*Хүснэгт1
Дараах загварыг ашиглана.
(1)
8
Хувьцааны ханш нь өдөр өдрөөр гардаг ба бид үнэлгээнд өдрөөр эхэлж авч үзсэн хэдий ч хэт white
noise процесс үүсгэж үнэлгээг гажуудуулж байсан болно.
9
Bloomberg-ээс тооцдог
8
- 9. Загварын үр дүн
Хувьсагчид
C
Тайлбар
Сул гишүүн
Global mining index
Тайлбарлагч хувьсагч
Dummy
Чанарын хувьсагч
R2
Adjusted R2
S.E of reg
Prob(F-statistic)
Детерминацийн коэф
Засварлагдсан R2
Регрессийн стандарт алдаа
ХБК(robust)
-0.1975
(0.008)
[-2.016]**
0.441
(0.179)
[2.461]**
-0.059
(0.024)
[-2.446]**
0.11
0.10
0.07
0.001***
*Хүснэгт2
***, ** , * -ээр харгалзан 1%, 5%, 10% -ийн ач холбогдолын түвшинд ач холбогдолтойг тэмдэглэв.
Анхан шатны үнэлгээнээс үзэхэд Heteroskedascity алдаа байсан учир robust стандарт
алдаа ашиглан t тест хийсэн. Дээрх үр дүнгээс харахад бидний гол зорилго болох
чанарын хувьсагч ач холбогдолтой гарсан нь “Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт
үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг
зохицуулах тухай” хууль хувьцааны үнэд нөлөөлсөн байна.Southgobi Resource
компаний өгөөжийг дараах хэмжээгээр бууруулсан байна.
0.3
0.2
0.1
0
-0.1
Southgobi
EVENT-ийн нөлөө
-0.2
-0.3
-0.4
*График4
ГШХО болон ДНБ-ний алдагдал
Энэ хэсэгт гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нь ДНБ-ийн алдагдалд хэрхэн
нөлөөлөхийг VAR загвар ашиглан тооцсон болно. Cудлаачдынхаар FDI нь ДНБ-гийн
өсөлтөнд эерэг нөлөөтэй бөгөөд онолын хувьд өсөлтийн загваруудад технологи нь
үйлдвэрлэлийг тодорхойлдог бөгөөд технологийг түргэтгэх хөрөнгө оруулалт, гадны
хөрөнгө оруулалт нь үйлдвэрлэлийг өсгөх нөлөө үзүүлнэ гэсэн дүгнэлт байдаг бол
түүнчилэн валютын ханш өндөр байх инфляцийн түвшин нь гадаадын шууд хөрөнгө
оруулалтанд нөлөөлдөг гэсэн дүгнэлт байдаг байна. Reduced Vector autroregression-г
хийхдээ долларын ханш, инфляцийн түвшин, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт,
9
- 10. дотоодын нийт бүтээгдэхүүний алдагдал гэх 4 хувьсагч ашигласан бөгөөд ДНБ-ын
алдагдалыг тооцохдоо Hodrick Prescott-ийн фильтрыг ашигласан болно.
Хувьсагчдийн стационар эсэхийг Unit root тестээр шалгасан бөгөөд нэгдүгээр
эрэмбийн ялгавар авч бүгд 10 хувийн ач холбогдлын түвшинд стационарь болсон
болно.Lag length criteria тест ашиглан лагын хэмжээг 3 гэж тодорхойлсон мөн серийн
коррелаци байгаа эсэхийг LM test, алдааны хэв маяг хетероскедастик шинжийг White
тестээр шалгасан болно.
Хариу үйлдлийн функцууд
ДНБ-ын алдагдалын хариу үйлдлийн функц
ГШХО-ын нэгж импульсд
0.01
0.005
0
-0.005
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
-0.01
-0.015
Дээрх графикаас үзэхэд ГШХО-ын нэгж эерэг шокд ДНБ-ийн алдагдал хугацааны эхэн
үеийн нөлөө хүчтэй ажиглагдаж байгаа бөгөөд 5-р улирлаас хэлбэлзэл нь арилж байна.
Энэхүү үр дүнгээс үзвэл ДНБ-ийн алдагдал буурах хандлага илүү их ажиглагдаж
байгаа нь онолын таамаглалтай тохирч байна.
Валютын ханшийн хариу үйлдлийн функц
Валютын ханшийн импулсьд
0.06
0.04
0.02
0
-0.02
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Валютын ханшны нэгж эерэг шокд ГШХО –ыг бууруулах нөлөөг харуулж байна. Энэ
нь ханш чангарахад дотогшоо чиглсэн хөрөнгийн урсгалыг бууруулна гэсэн
дүгнэлтийг гаргаж байна.
Инфляцийн хариу үйлдлийн функц
10
- 11. Инфляцийн хариу үйлдэл
1
0.5
0
-0.5
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
-1
-1.5
ГШХО-ын нэгж эерэг шокд Инфляци нь хэлбэлзэлтэй байгааг харуулж байна. Эндээс
үзэхэд ГШХО нэмэгдэх нь инфляцид хэлбэлзэлтэй боловч ерөнхий дүр зургийн харвал
бууруулах нөлөөтэй байна.
Нэгтгэж дүгнэхэд ГШХО нь эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүдэд хугацааны хувьд
нөлөөтэй бөгөөд хэлбэлзэлтэй боловч ДНБ-ийн алдагдал болон инфляци зэрэг
үзүүлэлтд эерэгээр нөлөөлж байна. Харин ам.долларын ханш чангарах нь эсрэгээрээ
гаднаас орж ирж байгаа хөрөнгийн урсгал ГШХО-ийг бууруулах нэг шалтгаан болох
нь харагдлаа.
Кэйс10
Танилцуулга
Энэхүү судалгаагаар хувьцааны үнэ нь АНУ-ын гадаад орнуудад хийсэн засгийн
газрыг унагаах үйл ажиллагааны ачаар өсч байгаа компаниудын харуулна. АНУ-ын
дэмжлэгтэйгээр тухайн улсын засаглалыг нурааснаар тухайн компаний хөрөнгө нь
улсын өмч болох гэж байсан үйл явцаас салж буй компаниудын авч үзнэ. АНУ-ын
ТЕГ-ын албан ѐсны баримтуудаас11 тухайн компаний хувьцааны үнийн нөлөөллийг
статистикийн болон эдийн засгийн аргаар Харвардын их сургуулийн профессорууд
тооцолсон байна.
Иранд болсон үйл ажиллагаа 1953
Muhammed Mossadegh12 Ираны ерөнхий сайдаар томилогдохдоо Их Британий эзэмших
газрын тосны эрхийг хураан гэсэн бөгөөд 1951 оны 4 сарын 28-нд Ираны
парламентийн шийдвэрээр сонгогдсон байна. 1951 оны 3 сарын 25-нд Ираны
парламент үндсэрхэг үзлийг дэмжих хөтөлбөр явуулж эхэлсэн ба 1951 оны 5 сарын 1ээс түүний үндсэрхэг үзлийн хөтөлбөр Англо-Ираны газрын тосны хөрөнгийг улсын
өмч болгохоос эхэлсэн. Аажмаар Mossadegh Шахын эрх мэдэлд заналхийлж эхэлсэн ба
яваандаа буюу 1953 оноос түүний эрх мэдэл буурч эхэлсэн. Truman-ны13багийнхан Их
Британи болон Ираны засгийн газартай гэрээ хийх гэж оролдсон. Eisenhower-ийн14
удирдлага нь доор АНУ-ын Mossadegh-ийг унагаах санаа улам эрчимжин 1952 онд Их
Британи MI6-гийн дэмжлэгтэйгээр, улмаар 1953 оны 6 сарын 18-нд ТЕГ болон Эм Ай
Эй хүлээн зөвшөөрсөн байна. Ингэснээр АНУ болон Их Британи улс төрчдийг
лоббидох болон жүжиглэх их хэмжээний хүмүүсийг хөлслөхийг тулд хэдэн мянган
10
COUPS, CORPATIONS AND CLASSIFIED INFORMATION Arindrajit Dube, Ethan Kaplany, and Suresh
Naidu (2008)
11
30 жилийн дараа нэвтэрч болдог. 2012 оны үйл явдлыг 2042 онд үзэх боломжтой.
12
1951-1953 оны Ерөнхий сайд
13
АНУ-ын 33 дахь Ерөнхийлөгч
14
АНУ-ын 34 дэхь Ерөнхийлөгч
11
- 12. доллар зарцуулжээ. Мөн тэд Шахад эрх мэдлээ дангаар эзэмшин Mossadegh-ийг
огцруулах санал тавьжээ. Mossadegh-ийг эсэргүйцсэн хөдөлгөөн 1953 оны 8 сарын 19нд үр дүнгээ өгөн Mossadegh огцорчээ.
Гуатемалад болсон үйл ажиллагаа 1954
Гуатемала нь улс төр, нийгэм эдийн засгийн тогтворгүй байдалтай улс юм. 1945 оноос
эхлэн төвд тулгуурласан Arevalo-ийн засаглал ирмэгцээ тус улсын анхны ардчилсан
сонгуулийг эхлүүлсэн ба хөдөлмөрийн дарангуйлсан хууль тогтоомжууд кофе
тариаланчдын дургүйцлийг ихэд хүргэжээ. 1951 оны Jacobo Arbenz-ийн15 удирдлага нь
доор улс орны газар нутгийг бүхлээр нь хамарсан улсын өмч болох төлөвлөгөө
хэрэгжүүлж эхэлжээ. Уг төлөвлөгөө хэрэгжсэнээр үндэсний кофены газрын эзэд болон
Гуатемалагийн газрын 40%-ийг болон усан онгоцны портууд болон төмөр замын
ихээхэн хэсгийг эзэмшдэг United Fruit компанийг аюулд оруулсан юм.
1952 оны 6 сарын 17-нд хөдөө аж үйлдвэрийн шинэчлэлийн хуулийн төсөл өрнөн
газрын дахин хуваарилалт явагдсан байна. Мөн хуулийн төсөл нь тариаланчидыг
ажлын байртай болгохыг дэмжсэн байхад газар эзэмшигчид газраа өгөхгүйн тулд
тэмцэж байжээ. Харин 1952 оны 12 сарын 12-ний өдөр хөдөө аж ахуйн шинэчлэлийн
хуулийн төслийн хүрээнд Tiquisate ургацын 55000 акр газрыг улсын өмчид оруулсан
байна. United Fruit компани дээд шүүхэд газраа авч үлдэх өргөдөл гаргасан ба үүний
хариуд Arbenz дээд шүүхтэй хариуцлага тооцсон байна. 1953 оны 2 сарын 25-нд
Гуатемалагийн засгийн газар United Fruit компаниас 234000 акр газар нэмж авсан ба
энэ жилдээ нэмж 173000 акр газар улсын өмч болгожээ.
АНУ-ын 1952 оны Arbenz-ийн газар нутгийн шинэчлэл нь улсаа коммунист
орон болгох гэж байна гэх үзэл санааг дэвшүүлжээ. Тухайн үеийн ТЕГ-ын орлогч дарга
Allen Dulles ТЕГ-ын даргад засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны санааг
танилцуулан зөвшөөрөл авчээ. 1952 оны 8 сарын 18-нд ажиллагаа Пи Би Фортуныг
хүлээн Bedell Smith зөвшөөрснөөр Eisenhower-ийн засгийн газар Allen Dulles-ийг16
албан тушаал ахиулан түүнийг Arbenz-ийн хэргийг хариуцуулан 1953 оны 12 саоын 9ний өдөр хийхээр төлөвлөн, 1954 оны 4 сарын 19-ний өдөр Eisenhower бүрэн хүлээн
зөвшөөрчээ.Засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаа 1954 оны 6 сарын 19 өдөр Castillo
Armas өөрийн 150 цэрэг дайчидтай хамт Гуатемаларуу дайрснаар хэрэгжиж эхэлжээ.
Эхний ээлжинд засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаа амжилтгүй болсон ба 9
хоногийн дараа 1954 оны 6 сарын 28-ний өдөр Arbenz-ийн засгийн газар нуржээ.
Кубад болсон үйл ажиллагаа 1961
1959 оны 1 сарын 1-нд Кубын дарангуйлагч Fulgencio Batista17 Доминиканы Нэгдсэн
улсаас Кубыг тусгаарласнаар 1 сарын 3-нд шинэ засгийн газар байгуулагдсан байна.Уг
засгийн газрыг Fidel Castro-гийнгийн18 марш 1 сарын 8-нд Кубын хувьсгал ялалт
байгуулсанаар нураажээ.
Мөн тус жил АНУ-ын дэмжлэг болон 4-р сарын Castro-гийн АНУ дах айлчлал гээд
АНУ-Кубын харилцаа найрсаг болж эхлэх үед буюу 1959 оны 5 сард Castro ЗХУ-аас
100 зөвлөх хөлслөн бүх гадаад улсын (ихэнх нь АНУ-ын) газрыг улсын өмч болгох
ажил явуулжээ. Засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаа 1960 оны 8 сарын 19-нд
15
1944-1951 онд Гуатемалагийн Батлан хамгаалах яамны сайд, 1951-1954 онд Гуатемалагийн
Ерөнхийлөгч
16
1953 оноос 1961 оны хоорондох АНУ-ын ТЕГ-ын дарга
17
1940-1944 онд Кубын Ерөнхийлөгч, 1952-1959 онд Удирдагч
18
1959-1976 онд Кубын Ерөнхий сайд, 1976-2008 онд Кубын Агуу их Удирдагч
12
- 13. хийхээр тогтсон ба Кубыг довтлох, шинэ зарчим санаачлан хөдөө орон нутагт түгээн
эцэстээ Castro-г буулгах үйл ажиллагааг цэрэг дайчид гүйцэтгэнэ. 1960 оны 3 сарын 17нд Eisenhower ТЕГ-ын төлөвлөгөөнд зөвшөөрөл олгон Castro-гийн дэглэмийг нураахын
тулд 13 сая доллар төсөвлөжээ. Засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаа 1960 оны 8
сарын 19-нд хийхээр тогтсон ба Кубыг довтлох, шинэ зарчим санаачлан хөдөө орон
нутагт түгээн эцэстээ Castro-г буулгах үйл ажиллагааг цэрэг дайчид гүйцэтгэнэ. Олон
нийтэд хандан хэлэхдээ АНУ: Castro-гийн засгийн газар, ЗХУ-ын эдийн засгийн
дэмжлэгийг их хэмжээгээр авч, дипломат харьцаагаа нийгмээс тусгаарласнаар ийм үр
дүн хүрч байна гэж тайлбарлажээ. Үүний хариуд Куб улс АНУ-ын эзэмшлийн газрыг
1960 оны 8 сарын 5-аас хэлэн буцаан олгосон ба тус оны 10 сар хүртэл олгон
дуусгажээ.
1961 онд Kennedy19 ерөнхийлөгч болох үед зөвлөхүүдтэйгээ сайтар зөвшилдсөний
эцэст 1961 оны 1 сарын 30- ТЕГ үйл ажиллагааг үргэлжлүүлэхээр шийджээ. Кубын
засгийн газрыг буулгаж авах Пиггийн тохойн мөргөлдөөнд АНУ ялагдсан. Учир нь
эхний ээлжинд уг төлөвлөгөөний талаарх мэдээлэл олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн
хэрэгслээр цацагдсан ба ТЕГ Castro-гийн эсрэг маш их хүмүүс байгаа гэж буруу
таамагласан байна. 3 хоног тулалдсаны эцэст хамгийн сүүлийн босогчид Кубын
цэргүүдэд баригдсан байна. Энэ үйл явдлаас хойш АНУ-Кубын харилцаа маш муудсан
ба ТЕГ Castro-гийн амь насанд халдах оролдлогын засгийн газрыг унагаах үйл
ажиллагааны дараагаар олон 10 жилийн турш хийжээ.
Чилид болсон үйл ажиллагаа 1971-73
Allende-г20 анх удаа ерөнхийлөгчид өрсөлдсөн цагаас хойш буюу 1958 оноос хойш
түүнийг 1970 оны 9 сарын 4-нд ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялах хугацаанд АНУ-ын
зүгээс учруулж буй олон саад бэрхшээлийг давсан байна. Хөгжлийн төлөө нэгдье
хөтөлбөрийн хүрээнд АНУ Чилийн улс төрд ихээхэн оролцох болсон ба ялангуя сөрөг
хүчнийг үгүйсгэн Латин Америкийн орнуудад зах зээлийн эдийн засагтай, ардчилсан
нийгэмтэй улсын жишээ болгох үйл ажиллагаанд оролцож байв. АНУ-ын дэмжиж буй
Christian Democrats буюу эрх баригч нам 1964 оны орон нутгийн болон 1965 оны
сенартрын сонгуульд арай гэж ялжээ.
Зэс Чилийн хамгийн чухал зах зээл юм. Ажлаа хүлээн аваад 2 сар болж байх
хугацаандаа Allende уул уурхайн газар нутгийг улсын өмч болгох хуулийн төслийг
санаачилсан ба 1971 оны 7 сарын 11-нд хууль тогтоох байгууллага уг төслийг
баталжээ. Томоохон зэсийн уурхайнуудыг улсын өмч болгох үйл явц буюу Чилинизаци
хөдөлгөөн хаа сайгүй хэрэгжиж байсан ба Christian Democrats нам их хэмжээний нөхөн
төлбөр олгон газрыг хураах санал тавьсан байна. Харин сөрөг хүчний хувьд 1971 оны 9
сарын 28-нд уул уурхайнуудыг эзэмшиж байсан компаниуд өмнөх жилүүдэд
хангалттай их хэмжээний ашиг олсон хэмээн үзэж нөхөн төлбөр бага хэмжээгээр олгох
нь зүйтэй гэж үзжээ.
АНУ 1970 оноос эхлэн Allende-гийн эсрэг засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны
төлөвлөгөө боловсруулж эхэлсэн ба Пиггийн Тохойн бүтэлгүйтлээс АНУ-ын засгийн
газар болон ТЕГ-ын хоорондох харьцааг зохицуулах үүднээс засгийн газрыг унагаах
үйл ажиллагааийг төлөвлөх 40 хороо шинээр нээгдсэн байна. Энэ удаад ТЕГ 2 үе
шаттай төлөвлөгөө боловсруулсан ба 1-т Allende-гийн үндэсний өрсөлдөгчдөөс бүрдэх
үндэсний дэмжлэг болон 2-т засгийн газрын эсрэг хэрэгжүүлэх нууц ажиллагаанууд
19
20
АНУ-ын 35 дахь ерөнхийлөгч
1970-1973 онд Чилийн Ерөнхийлөгч
13
- 14. орно. 1-р үе Allende-гийн баталсан хууль тогтоомжоор дууссан бол 2-р үе хэзээ ч
дуусаагүй юм.
1971 оны 1 сарын 28-ний өдөр Аллэндийн зарчимыг үгүй хийхийн тулд 40 хороонд 1.2
сая доллар цуглуулжээ. 1972 оны 10 сарын 26-нд нэмэлт 1.4 сая доллар орсон байна.
Эцэст н 1973 оны 8 сарын 21-нд буюу 1973 оны 3 сарын 4-ний орон нутгийн
сонгуулийн хүчээ сэлбэх үеэс хэдхэн сарын дараа 40 хороод 1 сая доллар олгосон ба
1973 оны Allende-г унагаахад ТЕГ-ын оролцоо ямар байсан нь тодорхойгүй ба 1973
оны 9 сарын 11-нд Allende-гийн засгийн газар нуран унасан байна.
Кейсийн тооцооллын үр дүн21
Хуримтлагдсан хэвийн бус өгөөжийг олохыг тулд үйл ажиллагааны цонхыг 1-16
хоногийн хооронд авсан ба k өдрийн үйл ажиллагааны цонхыг харуулахын тулд (0, k1) ашиглалааа. Регрессийн болон out of sample загварын ашиглан хувьцааны үнэ
засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаатай эерэг хамааралтай гэдгийг харж болно.
Засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны 4 хоногийн дараа хувьцааны үнэ 1.7%-иар
өссөн бол стандарт алдаа нь 0.7% байна. Хуримтлагдсан хэвийн бус өгөөж нь бүх орны
жишээнд 4-с 16 хоногийн турш хамгийн багадаа 10%-ын ач холбогдлын түвшинтэй
байх ба ихэвчлэн 1%-тай байна. Хуримтлагдсан өгөөжийн түвшин 3-с 12 хоногийн
хооронд хамгийн өндөр түвшиндээ байх ба энэ нууц мэдээллүүд хөрөнгийн үнэд
тодорхой хугацааны турш аажмаар нөлөөлнө гэсэн таамаглалд суурилж байна.
95%-ийн итгэх магадлалтай байх ба аргачлалаар үйл ажиллагаа явагдснаас хойш 22
өдөр нь үйл ажиллагаанд чухал нөлөөтэй байна. Хуримтлагдсан өгөөжийн түвшин үйл
ажиллагаа явагдснаас хойш 4 дэх өдөр 5%-ийн түвшинд ач холбогдолтой байх ба 13
дах өдөр хүртэл ач холбогдолтой хэвээр байна. Үйл ажиллагааны ашиг нөхцөл бүрт
тогтмол байх мэт санагдавч 0-с 2 долоо хоногийн турш статистик дүнгээрээ ялгаатай
байна. Үйл ажиллагаа болохоос өмнө хугацаанд хуримтлагдсан өгөөж ямар нэгэн
тренд харуулахгүй ба ач холбогдолтой байдаггүй байна. Тодорхой үйл ажиллагааны
хувьцааны үнийн таамаглал, тренд байхгүй ба ТЕГ тодорхой компаний улс
төрийн нөлөөлөл ороогүй хувьцааны уналтаас болж засгийн газрыг унагаах үйл
ажиллагаа хийдэггүй байна.
Иран болон Гуатемалагийн хувьд үйл ажиллагаа хамгийн ач холбогдлын түвшин
өндөртэй байна. Аль аль жишээний хувьд дундаж хуримтлагдсан өгөөжийн хэмжээ үйл
ажиллагааны 4 өдрөөс хойш 2.5%-ын ач холбогдлын түвшинтэй байх ба стандарт алдаа
0.9%-тай байна. Out of sample аргачлал нь регресстэй төстэй хариутай байна.
Кубын хувьд Кубын засаглалыг нураах үйл ажиллагаа ТЕГ, ерөнхийлөгчийн аль нь
шийдсэн байсан тухайн компаниудын хувьцааны үнэд нөлөөлөхүйц үр дүн
байсангүй.Энэ Запата үйл ажиллагааны төлөвлөлт муу байсантай нягт холбоотой юм.
Мөн хугацаанаас өмнө хэвлэл мэдээлэлд цацагдсантай холбоотой. Үүнээс гадна
Пиггийн тохойн бүтэлгүй үйл ажиллагаа нь Запата ажиллагааны бүтэх магадлалыг
хөрөнгө оруулагчдын хувьд бууруулсан юм.
21
Тус хэсэгт засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны нөлөөний улмаас компаниудын хувьцааны өгөөж
хэрхэн өсөж байгааг харууллаа.
14
- 15. Дүгнэлт
[1] Гадаад улсын засгийн газраас зохион байгуулж буй засгийн газрыг унагаах
үйл ажиллагаанууд нь тухайн орноос ядуу буурай орны нийгэм, эдийн засаг, улс
төрийн байдалд чухал нөлөө үзүүлсэн байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг улсын өмч
болгосон орнуудын эсрэг хийсэн АНУ-ын ТЕГ-ын үйл ажиллагаатай танилцлаа. Үйл
явдлыг судлах аргыг ашиглан шинжилгээ хийхэд АНУ-ын засгийн газрыг унагаах үйл
ажиллагааны талаарх мэдээлэл нь улсын өмч болсон олон улсын байгууллагуудын
хувьцааны үнийг нэмжээ. Хувьцааны үнийн өсөлт нь АНУ-ын засгийн газрыг унагаах
үйл ажиллагааны талаарх мэдээлэл нь тодорхой хэмжээгээр олон нийтэд ил болсонг
харуулж байна. Хувийн/нууц мэдээлэлд тулгуурласан хөрөнгийн үнийн өөрчлөлтийн
онолоос үзэвэл АНУ-ын нууц ажиллагаанууд хувьцааны үнэд бүрэн нөлөөлөхөд
тодорхой хугацаа шаардана.
[2] Засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаас илүүтэйгээр уг ажиллагааны бэлтгэл
үе шат нь хувьцааны үнийн өсөлтөнд нөлөөлсөн байна. Ингэснээр засгийн газрыг
унагаах үйл ажиллагаа явуулсны дараа хувьцааны үнийн өсөлт нэмэгддэг гэсэн
хүлээлтийг бий болгож байна.
[3] Бидний үр дүн Кубаас бусад улс орны хувьд жигд сайн байсан ба олон
төрлийн мэдээллийн эх сурвалжийн жишээлбэл, олон нийтийн үйл ажиллагаа болон
сонинд нийтлэгдсэн мэдээлэлд тавих хяналтаас шалтгаалан ерөнхийдөө өөр өөр байна.
Кубын засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны бүтэлгүйтэл нь мэдээлэл ил болсонтой
холбоотой юм.
[4] Global mining index болон South gobi ХК хоѐрын корреляци 2012 оны 4 сар
хүртэл харьцангуй тогтвортой байсан бөгөөд “Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт
үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг
зохицуулах тухай” хууль –тай холбогдуулан хамаарал нь багасаж байгаа нь харагдаж
байна.Мөн 2012 оны сонгууль, Шинэчлэлийн Засгийн газартай холбогдуулан одоог
хүртэл савалгаатай байна.
[5] 36 компаний зах зээлийн үнэлгээ 2012 оны 1 сард 29тэрбум 219 сая
ам.доллар байсан бол 2012 оны 11 сарын байдлаар 13тэрбум 695 сая ам.доллар болж
буурсан байна
[6] Энэ бүгдээс харахад манай улсын ТАНГО хэтэрч эхэлвэл дээрх компаниуд
зориудаар засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаа хийх бодлого баримталж болзошгүй
юм. Энэ нь цэрэг зэвсгийн хүчээр биш төрөл бүрийн жагсаал, төрөл бүрийн PR
хэлбэрээр байх болов уу гэж таамаглаж байна. Монголд хэр их жагсаал болж байгаа
билээ?
[7] ГШХО нь эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүдэд хугацааны хувьд нөлөөтэй
бөгөөд хэлбэлзэлтэй боловч ДНБ-ийн алдагдал болон инфляци зэрэг үзүүлэлтд
эерэгээр нөлөөлж байна. Харин ам.долларын ханш чангарах нь эсрэгээрээ гаднаас орж
ирж байгаа хөрөнгийн урсгал ГШХО-ийг бууруулах нэг шалтгаан болох нь харагдлаа.
15
- 16. Санал зөвлөмж
[1] Хэт үндэсний үзэл нь тогтворгүй байдлыг бий болгож хөрөнгө оруулагчдыг үргээж
байна.
[2] “Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн
нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай” хуульнь ганц компанид
зориулсан хууль гэж үзэж байна.
[3] Байгалийг баялаг ба хараал гэсэн судалгаа бүрийн үр дүнд нөлөөлсөн байх
боломжтой
Байгалийн арвин нөөцболон- ардчилсан нийгмийн хөгжлийн хооронд сөрөг
хамаарал22;
Зэвсэгт мөргөлдөөн, иргэний дайн гарах магадлалын хооронд эерэгхамаарал 23
Байгалийн тос олборлогч улсуудын зэвсэгт хүчин,цагдаагийн зардал бусад
улсуудаас 2-10 дахин илүү байдаг24.
Дээрх судалгааны үр дүнгүүдэд АНУ-ын нууц үйл ажиллагаа нөлөөлсөн байж
болзошгүй гэж үзэж байна.
[4] “Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн
нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай” хууль нь тооцоо, судалгаагүй
бөгөөд богино хугацаанд хэт яарсан шийдвэр гаргасан гэх аргумент нь олон улсын
хөрөнгө оруулалчид, ажиглагчдын шүүмжлэлд өртөж байна.
22
Ross, M. 2001. Timber Booms and Institutional Breakdown in Southeast Asia. New
York: Cambridge University Press,
23
Collier, P. and Hoffler, A. 2005. Resource rents, governance and conflict. Journal of
Conflict Resolution 49, 625-633,
24
Humphreys, M., Sachs, J.D. and Stiglitz, J.E. 2007. Escaping the Resource Curse.
Columbia University Press,
16
- 17. Ашигласан материал
[1] “Макро эдийн засгийн эрсдэлүүд тэдгээрээс зайлсхийх арга зам”, Б. Эрдэнэбат,
2011;
[2] “COUPS, CORPATIONS AND CLASSIFIED INFORMATION”,
Arindrajit Dube, Ethan Kaplany, and Suresh Naidu, 2008;
[3] “Нөөцийн хараал ба Сонгуулийн дүрэм”, Б. Эрдэнэбат, 2011;
[4] “Financial economics”, Zvi Bodie, Robert C.Merton and David L.Cleeton 2008;
[5] “Timber Booms and Institutional Breakdown in Southeast Asia”, New
York: Cambridge University Press,Ross. M., 2001;
[6] “Resource rents, governance and conflict.”Journal of Conflict Resolution 49, 625-633,
Collier. P, Hoffler. A., 2005;
[7] “Escaping the Resource Curse” Columbia University Press, Humphreys. M., Sachs. J.D.,
Stiglitz, J.E., 2007;
[8]“Нөөцийн хараал ба Монгол”, Б. Эрдэнэбат, 2011
[9] www.finance.yahoo.com
[10] www.bloomberg.com
[11] www.mongolbank.mn
[12] Бусад интернэт эх үүсвэр
17
- 18. Хавсралт
Хавсралт A
Ираны компаниуд
Засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны дараа Англо-Иран25 газрын тосны компани
нийт газрын тосны 40%-ийг авсан бол үлдсэн хэсгийг Франц болон Америк компаниуд
эзэмшиж байсан. Хөрөнгийн үнэлгээ хэд байгааг нарийн мэдэхгүй ч гэсэн
АИГТКомпани нь газрын тосны консорциумаас хэр хэмжээний нөхөн төлбөр нэхэж
байгаагаар тооцож болох юм. Bamberg-ийн бичсэнээр тухайн үеийн Их Британи болон
Америкийн засгийн газрын хоорондох хэлцлийг хийгч Fraser нийт 810 сая паундын
нөхөн төлбөр хүссэнээс Ираны засгийн газраас 530 сая паунд ба 280 сая паундыг
газрын тосны консорциумаас нэхэмжлэсэн байна.
Англо-Ираны газрын тосны компаний нийт үнэлгээг тооцохын тулд 143.7 сая паунд
стэрлинг ашигласан ба энэ нь 1950 оны 1 сараас 5 сарын хувьцааны дундаж үнэ юм.
Харамсалтай нь Нью-Йорк Таймсын Лондонгийн хөрөнгийн биржийн бондын болон
хувьцааны түүхэн баримтанд тухайн үеийн хувьцааны тооны талаар мэдээлэл
тэмдэглээгүй байлаа. Гэсэн хэдий ч жил тутмын хувьцааны хэмжээг Ховардын 2007
оны судалгаанд дурьдснаар Англо-Ираны компаний хувьцаа 1930-53 оны хооронд
20137500 хэмжээтэй байсан гэж үзэн ашигласан болно. Их Британий Петролиум болон
өөрчлөгдсөнтэй холбогдон хувьцаагаа 5 дахин жижигрүүлсэн ба зах зээлийн үнэлгээ нь
2.89 тэрбум паунд стэрлингийн байв.
Кубын компаниуд
1972 оны засгийн газрын өмч болгосон хөрөнгийн хэмжээг тодорхойлохдоо Baklanoffын 1975 онд конгрессийн архиваас мэдээллээ бүрдүүлэн хийсэн судалгаанаас авлаа. Уг
судалгаанд 1972 онд конгрессд өргөн барьсан Кубын 10 томоохон компаниудын
нэхэмжлэлийг ашигласан байна. Инфляцийг тооцохын тулд 1959-72 оны дундаж
инфляци 3%-иар авлаа
Чилийн компаниуд
Бид одоо Чилийн хураагдсан хөрөнгийг зэсний компани бүрээр нь Baklanoff-ын
репортонд үндэслэн тооцоолно.Мөн NACLA-гийн „New Chile‟ гэсэн номноос 1970 оны
гадаадын компаниудын хөрөнгө оруулалтын үнэлгээ болон АНУ-ын эзэмшдэг хувийг
тооцоолон илрүүлэн бодоход харамсалтай нь компани тус бүрээр гаргах боломжгүй ба
NACLA болон ITT гийн мэдээллээс хархад нийт хураагдсан хөрөнгийн үнэлгээ нь 153
сая ам доллар байна.
Гуатемалагийн компаниуд
Arbenz-ийн засгийн газрын 900 тоот тушаалын дагуу газрыг улсын өмч болгох 3 үйл
ажиллагаанд United Fruit компани оролцсон байна. Эхний ээлжинд 1953 оны 3 сард
Гуатемалагийн засгийн газарт нэг акр газрыг 83.3 ам доллар гэж үнэлэн нийт 234000
акр газрын нөхөн төлбөр гэж 19.35 сая ам долларыг хүссэн байна. Гуатемалагийн
засгийн газар энэ хүсэлтийн оронд хөдөө аж ахуйн 610000 ам долларын үнэтэй 3
хувийн 25 жилийн хугацаатай бондыг санал болгосон ба энэ нь тухайн үеийн үнээр 1.3
25
Одоогийн BRITHISH PETROLUM компани, Дэлхийн II том нефт, газрын тос, байгалийн хий эзэмшигч.
РОСНЕФТ-ийн 15 хувийг эзэмшихээр хэлэлцээр хийж байгаа
18
- 19. сая ам доллартай тэнцэж байсан юм. United Fruit компаний нийт эзэмшлийн газар
550000 акр ба нэг акр газрын 83.3 ам доллар гэж үзвэл нийт 45.8 ам доллар болж байна.
Мөн Arbenz-ийн засгийн газар хэдийгээр төмөр замыг улсын өмч болгоогүй байсан ч
гэсэн United Fruit компаний эзэмшлийн төмөр замд аюул учруулж байсан юм. Учир нь
United Fruit компани Гуатемалагийн эзэмшлийн төмөр замын ихэнх хэсгийг эзэмшдэг
ба монополь болсон төмөр замын ашиг буурах юм. 1954 оны өмчийн өөрчлөлтийн
тайланд дурьдсанаар төмөр замын нийт үнэлгээ 29.5 сая ам доллар байсан юм.
Гуатемалагийн нийт төмөр замын 1486.31 миллээс 185.17 миллийг болон 181.49 миль
трамвайгаас 43.78 миллийг эзэмшдэг байна. Тэдний төмөр замын эзэмшиж буй хэсэг
0.124 ба трамвайн 0.241 хэсэг ба нийт 0.137 юм. Энэ мэдээллийг үндэслэн United Fruit
компани Гуатемалад оруулсан хөрөнгө оруулалтын нийлбэр дүн 45.8 сая ам доллар
дээр 29.5 сая ам долларын нэмэн 75.3 сая ам доллар байна.
Засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны эффэкт
Хэвийн бус өгөөжийг регрессийн загварыг ашиглан тооцох ба 2 шалтгааны улмаас
тооцож байна. 1-т засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаа хийгдэж байгаа компаниуд уг
засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны үр дүнг хувьцааны өсөлттэй гэдгийг батлах,
2-т засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны зөвшөөорөл авах үйл явцыг /бэлтгэл үе
шат/засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааэд үзүүлэх нөлөөг харьцуулна.
3 таамаглал тодорхойлолт дэвшүүлж байна: засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны
эхний өдрийн хэвийн бус өгөөж, шинэ засаглалын эхний өдрийн хэвийн бус өгөөж
болон засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны цонхны үеийн хэвийн бус өгөөж.
Засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны цонх – засгийн газрыг унагаах үйл
ажиллагааны эхний өдрөөс шинэ засаглалын эхний өдөр хүртэл хугацаа юм. Кубын
хувьд засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаа бүтэлгүйтсэн ба ТЕГ-ын архиваас авснаар
засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны цонх нь Пиггийн Тохойн үйл ажиллагааны
хугацаа юм.
Мөн хуримтлагдсан хэвийн бус өгөөжийг улс орон тус бүрийн хувьд тооцсон. Засгийн
газрыг унагаах үйл ажиллагааны цонхны үед компаний хэвийн бус өгөөжийн хэмжээ
5.03% байна. Компани тус бүрийн хуримтлагдсан өгөөж өөр өөр байна, жишээлбэл
Гуатемалагийн United Fruit компани засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны цонхны
үеэр 0 хувийн өгөөжтэй байсан бол Чилийн Ananconda 4.64%-ийн өгөөжтэй байна.
Anaconda-гийн хувьцааны өсөлт нь засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаа нь бусад 3
засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны үйл явцтай харьцуулахад хурдан хугацаанд
амжилттай болсонтой чухал холбоотой юм. Кубын засгийн газрыг унагаах үйл
ажиллагаа амжилтгүй болсонтой холбогдуулан өгөөж нь хасах байна. Үүнээс харахад
АНУ-ын элсэн чихэрийн зах зээлд Castro-гийн засаглалын эсрэг засгийн газрыг унагаах
үйл ажиллагаа аль хэдийн шингэсэн байж болох юм. Англо-Ираны газрын тос засгийн
газрыг унагаах үйл ажиллагааны цонхны үед өндөр өгөөжтэй буюу 8.57% байсан ба
10%-ба үүнээс өндөр ач холбогдлийн түвшинтэй байна. Гуатемалагийн хувьд засгийн
газрыг унагаах үйл ажиллагааны дараах улс төрийн тогтворгүй байдалтай холбоотой
байж болно. Arbenz-ийн засгийн газар огцрох үед хүртэл засгийн газрыг унагаах үйл
ажиллагаа амжилттай болсон эсэх эргэлзээ байсан байна. Arbenz-ийн дэглэм нуран
унаснаас хойш 11 өдрийн дараа засгийн газрыг 5 хунтын дэглэм удирдаж эхэлсэн юм.
Мөн үүнээс гадна засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны дараах эхний өдрийн
хэвийн бус өгөөж болон шинэ засаглалын дараах эхний өдрийн өгөөж гэх 2 ойлголтыг
авч үзнэ. Засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны дараах эхний өдрийн компаниудын
19
- 20. дундаж өгөөж 2.23% байсан бол 1%-ийн түвшинд ач холбогдолтой юм. Чили болон
Кубын хувьд 10% ба үүнээс дээш түвшинд ач холбогдол өндөр байна. Кубын хэвийн
бус өгөөж олон нийт засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагаа амжилттай болно гэж
итгэсэн учир өндөр байгаа ба засгийн газрыг унагаах үйл ажиллагааны оролдлогын
дараах өдрийн хэвийн бус өгөөж компаниудын хувьд өндөр байна, дунджаар 3.46% ба
Англо-Ираны хувьд 2.06%, American Sugar -3.73%, United Fruit 3.73% ба Анаконда
4.64% байна.
Хавсралт B
Багасагасан VAR загварын үнэлгээний үр дүн дараах байдалтай гарсан болно.
Vector Autoregression Estimates
Date: 03/15/13 Time: 10:19
Sample (adjusted): 2004Q3 2012Q4
Included observations: 34 after adjustments
Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ]
D(S)
D(GAP)
D(INF)
D(LFDI)
D(S(-1))
-7.989255
(2.54721)
[-3.13647]
0.003452
(0.00160)
[ 2.15106]
-0.170554
(0.21843)
[-0.78082]
-0.005570
(0.00192)
[-2.89895]
D(GAP(-1))
492.4621
(268.596)
[ 1.83347]
-0.298847
(0.16921)
[-1.76617]
41.11310
(23.0326)
[ 1.78499]
0.386181
(0.20262)
[ 1.90598]
D(INF(-1))
-1.675763
(1.91031)
[-0.87722]
-0.000266
(0.00120)
[-0.22121]
0.317804
(0.16381)
[ 1.94005]
-0.001336
(0.00144)
[-0.92729]
D(LFDI(-1))
10879.14
(3423.94)
[ 3.17737]
-4.808740
(2.15696)
[-2.22941]
209.7071
(293.609)
[ 0.71424]
7.603379
(2.58285)
[ 2.94379]
C
2.801087
(20.4317)
[ 0.13709]
-0.007895
(0.01287)
[-0.61336]
0.481956
(1.75206)
[ 0.27508]
0.002543
(0.01541)
[ 0.16500]
@TREND
-0.050585
(0.97784)
[-0.05173]
0.000562
(0.00062)
[ 0.91294]
-0.016642
(0.08385)
[-0.19847]
-3.67E-05
(0.00074)
[-0.04980]
R-squared
Adj. R-squared
Sum sq. resids
S.E. equation
F-statistic
Log likelihood
Akaike AIC
Schwarz SC
0.354727
0.239500
86833.09
55.68825
3.078500
-181.6154
11.03620
11.30556
0.243967
0.108961
0.034460
0.035082
1.807081
68.95944
-3.703496
-3.434138
0.275667
0.146321
638.5161
4.775369
2.131246
-98.10128
6.123605
6.392962
0.337779
0.219525
0.049412
0.042008
2.856390
62.83282
-3.343107
-3.073749
20
