1. МУ-д жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх боломжийн судалгаа
ШУТИС, ҮТДС
Э.Хонгорзул
Khongorzul_en@yahoo.com
Хураангуй. Үндэсний үйлдвэрлэлийн өсөлтийг хангах, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний
хэмжээг нэмэгдүүлэх, хүн амын хөдөлмөр эрхлэлтийг сайжруулах зорилтын хүрээнд
жижиг, дунд үйлдвэрийн хөгжлийг дэмжих нь нийгэм, эдийн засгийн бодлогын хувьд
төрөөс нэн тэргүүнд тавих зорилтуудын нэг болоод байна. Нийгэм эдийн засгийн
хөгжилд жижиг, дунд үйлдвэрийн эзлэх байр суурийг бэхжүүлэх, цаашдын хөгжлийн чиг
хандлагыг тодорхойлж, төрөөс тодорхой дэмжлэг үзүүлэх, тэдний эрх ашигт нийцсэн
бизнесийн таатай орчинг бүрдүүлэх зайлшгүй шаардлага байна.
МУ-н эдийн засгийн амьдралд жижиг дунд үйлдвэрийн гүйцэтгэх үүрэг
Олон улсын хэмжээнд ЖДҮ –ний хөгжлийн түвшинг голчлон ДНБ болон ажил
эрхлэлтэнд оруулж байгаа хувь нэмрээр нь үнэлдэг. Дэлхийн банкнаас хийсэн
судалгаанаас харахад ЖДҮ-ийн хөгжил буурай хөгжилтэй орнуудад бага, хөгжингүй
орнуудад илүү сайн хөгжил байна.
70
60
50
40
ДНБ-д ЖДҮ-ийн оруулж
байгаа хувь нэмэр
30
Ажил эрхлэлтийн түвшинд
ЖДҮ-ийн эзлэх хувь
20
10
0
Áóóðàé õº ãæèë òýé Õº ãæèæ áàéãàà óëñ
óëñ î ðí óóä
î ðí óóä
Õº ãæèí ã¿é óëñ
î ðí óóä
Зураг 1 Гадаад улс орнуудын ЖДҮ-ийн хөгжлийн түвшинд хийсэн судалгаа
Эх үүсвэр нь: WB (Дэлхийн банк),2008
Буурай хөгжилтэй улс орнуудад дунджаар ДНБ-ний 18%-ийг, ажил эрхлэлтийн түвшний
30%-ийг ЖДҮ бүрдүүлдэг бол хөгжиж буй орнуудад ДНБ-ий 40%-ийг, ажил эрхлэлтийн
түвшний 60%-ийг, хөгжингүй орнуудад ДНБ-ий 51%-ийг, ажил эрхлэлтийн түвшний 64%ийг бүрдүүлж байна.

2. Хүснэгт 1. ЖДҮ-ийн эдийн засагт оруулж буй хувь нэмэр /улс орноор/
АНУ
Япон
Энэтэхэг
Тайван
Сингапур
Өмнөд
Солонгос
Малайз
Индонези
Австрали
Герман
Польш
Турк
Нийт аж ахуй ДНБ-ний
Ажил
Экспортын
нэгжийн тоонд хэмжээнд эзлэх эрхлэлтийн
орлогод эзлэх
эзлэх хувь
хувь
түвшинд эзлэх хувь
хувь
98%
53%
99%
52%
72%
13%
95%
40%
45%
35%
97%
81%
79%
48%
97%
32%
58%
16%
90%
33%
51%
40%
92%
99%
-
13%
36%
23%
43%
49%
27%
17%
45%
50%
70%
69%
61%
15%
11%
Эх үүсвэр: MPRA,2008
Дээрх судалгаанаас харахад ЖДҮ нь аль ч улс орны эдийн засагт чухал үүрэг
гүйцэтгэдэг болох нь харагдаж байна. Иймээс улс орон бүр ЖДҮ, бизнес эрхлэгчээ
дэмждэг. Аливаа улс орны ЖДҮ, бизнес эрхлэгчдэд тулгардаг нийтлэг саад, бэрхшээлүүд
байдаг. ЖДҮ-ийн хөгжилд учирч байгаа саад бэрхшээлийн талаар явуулсан дэлхийн
банкны судалгаагаар хөгжингүй орнуудын хувьд хууль эрх зүй, татварын орчин хамгийн
их саад бэрхшээл болдог бол хөгжиж буй орнуудад авилгал, хууль эрх зүйн орчин, буурай
хөгжилтэй орнуудад санхүүжилт, цахилгаан хангамж тус тус хамгийн их бэрхшээл болж
байна.
Хууль эрх з үй
Тээвэр
Ц ах илгаан х ангамж
С анх үү жилт
Áóóðàé õº ãæèëòýé î ðí óóä
А лбан бус с ектор дах өрс өлд өөн
Õº ãæèæ áóé î ðí óóä
Õº ãæèí ã¿é óëñ î ðí óóä
А вилгал
Татвар
0
10
20
30
40
50
Зураг 2. Гадаад улс оронд ЖДҮ-ийн хөгжилд учирч байгаа саад бэрхшээлүүд
Эх үүсвэр: Дэлхийн банк, 2009
Монгол улсын эдийн засагт жижиг, дунд үйлдвэрийн хөгжил нь чухал байр суурийг
эзэлдэг. 2010 онд нийт 15 чиглэлээр 73822 аж ахуй нэгж, байгууллага бүртгэлтэй

3. байгаагаас 40921 ААН үйл ажиллагаа явуулж байна. Үүнээс 1-9 хүнтэй ААН нь 85.1 %-г
эзэлж байна. 2010 оны байдлаар ЖДҮ эрхлэгчид 9205 ажлын байрыг шинээр бий болгосон
байна.
Хүснэгт 2 ЖДҮ-д ажиллагсдын тоонд хийсэн судалгаа
д/д
1
2
3
Ажиллагсдын тооны бүлэг
1-9 хүртэл
10-49 хүртэл
50-иас дээш
Нийт
ААН-ийн тоо
34827
4918
1176
40921
Эзлэх хувь /%/
85,1%
12,0%
2,9%
100%
Зураг3.Нийт аж ахуйн нэгжид ЖДҮ-ийн эзлэх хувь /ажилчдын тоогоор/
Эх сурвалж: Үндэсний Статистикийн Газар
Улсын хэмжээгээр 50 хүртэлх сая төгрөгийн борлуулалтын орлоготой ААН нийт татвар
төлөгчдийн 86.3 %-г эзэлж байна.
Хүснэгт 3.ААН-үүдийн борлуулалтын орлогын судалгаа
д/д
1
2
3
4
5
Борлуулалтын орлого /төгрөг/
ААН-ийн тоо
Эзлэх хувь /%/
1-50 сая хүртэл
39134
86,3
50 сая-100 сая хүртэл
1950
4,3
100 сая- 1тэрбум хүртэл
3329
7,3
1тэрбум- 2тэрбум хүртэл
404
0,9
2 тэрбумаас дээш
481
1,06
2011 онд нийслэлд 37 тэрбум төгрөг ЖДҮ-дэд хувиарласан. 2011 оны 11 дүгээр
сарын байдлаар нийслэлд дөнгөж 7,8 тэрбум төгрөг үйлдвэрлэгчдээ хүрсэн байна.1 20092010 онд нийт 913,8 тэрбум төгрөгийн 11970 иргэн аж ахуйн нэгжийн хүсэлт ирснээс
6,6% нь хөнгөлөлттэй зээлд хамрагдсан.
Хөдөө, орон нутагт үйлдвэрлэл хөгжүүлэх нөхцел байдал хүнд байгаагаас
шалтгаалан жижиг, дунд үйлдвэр эрхлэгчдийн тоо хот, суурин газруудынхаас харьцангуй
бага байна. 2008 оны байдлаар жижиг, дунд үйлдвэр эрхлэгчдийн 80.0 гаруй хувь нь
Улаанбаатар хотод, 20.0 орчим хувь нь хөдөө, орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж байна.
Хөдөө орон нутгаас нийслэл хот руу шилжих хөдөлгөөнийг багасгах, орон нутагт
1
ЖДҮ газрын судалгаа, 2011 он

4. хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих зорилгоор жижиг, дунд үйлдвэрийг орон нутгийн онцлог,
нөөц боломжид нийцүүлэн хөгжүүлэх асуудал төрийн бодлогын нэг чухал хэсэг болж
байна. Иймээс сүүлийн жилүүдэд хөдөө, орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй ЖДҮ
эрхлэгчдэд олгох хөнгөлттэй зээлийн хэмжээ нэмэгдсэн байна.
Хүснэгт 4. Орон нутагт олгосон зээлийн хэмжээ /салбараар /
Салбар
2009 онд олгосон
дүн /сая төг/ хувь
2010 онд олгосон
дүн /сая төг/
хувь
Хүнсний үйлдвэрлэл
10017.8
24.7
7799.12
24.6
Хөдөө аж ахуй
12321.76
30.3
9682.116
30.6
Худалдаа үйлчилгээ
3068.42
7.6
3106.01
9.8
Хөнгөн үйлдвэрлэл
7767.21
19.1
7203.701
22.7
Ахуйн үйлчилгээ
3231.41
8.0
1535.048
4.8
Барилгын материал
3971.83
9.8
2154.624
6.8
Эм био бэлдмэл
248.57
0.6
191.881
0.6
НИЙТ
40627
100.0
31672.5
100.0
Зээлийн олголтын дүнг 2009 онтой харьцуулахад ерөнхийдөө өссөн дүн харагдаж байна.
Дэлхийн банкны “Хувийн хэвшлийг хөгжүүлэх“, Японы ЗГ-н “Байгаль орчин, ЖДҮ-г
хөгжүүлэх” зэрэг олон улсын шинжтэй төслүүд нь аймаг, орон нутгийн хөгжлийн сангаар
дамжуулан өнгөрсөн 2 жилд 55,8 тэрбум төгрөгийн санхүүжилтийг хийсэн байна2.
Монгол улсын Засгийн газраас Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих бодлого, хөтөлбөрийн
хүрээнд нэлээдгүй олон арга хэмжээ, ажлуудыг авч хэрэгжүүлж байна.
• Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих эрх зүйн таатай орчинг бүрдүүлэх ажлын
хүрээнд үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж, сэлбэг хэрэгслийг 3 жилийн хугацаатай
“Нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлөх тухай”, “Гаалийн албан татвараас
чөлөөлөх тухай ” хуулийн төслийг боловсруулж, 2009 оны 07 дугаар сарын 12-ны өдөр
улсын их хурлаар батлуулсан. Жижиг дунд үйлдвэрийн тухай”, “Зээлийн батлан
даалтын тухай”, “Санхүүгийн түрээс /лизинг/-ийн тухай ” хуульд нэмэлт өөрчлөлт
оруулах санал боловсруулсан.
• Төрийн захиргааны байгууллагаас жижиг, дунд үйлдвэр эрхлэгчдэд үзүүлж байгаа
үйлчилгээг шуурхай чирэгдэлгүй болгох ажлын хүрээнд Улаанбаатар хотод дүүрэг
бүрт “Нэг цэгийн үйлчилгээ” болон www.sme.gov.mn вэб сайт ажиллуулж үйлдвэр
эрхлэгчдийг шаардлагатай мэдээлэлээр хангаж байна.
2
“Арилжааны банк болон төслийн байгууллагуудын санхүүжилт”, ЖДҮГ-н 2010 оны судалгаа

5. • Жижиг дунд үйлдвэрийг татвар, санхүүгийн бодлогоор дэмжих ажлын хүрээнд
2009-2010 онд нийслэлд 12,04 тэрбум төгрөг, орон нутагт 23,7 тэрбум төгрөг,
арилжааны банкны оролцоотой 10,72 тэрбум төгрөг, нийт 46,45 тэрбум төгрөгийн эх
үүсвэр бүрдсэнээс 2761 төсөлд 45 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг 1528 аж
ахуйн нэгж, иргэдэд олгосны үр дүнд 839 үйлдвэр шинээр байгуулагдаж, 1813 аж ахуйн
нэгж техник технологи, тоног төхөөрөмжөө шинэчилсэн.
• Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн хэрэгцээ, шаардлагад нийцсэн сургалт явуулах,
мэдээллээр хангах, зөвөлгөө өгөх ажлын хүрээнд Монгол- Японы төв, Европын
сэргээн босголт банк, Хаан банкны Инкубаторын газар, МУИС, ХААИС, ШУТИС-тай
хамтран чиглэл бүрийн сургалтууд явуулж байна.
Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа ЖДҮ-ийн өнөөгийн хөгжил, тулгарч байгаа
саад бэрхшээл болон санхүүжилтийн нөхцөл байдлыг тогтоох зорилготой түүвэр судалгааг
орон даяар явуулсан3. Судалгаанд нийт 2224 ЖДҮ эрхлэгч иргэн, ААН хамрагдсан болно.
Судалгаанд хамрагдсан ЖДҮ эрхлэгчдийн дийлэнх буюу 67% нь манай улсад бизнес
эрхлэх эдийн засгийн таатай орчин хангалттай бус бүрдсэн гэж үзжээ.
2010 оны дэлхийн банкны бизнесийн үйл ажиллагаанд учирч буй бэрхшээл болон
таатай нөлөө үзүүлж байгаа хүчин зүйлийг судалж үзэхэд Монгол улс дэлхийн 183 орноос
бизнес эрхлэх боломжоор 73-т жагсаж, өмнөх оныхоос 10 байраар ухарсан нь бизнес
эрхлэх таатай орчин улам муудсаныг харуулж байна. Судалгаанд оролцогчдын дийлэнх
хувь нь бизнес эрхлэх таатай нөхцөл манай оронд бүрдээгүй гэж хариулсан байна.
Хүснэгт 5. ЖДҮ эрхлэгчдийн бизнесийн орчинд хийсэн судалгаа
/-2-маш муу, -1-муу, 0- боломжийн, 1-сайн, 2-маш сайн/
№
Үзүүлэлтүүд
Индекс
1
Олон улсын байгууллагын хөнгөлөлттэй зээлийн олдоц
-1.01
2
Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн олдоц
-0.97
3
Төрийн байгууллагын үйлчилгээ
-0.66
4
Санхүүжилтийн хүү
-0.65
5
Зам тээврийн хөгжил
-0.58
6
Хөрөнгийн зах зээлээс санхүүжилт авах
-0.58
7
Санхүүжилтийн хугацаа
-0.54
8
Хууль эрх зүйн орчин
-0.54
9
Татварын тогтолцоо
-0.50
10
Санхүүжилтийн хэмжээ
-0.48
11
Санхүүжилтийн барьцаа хөрөнгө
-0.47
12
Гадаад худалдаа хийх нөхцөл
-0.46
13
Газар эзэмших
-0.44
14
Шударга өрсөлдөөн
-0.42
15
Хяналт шалгалтын тогтолцоо
-0.42
16
Өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ
-0.41
17
Хэрэглэгчдийн худалдан авах чадвар
-0.39
18
Бусад банк бус санхүүгийн байгууллагын зээл
-0.39
19
Даатгалын үйлчилгээ
-0.39
20
Зээлийн батлан даалт
-0.38
3
Монгол банк ЖДҮ эрхлэгчдийн түүвэр судалгаа, 2011 он, УБ

6. 21
22
23
24
25
26
27
Зах зээлийн багатаамж
-0.38
Зээл олгох үйл ажиллагаа
-0.33
Дулаан, усан хангамж
-0.31
Технологийн дэвшил
-0.26
Банкны зээл олголт
-0.20
Цахилгаан хангамж
-0.05
Мэдээлэл холбооны хөгжил
0.24
Эх үүсвэр: Монгол банк, ЖДҮ эрхлэгчдийн түүвэр судалгаа, 2011
Дээрх судалгаанаас харахад ихэнх бизнесийн орчны хүчин зүйлсийн индекс хасах утгатай
гарсан байна. Харин мэдээлэл холбооны хөгжлийн үзүүлэлтийн индекс нэмэх 0.24 гэсэн
утгатай байна.
Хөнгөн үйлдвэрийн салбар дахь ЖДҮ-н хөгжил, төлөвшил
Дээрх судалгаанаас харахад Монгол улс ЖДҮ-ээ хөгжүүлэх чиглэлээр нэлээдгүй
ажил хийж байна. Тухайлбал, сүүлийн жилүүдэд ЖДҮ, бизнес эрхлэгчдэд олгох
хөнгөлттэй зээлийн хэмжээ нэмэгдсэн хэдий ч нийт зээл хүсэгчдийн дөнгөж 6.6 %-д зээл
олгожээ. Нийт зээл хүсэгчдэд бүгдэд нь хөнгөлттэй зээл олгох боломжгүйгээс зээл авах
процедурыг энгийн, хялбар, үйл ажиллагаа нь хэвийн байгаа ААН-д зээл авах боломжыг
бүрдүүлэх тал дээр ажиллах нь зүйтэй. Төр, ЗГ-аас ЖДҮ бизнес эрхлэгчдэд зориулж олон
чиглэлийн сургалтууд зохион байгуулж байгаа хэдий ч үйлдвэр эрхлэгчдийн хамрагдалт
хангалтгүй байна. Иймээс сургалтын агуулга, хэлбэрийг өөрчилж, ажлын байран дээр нь
сургах, улмаар орчин үеийн сургалтын хэлбэрүүдийг түлхүү ашиглах, сургалтаа
чанаржуулах тал дээр анхаарах хэрэгтэй.
Дэлхийн банк, Монгол банкнаас бизнесийн орчинд хийсэн судалгаагаар 183 орноос
бизнес эрхлэх боломжоор 73-т орж өмнөх оноос 10 байраар ухарсан төдийгүй, бизнесийн
орчин хангалттай бус, таатай бус гэсэн дүнтэй гарчээ. Энэ нь төр, засгаас хэрэгжүүлж буй
ажлыг өөр нэг талаас нь үнэлсэн үнэлгээ юм. Тухайлбал, Олон улсын байгууллагын
хөнгөлөлттэй зээлийн олдоц-1.01, Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн олдоц-0.97,
Төрийн байгууллагын үйлчилгээ-0.66, Татварын тогтолцоо-0.5, Санхүүжилтийн хэмжээ0.48 гэсэн хасах индекстэй буюу ихэнх үзүүлэлт нь хангалтгүй үнэлгээтэй гарчээ. Иймээс
төр, засгаас авч хэрэгжүүлж буй бодлого, хөтөлбөр нь бизнесийн орчинг сайжрууулах,
бодит үр дүнд чиглэсэн байх нь чухал байна.
Ашигласан ном, материал
[1]
ХХААХҮЯ-ны мэдээлэл, 2010 он, УБ
[2]
Б.Цэцэгмаа , “Жижиг дунд бизнесийн менежмент” сурах бичиг, 2008
[3]
Гаалийн ерөнхий газрын мэдээ, 2010, УБ
[4]
Үндэсний статистикийн газрын мэдээ, 2010
[5]
ЗГ-ын хэрэгжүүлэгч агентлаг, Жижиг дунд үйлдвэрийн газрын мэдээлэл, 2011
[6]
Эрдэм шинжилгээний бүтээлийн эмхэтгэл, 2009
[7]
www.mongolbank.com, 2011
[8]
www.sme.gov.mn, 2011
Удирдагч: П.Жаргалтуяа /ҮТДС-н ТМПБ-ийн дэд проф, доктор (Ph.D)/

7. 21
22
23
24
25
26
27
Зах зээлийн багатаамж
-0.38
Зээл олгох үйл ажиллагаа
-0.33
Дулаан, усан хангамж
-0.31
Технологийн дэвшил
-0.26
Банкны зээл олголт
-0.20
Цахилгаан хангамж
-0.05
Мэдээлэл холбооны хөгжил
0.24
Эх үүсвэр: Монгол банк, ЖДҮ эрхлэгчдийн түүвэр судалгаа, 2011
Дээрх судалгаанаас харахад ихэнх бизнесийн орчны хүчин зүйлсийн индекс хасах утгатай
гарсан байна. Харин мэдээлэл холбооны хөгжлийн үзүүлэлтийн индекс нэмэх 0.24 гэсэн
утгатай байна.
Хөнгөн үйлдвэрийн салбар дахь ЖДҮ-н хөгжил, төлөвшил
Дээрх судалгаанаас харахад Монгол улс ЖДҮ-ээ хөгжүүлэх чиглэлээр нэлээдгүй
ажил хийж байна. Тухайлбал, сүүлийн жилүүдэд ЖДҮ, бизнес эрхлэгчдэд олгох
хөнгөлттэй зээлийн хэмжээ нэмэгдсэн хэдий ч нийт зээл хүсэгчдийн дөнгөж 6.6 %-д зээл
олгожээ. Нийт зээл хүсэгчдэд бүгдэд нь хөнгөлттэй зээл олгох боломжгүйгээс зээл авах
процедурыг энгийн, хялбар, үйл ажиллагаа нь хэвийн байгаа ААН-д зээл авах боломжыг
бүрдүүлэх тал дээр ажиллах нь зүйтэй. Төр, ЗГ-аас ЖДҮ бизнес эрхлэгчдэд зориулж олон
чиглэлийн сургалтууд зохион байгуулж байгаа хэдий ч үйлдвэр эрхлэгчдийн хамрагдалт
хангалтгүй байна. Иймээс сургалтын агуулга, хэлбэрийг өөрчилж, ажлын байран дээр нь
сургах, улмаар орчин үеийн сургалтын хэлбэрүүдийг түлхүү ашиглах, сургалтаа
чанаржуулах тал дээр анхаарах хэрэгтэй.
Дэлхийн банк, Монгол банкнаас бизнесийн орчинд хийсэн судалгаагаар 183 орноос
бизнес эрхлэх боломжоор 73-т орж өмнөх оноос 10 байраар ухарсан төдийгүй, бизнесийн
орчин хангалттай бус, таатай бус гэсэн дүнтэй гарчээ. Энэ нь төр, засгаас хэрэгжүүлж буй
ажлыг өөр нэг талаас нь үнэлсэн үнэлгээ юм. Тухайлбал, Олон улсын байгууллагын
хөнгөлөлттэй зээлийн олдоц-1.01, Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн олдоц-0.97,
Төрийн байгууллагын үйлчилгээ-0.66, Татварын тогтолцоо-0.5, Санхүүжилтийн хэмжээ0.48 гэсэн хасах индекстэй буюу ихэнх үзүүлэлт нь хангалтгүй үнэлгээтэй гарчээ. Иймээс
төр, засгаас авч хэрэгжүүлж буй бодлого, хөтөлбөр нь бизнесийн орчинг сайжрууулах,
бодит үр дүнд чиглэсэн байх нь чухал байна.
Ашигласан ном, материал
[1]
ХХААХҮЯ-ны мэдээлэл, 2010 он, УБ
[2]
Б.Цэцэгмаа , “Жижиг дунд бизнесийн менежмент” сурах бичиг, 2008
[3]
Гаалийн ерөнхий газрын мэдээ, 2010, УБ
[4]
Үндэсний статистикийн газрын мэдээ, 2010
[5]
ЗГ-ын хэрэгжүүлэгч агентлаг, Жижиг дунд үйлдвэрийн газрын мэдээлэл, 2011
[6]
Эрдэм шинжилгээний бүтээлийн эмхэтгэл, 2009
[7]
www.mongolbank.com, 2011
[8]
www.sme.gov.mn, 2011
Удирдагч: П.Жаргалтуяа /ҮТДС-н ТМПБ-ийн дэд проф, доктор (Ph.D)/