Contenu connexe
Similaire à Х.Анхтуяа Ц.Баярбат Э.Энхчимэг - Хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийг зохицуулах боломж (20)
Х.Анхтуяа Ц.Баярбат Э.Энхчимэг - Хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийг зохицуулах боломж
- 1. Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль
Үйлдвэрлэл Технологи Дизайны Сургууль
Сэдэв: Хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийг зохицуулах
боломж
Удирдагч багш П. Жаргалтуяа /Дэд профессор, Ph.D/
Гүйцэтгэсэн: Х.Анхтуяа
Ц.Баярбат
/
/
//
Э.Энхчимэг //
УЛААНБААТАР ХОТ
2011 ОН
- 2. Хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт,нийлүүлэлтийг зохицуулах
боломж
Ц.Баярбат,Х.Анхтуяа,Э.Энхчимэг
ШУТИС,ҮТДС-ийн ХҮМ-3курсын оюутнууд
E-mail:ts.baagii_1990@yahoo.com
Kimchi_iii@yahoo.com
Хураангуй
Монгол Улсын хүн амын өсөлтөөс хөдөлмөрийн насны хүн ам илүү түргэн
хурдацтай өсөж энэ хандлага ойрын ирээдүйд хадгалагдахаар байна. Нэг талаас
хөдөлмөрийн зах зээлд ажиллах хүчний нийлүүлэлт ийнхүү хурдацтай нэмэгдэж байхад
нөгөө талаас, ажиллах хүчний оролцооны төвшингийн өсөлт бараг ажиглагдахгүй байгаа
бөгөөд энд үл нийцэл үүсэж байна.Иймээс төрийн зохицуулалт зайлшгүй шаардлагатай
болж байна.
Түлхүүр үг:Хөдөлмөрийн зах зээл, эрэлт, нийлүүлэлт, төрийн зохицуулалт,
хөдөлмөрийн зах зээлийн төлөв байдал.
Оршил
Хөдөлмөрийн зах зээл дээр ажиллах хүчний эрэлт ба нийлүүлэлт зэрэгцэн өсөж байгаа
боловч ажил эрхлэлт өсөн нэмэгдэхгүй, ажил олгогч ажилтнаа олж авч чадахгүй, иргэд
хүссэн ажилдаа орж чадахгүй байгаа өөрөөр хэлбэл ажлын байрны болон ажил
мэргэжлийн стандартын шаардлага ба үндэсний ажиллах хүчний мэргэжил, ур чадварын
хооронд бий болсон тэнцвэрт бус байдлыг төр зохицуулж байна.
- 3. 1. Хөдөлмөрийн зах зээлийн онол арга зүй
Хөдөлмөрийн зах зээл нь ажиллах хүчний эрэлтийг хангаж байгаа ажил эрхлэлтээр
тодорхойлогдох ба өргөн утгаараа ажиллах хүчинтэй холбоотой нийгэм эдийн засгийн
бүхийл харилцааг зохицуулдаг зах зээл юм.
Хүснэгт1
Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë
Хөдөлмөрийн зах дээл гэдэг бол хөдөлмөрийн нийлүүлэлт, хөдөлмөрийн
эрэлт хоѐр зах зээлийн эерэг талын төсөөлөл, боломжийн талаар мэдээлж,
хөдөлмөрийн гэрээ байгуулж болох боломжтой газар.
Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿ä
Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ýðýëò
áà àæëûí áàéðíû íèéë¿¿ëýëò
Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí íèéë¿¿ëýëò
áà àæëûí áàéðíû ýðýëò
Ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë
ñàëáàðóóäàä ÿíç á¿ðèéí ¿íýýð
øààðäëàãàòàé áàéãàà õºäºëìºðèéí
¿éë÷èëãýýíèé íèéò ýðýëòèéí
íèéëáýð
Á¿õ àæèëëàã÷äûí õºäºëìºðèéí
íèéë¿¿ëýëòèéí íèéò õýìæýý áºãººä
ýäãýýð õºäºëìºð¿¿ä íü ÿíç á¿ðèéí
¿íýòýé áàéíà.
Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä íºëººëºõ ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä
Õºäºëìºðèéã ¿íýëýõ
ò¿âøèí
Òóõàéí õºäºëìºðèéí
¿éë÷èëãýýãýýð áèé
áîëñîí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
ýðýëò
Òóõàéí õºäºëìºðèéã îðëîõ
áóñàä íººöèéí õýìæýý áà
¿íý
Òóõàéí õºäºëìºðòýé
çîõèöîõ áóñàä íººö¿¿äèéí
õýìæýý áà ¿íý
Àæèë îëãîã÷äîä ººðñäèéíõºº
õºäºëìºðèéã
çàðàõ/õºëñë¿¿ëýõ/
àæèëëàã÷äûí òîî òýäíèé
áýëýí áàéäàë
Õ¿í àìûí òºðºëò, íàñ áàðàëò
áà øèëæèõ õºäºë㺺í
Õ¿ì¿¿ñèéí àæèë õèéõ áèåèéí
õ¿÷íèé ÷àäâàð
- 4. Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí õºãæëèéí ÿâöàä ãàðäàã çºð÷èë
Хүснэгт 2
Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí òºëºâøèë õºãæèë
Ǻð÷èë
¯ð äàãàâàð
Òºðèéí çîõèöóóëàëò
Àæèëã¿éäýë
Õ¿í àìûí îðëîãî àìüæèðãàà
áóóðàõ
Àæèëã¿éäëûã áóóðóóëàõ
Èíôëÿöè
Õ¿í àìûí îðëîãî õóäàëäàí
àâàõ ÷àäâàð áóóðàõ
̺íãºíèé õàíøèéã
òîãòâîðæóóëàõ
Õºäºëìºðèéí òýãø áóñ
øóäàðãà õóâààðèëàëò
Áàÿí ÿäóóãèéí ÿëãàà
íýìýãäýõ
Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä
õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ
Çàñãèéí ãàçðûí ºì÷
àøèãëàëò
Õºðºí㺠õ¿í õ¿÷íèé íººö
äóòóó àøèãëàãäàõ
Àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ
Ñàõèëãà äýã æóðàì
Õºäºëìºðèéí ñàõèëãà, æóðàì
ñóëðàõ
Õóóëèéã øóäàðãà, ÷àíä
õýðýãæ¿¿ëýõ
Íýã òàëààñ õºäºëìºðèéí ýðýëò íºãºº òàëààñ õºäºëìºðèéí íèéë¿¿ëýëò áèé áîëñíîîð õºäºëìºðèéí çàõ çýýë
¿¿ñäýã.Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë íü àæèëëàõ õ¿÷ ãýñýí îíöãîé òàâààðûã õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ çàõ çýýë þì.
Àæèëëàõ õ¿÷ ãýñýí îíöãîé òàâààðûí çàõ çýýë íü çºâõºí õ¿íèéã õóäàëäàæ áàéãàà õýðýã áèø õºäºëìºðèéí
õ¿íèé õýðýãöýýíèé ºðòãèéã áèé áîëãîõ ìýðãýæëèéí ÷àäâàð, àâúÿàñûã õóäàëäàíà. Òýãýõäýý õóäàëäàí àâàã÷
ñîíãîëòîî õèéõ òóë õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýð áîðëîãäîõã¿é àæèë îëäîõã¿é àæèëëàõ õ¿÷ áàéõ íü ç¿é ¸ñíû
áºãººä òýä àðãà áóþó àæèëã¿é÷¿¿äèéí àðìèéã á¿ðä¿¿ëäýã.
- 5. Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéã òºðººñ çîõèöóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà
¯¿íä: íýãä¿ãýýðò, õóâèéì ºí÷èéì äàâàíãàé áàéäàë, øèìжëэõ óõààì òåõìèêèéì äýâøèë, á¿òöèéì
ººð÷ëºëò,çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýýíèé óëìààñ õºäºëìºðèéí ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéí òýíöâýð àëäàãäàæ
àæèëã¿éäýë áàéíãà ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéäàã òóë ò¿¿íèéã áóóðóóëàõ. Õî¸ðäóãààðò, õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä
îðîëöîã÷ òàëóóäûí ÿçãóóð ýðõ àøèã çîõèöäîãã¿é, òèéìýýñ ãóðâàí òàëò çºâøèëöºë áàéãóóëàõ,
ãóðàâäóãààðò, õóâèéí ºì÷ äàâàìãàéëæ áàéãàà, îëîí íàìûí òîãòîëöîîíû, ¿åä õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã
íýìýãä¿¿ëýõã¿é áîë àæèëëàõ õ¿÷íèé ºðòºã áóóð÷ ò¿¿íèé àøèãëàëò ýðñ ñóëðàõ òóë ò¿¿íèéã çàñãèéí ãàçàð
õàðèóöàí, íýìýãä¿¿ëæ áàéõ, äºðºâä¿ãýýðò, õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéã á¿òýýìæ, öàëèí õºëñ, îðëîãîîð æîëîîäîæ,
õºäºëìºðèéí øóäàðãà õóâààðèëàëòûã òîãòîîæ áàéæ èäýâõèæ¿¿ëýõ ó÷ðààñ, òàâäóãààðò, õºäºëìºðèéí
óðàìøóóëëûí èæ á¿ðýí õóóëü ýðõ ç¿éã ñàíàà÷ëàí õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí õóóëü ýðõ ç¿éí íºõöºë îð÷èíã
á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä, çóðãàäóãààðò, òºðèéí àëáàí õààã÷äûã òîãòâîð ñóóðüøèëòàé ÷àäâàðæóóëæ
àæèëëóóëàõûí òóëä òýíä öàëèí õºëñíèé ò¿âøèí õàðüöàíãóé ºíäºð, öàëèí õºëñèéã èíäåêñæ¿¿ëñýí áàéõûí
çýðýãöýý, àæëûí áàéðíû ÷ºëººò ºðñºë人íèéã áèé áîëãîõûí òóëä, äîëäóãààðò,õºäºëìºðèéí ñòàòèñòèêèéí
ìýäýýëëèéã ¿íýí áîäèòîé ãàðãàæ ä¿ãíýëò õèéõ, àæèëëàã÷äàä õºäºëìºð öàëèí õºëñíèé òàëààð çºâ ìýäýýëýë ºã÷
ººðºº ººðòºº ä¿ãíýëò õèéõèéí òóëä, íàéìäóãààðò, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí èäýâõèòýé áîäëîãûã áîëîâñðóóëæ
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿ð àøèãòàé õºäºëìºð ýðõëýëòèéã áèé áîëãîõ çýðýã øààðäëàãóóäûí óëìààñ õºäºëìºðèéí çàõ
çýýëä òºðèéí çîõèöóóëàëò çàéëøã¿é áîëäîã.
Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí òºðèéí çîõèöóóëàëòûí ñàéí ìóó ¿ð äàãàâàð íü ¿ð àøèãòàé õºäºëìºð ýðõëýëò,
àæèëã¿éäýë, á¿òýýìæ, öàëèí õºëñ, îðëîãûí õóâààðèëàëò õºäºëìºðèéí õàðèëöààíû áîëîâñðîíãóé îëîëò õ¿íèéã
èäýâõèæ¿¿ëýõ çýðýãò íºëººëäºã.
Èéìýýñ õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí òºëºâøèë, öààøäûí õàíäëàãûã ñóäëàõ íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí
òºðèéí çîõèöóóëàëòûã îíîâ÷òîé ÿâóóëàõ øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí íýã ãîë õýðýãöýý áîëæ áàéíà.
2. Монгол улсын хөдөлмөрийн зах зээлийн өнөөгийн байдалд хийсэн
судалгаа
2010 оны статистикийн мэдээгээр Монгол улсын нийт хүн ам нь 2735.8 мянга болсны
дотор хөдөлмөрийн насны хүн ам 1704.4 мянга болж өмнөх оноос 15.7 мянган хүнээр буюу 0.9
хувиар өсчээ.Эдийн засгийн идэвхийг тодорхойлоход гол үзүүлэлт болох ажиллах хүчний
оролцооны төвшин 66.8 хувь болж өнгөрсөн оноос 3.3 пунктээр өсч, эдийн засгийн идэвхтэй хүн
1137.9 мянга байгаагаас 1006.3 мянга буюу 88.4 хувь нь ажиллагчид, 131.6 мянга буюу 11.6 хувь
нь ажилгүй иргэд (одоогийн мөрдөгдөж байгаа аргачлалын дагуу ажилгүй иргэнд тухайн
хугацаанд ажилгүй байсан бөгөөд ажил хийхэд бэлэн, ажил идэвхитэй хайж байгаа хөдөлмөрийн
насны, хөдөлмөрийн чадвартай иргэнийг хамруулж байгаа) байна.Үүнд аймаг,нийслэлийн
хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний хэлтэст бүртгэлтэй, ажил идэвхитэй хайж байгаа ажилгүй
иргэдийн тоо 40.3 мянга байна.
Хөдөлмөрийн зах зээлийн үндсэн үзүүлэлтүүд
- 6. Хүснэгт 3(өссөн дүнгээр)
Ажил идэвхитэй хайж байгаа
бүртгэлтэй ажилгүй иргэн
33960 33051 31798 39714
Зөрүү
20102009
40260 546
Нэмэгдсэн ажилгүй иргэн
Хасагдсан ажилгүй иргэн
Ажлын байрны захиалгын тоо
Ажилд зуучлан оруулсан хү ний
тоо
Мэргэжлийн сургалтанд
хамрагдсан хү ний тоо
47289
46320
38349
33889
50613
50727
50435
42656
55396
49054
47636
38391
14876
16895 14060 17275
2006
Үзүүлэлт
2007
2008
2009
48707
47608
42895
38938
63818
53780
46143
40956
2010
Харьцуулсан хувь
2010/ 2010/ 2010/
2007 2008 2009
121.8 126.6 101.4
2010/
2006
118.6
-8422
-4726
1493
-2565
117.1
105.9
124.2
113.3
109.5
96.7
94.5
90.0
113.7
103.0
111.1
98.6
86.6
91.2
103.2
93.7
14066 -8248
246.1
268.3
275.9
80.0
Эх үүсвэр:Нийслэлийн хөдөлмөрийн бирж2010 он
2008
2009
2010
63818
55396
48707
53780
47608 49054
40260
39714
47636
46143
42895
40956
38938 38931
41262
33014
31798
17275
14060 14066 11968
Ажил
Нэмэгдсэн
идэвхитэй
ажилгүй
хайж байгаа
иргэн
бүртгэлтэй
ажилгүй
иргэн
Хасагдсан
ажилгүй
иргэн
Ажлын
байрны
захиалгын
тоо
Ажилд Мэргэжлийн Нийтийг
зуучлан
сургалтанд хамарсан
оруулсан хамрагдсан
ажилд
хүний тоо хүний тоо хамрагдсан
хүний тоо
Эх үүсвэр:Нийслэлийн хөдөлмөрийн бирж 2010 он
Дээрх диаграммажлын байрны захиалгын тоо, мэргэжлийн сургалтанд хамрагдсан хүний тоо
гэх мэт 7 үзүүлэлтийг 2008 2009 2010 онд хэр өсөлттэй байгааг үзүүлэхийг зорилоо. Ажил
- 7. идэвхитэй хайж байгаа бүртгэлтэй ажилгүй иргэн 2010/2009 харьцуулахад 101,4%, 2010/2008 онтой
харьцуулахад 126,6%. Үүнээс харахад ажил идэвхитэй хайж байгаа хүмүүсийн тоо жил ирэх
тусам өсөн нэмэгдэж байгаа нь харагдаж байна.
Хөдөлмөрийн зах зээл дээр тулгамдаж буй асуудлууд
1. Өнөөдөр монгол улсад 162 их, дээд сургууль, коллеж үйл ажиллагаа явуулж
тэдгээрт 150326 оюутан суралцаж байна.10000 хүнд ногдох сургууль болон
оюутны тоогоор бид дэлхийд дээгүүрт ордог.300 сая хүнтэй АНУ-д 1700, харин 150
сая хүнтэй Оросын Холбооны улсад 537, их, дээд сургууль, коллеж (үүнээс 48 нь
их сургууль) байдаг.Манай улстай ойролцоо хүн амтай (2.3) Латви улсад нийт 63
их, дээд сургууль байгаа бол 4,1 сая хүнтэй Шинэ Зеландад 8 их сургууль, 28 дээд
сургууль, ба 21 технологийн дээд сургууль (тусдаа ангилал ) байна.Үүнээс үзэхэд
манай улсын хэмжээнд чанартай, чанаргүй их дээд сургуулиудын тоо хэт их байгаа
нь ажлын байрны шаардлагад үл нийцэхүйц оюутнуудыг төгсгөх гол шалтгаан
болж байна.
2. Ажлын байрны шаардлага өндөр байгаа нь ажилгүйдлийг бий болгож байна.
3. Мэргэжил бүхэн эрэлттэй, гол нь эзэмшсэн мэргэжилдээ эзэн болж чадвал л тэр
мэргэжил эзэндээ ч улс оронд ч хэргээ гаргаж чадах болно.Сүүлийн үед хүн бүр л
дээд мэргэжилтэй болчихвол л сайхан амьдарна гэсэн ташаа ойлголттой байдгаас
дипломтой нэртэй мэргэжлээрээ ажилладаггүй хүмүүс их болсон. Миний бодлоор
манай оронд дунд мэргэжилтнүүд илүү эрэлттэй байх болов уу гэж бодож байна.
4. Тухайн цаг үеийн байдалд аль мэргэжлийн сайн мэргэжилтэн цөөнгүй тоогоор
хэрэгтэй байгааг тогтоож гаргаж болох байх л даа. Гэтэл өнөөдрийн байдлаа
харахад хэт туйлшралын үр дүнгээр хэрэггүй дээд боловсролтонгуудтай л болоод
байна.Хэрэггүй гэдгийн учир нь тухайн ажлын байрны эрэлтээс давсан чанар
муутай боловсон хүчин маш олон тоогоор (нэг хэсэг баахан хуульч эдийн засагчид)
байсан бэлтгэгдээд байгаад л хамаг асуудал байгаад байна. Одоогийн нөхцөл
байдлаар бол маш сайн бэлтгэгдсэн уул уурхайн нарийн мэргэжилтэнгүүд (өрмийн,
хайгуулын, ашиглалтын инженерүүд ) нэг хэсэгтэй эрэлттэй болж байна.
5. Хөдөлмөрийн зах зээл нийгэм, цаг үеэсээ шалтгаалан байнга хувьсаж
байдаг.Тиймээс эрэлт гэдэг асуудал ч байнгын хөдөлгөөнд оршино.
6. Мөн мэдэээллийн технологийн нөлөөгөөр цахим ажил мэргэжил ид хүчээ авч бүтэц
өөрчилж байна.Мөн шинэ материалын нөлөөгөөр дагалдах ажил мэргэжил устаж
байгааг олон жишээгээр баталж болно.Манай улсад хамгийн аймшигтай нь хүн ам
зүйн цонх нээгдчээд байхад гадаад руу залуусаа цөлж мөнгө олдог нэг хэсэг хүмүүс
байна.Хөдөлмөрийнхөө бодлого хөтөлбөрийг сайжруулахгүйгээр шүү.Засгийн
газар бол одоогийн нөхцөлд дийлэнх үүргийг хүлээх хэрэгтэй юм шиг
байна.Монгол улсын Тэргүүлэх салбар юу юм бэ? Үүнийгээ тодорхойлох юмсан,
- 8. эдийн засгийн бүтцээ өөрчлөх юмсан, хөдөлөрийн бодлогоо дахин харж
үзэхсэн.Үүнийг шийдэхгүй бол асуудал байсаар байна.
Дүгнэлт
Тулгамдаж буй асуудалд ямар арга хэмжээ авах вэ?
Төр засгийн газраас авах арга хэмжээ:
Ажлын байрны тоог нэмэгдүүлэх
Улс орондоо тохирсон цалингийн тогтолцоог бий болгох
Оюутны сурч боловрох баазлаг орчинг бүрдүүлэхэд тусламж дэмжлэг
үзүүлэх
Боловсрол соѐл шинжлэх ухааны яамны зүгээс авах арга хэмжээ:
Чанаргүй их дээд сургуулиудыг цомхотгох
Нийгмийн эрэлт, хэрэгцээнд нийцсэн мэргэжилтэн бэлтгэх зорилгоор
хөдөлмөрийн зах зээлийн ирээдүйн төлөв байдалд судалгаа шинжилгээ хийсний
үндсэн дээр эрэлттэй ажлын байрыг тодорхойлж сурагчдад танилцуулах, мэдээлэх
Их дээд сургуулиудтай эрэлттэй байгаа ажил мэргэжлийн талаар зөвшилцөх
Их дээд сургуулиудын зүгээс авах арга хэмжээ:
Оюутнуудын онолын мэдлэгийг практикт хэрэгжүүлэх орчныг бүрдүүдэх.
Үүнд –лабороторын хичээлд шааардлагатай тоног төхөөрөмжөөр бүрэн хангах.
Багш нарын хичээлээ заах ур чадварыг нэмэгдүүлэх, оюутанд хүртээмжтэй болгох.
Багш нар болон оюутнуудыг хөгжүүлэх сургалтанд хамрагдуулахад туслалцаа
үзүүлэх
Оюутнуудын зүгээс авах арга хэмжээ;
CV-ээ сайн бичих
Олон газруудад материалаа бүрдүүлж өгөх
Мэдлэгээ дээшлүүлэх
Сонирхлын дагуу мэргэжлээ сонгох, мэргэжлээ судалж үзэх, мөн чанарыг мэдэх
Эзэмшсэн мэргэжилдээ эзэн нь байх
Удирдсан багш П.Жаргалтуяа/Дэд профессор, Ph.D
Ашигласан материал: