МЭС-д уншсан лекц

1. Н.БАТСУУРЬ. PhD.DVM
ХАЛДВАРТ ӨВЧНИЙГ УСТГАХ, МАЛ
СҮРГИЙГ ЭРҮҮЛЖҮҮЛЭХ АРГА
ХЭМЖЭЭ
лекц №7

2. Дэд сэдэв:
1. Экзотик өвчнүүд
2. Шинэ болон дахин сэргэж буй өвчнүүд
3. Экзотик болон шинэ, дахин сэргэж буй халдварт
өвчнүүдээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ
4. Монголд орж ирэн тархаж буй экзотик болон шинэ, дахин
сэргэж буй халдварт өвчнүүдээс мал сүргийг
эрүүлжүүлэх арга хэмжээ
5. Мал сүгийг халдварт өвчнүүдээс урьдчилан сэргийлэх,
эрүүлжүүлэх арга хэмжээ, үр дүнгийн шалгуур

3. ЭКЗОТИК ӨВЧНҮҮД
НҮБ-ын ХХААБ-ын тодорхойлолт:
• Олон улсын эдийн засаг, худалдаа болон хүнсний
аюулгүй байдалд чухал нөлөөтэй;
• нэг орноос нөгөөд эпизоот хэлбэрээр амархан
тархдаг;
• тэмцэх, хил дамжуулан оруулахгүй байхад хэд хэдэн
улсын хооронд зохицуулалт шаарддаг мал, амьтны
өвчнүүд;

4. ЭКЗОТИК ӨВЧНҮҮД
Ижил утгатай нэршлүүд:
• Хил дамжин халдварладаг мал, амьтны өвчнүүд;
• Харь орны малын өвчнүүд

5. ЭКЗОТИК ӨВЧНҮҮД
• Эдгээр өвчнүүд урьд өмнө Монгол Улсад, аль нэг
бүсэд хэзээ ч гарч байгаагүй;
• Эдгээр өвчнүүд бүрэн усгагдсан,
• Монгол Улсад устгасан өвчнүүд:үхрийн цээж,
мялзан, адууны тархи, нугасны халдварт
үрэвсэл, адууны уушиг, гялтангийн халдварт
үрэвсэл, ямааны годрон
• Монголд ерөөс гарч байгаагүй олон өвчин байна.

6. ЭКЗОТИК ӨВЧНҮҮД
• Эдгээр өвчнүүд нь бүгд танигдаж, мэдэгдсэн өвчнүүд;
• Үүгээрээ шинэ өвчнүүдээс ялгаатай.
• Өвчнүүдийн талаарх шинжлэх ухааны мэдээлэл
хүртээмжтэй;
• Үр дагаврыг урьдчилан харах боломжтой.
• Оношлогооны аргууд тодорхой.
• Ихэнх өвчнүүд нь урьдчилан сэргийлэх вакцинтай.

7. ЭКЗОТИК ӨВЧНҮҮД
•
Үхрийн мялзан
New World Screwworm

8. ЭКЗОТИК ӨВЧНҮҮД
• Эдгээрийн дотроос олон өвчин нь мал, амьтнаас хүнд
халддаг.
• Клиникийн шинж тэмдэг нь эндемик олон өвчинтэй
төстэй.

9. Шинэ өвчнүүд
• Ямар нэг шинэ өвчнүүд юмуу эсвэл хуучин гарч
байсан өвчнүүд дахин сэргэж байгааг олон улсын
хэмжээнд Emerging Diseases буюу шинэ болон дахин
сэргэж байгаа өвчнүүд гэж нэрлэж байна.

10. Шинэ өвчнүүд
• Дэлхий дахинд сүүлийн 40 жилийн турш жил бүр доод
тал нь нэг шинэ өвчин гарч байна.
• Олонх нь ноцтой үр дагавар үүсгэж байна(Зарим нь
зооноз өвчнүүд).
• Шинжлэх ухааны мэдээлэл байхгүй
• Үр дагаврыг урьдчилан хэлэх арга үгүй
• Оношлогооны аргууд гараагүй
• Вакцин байхгүй

11. Дахин сэргэж буй өвчнүүд
Өмнө нь гарч байсан мэддэг өвчнүүд дахин шинээр
илэрч байна:
• Мэддэг өвчнүүд шинэ бүс нутгуудад гарч байна.
• Мэддэг өвчнүүд шинэ популяцийн дотор тархаж
байна.
• Мэддэг өвчнүүд урт хугацаанд гарахгүй байж
байгаад дахин гарч байна.

12. Шинэ болон дахин сэргэж буй өвчнүүд
Pfisteria sp.Turkey rhinotracheitis
Hendra
Rabbit hemorrhagic disease
Lyssa virus of bats
Porcine respiratory reproductive syndrome
Lyme disease
Kangaroo blindness
Canine parvovirus

13. ЭКЗОТИК БОЛОН ШИНЭ, ДАХИН СЭРГЭЖ БУЙ
ХАЛДВАРТ ӨВЧНҮҮДЭЭС УРЬДЧИЛАН
СЭРГИЙЛЭХ АРГА ХЭМЖЭЭ
Малын халдварт өвчинтэй тэмцэх ажил нь урьдчилан
сэргийлэх, эрүүлжүүлэх арга хэмжээний шинжлэх ухааны
үндэслэл бүхий тогтолцоо гэж үздэг.
Дээрх арга хэмжээнүүдийг амьдрал дээр харилцан уялдаа
бүхий 3 чиглэлээр хэрэгжүүлдэг. Эдгээрт:
1. Халдвар өвчнөөр тайван аймаг, сум, аж ахуйн нэгжид
гаднаас халдвар зөөгдөн орж ирж, тархахаас хамгаалах;
2. Халдварт өвчнөөр тайван бус аж ахуйн нэгж, тосгон, сум,
аймгийн хэмжээнд тодорхой өвчнийг устгаж, мал сүргийг
эрүүлжүүлэх;
3. Хүн, малын нийтлэг халдварт өвчнүүд болон малаас хүнд
халдварладаг өвчнүүдээс хүн амыг хамгаалах.

14. Малын халдварт өвчинтэй тэмцэх ажил нь зорилго,
чиглэлээсээ үл хамаарах тодорхой зарчимууд дээр
үндэслэгдсэн байдаг бөгөөд тэдгээрт:
1. Халдварт өвчнийг бүртгэж, мэдээлэх үүрэг-Хууль
тогтоомжоор тодорхойлогдох бөгөөд Засаглалын
шинжтэй байна.
2. Халдварт өвчин гарах, тархахаас урьчилан
сэргийлэх
3. Халдварт өвчинтэй тэмцэх арга хэмжээ иж бүрэн
цогц байх зарчим-эпизоотын процессыг хөдөлгөгч
хүч болох халдварын хэлхээний 3 хэсэг тус бүрт
чиглэгдсэн байна.
ЭКЗОТИК БОЛОН ШИНЭ, ДАХИН СЭРГЭЖ БУЙ
ХАЛДВАРТ ӨВЧНҮҮДЭЭС УРЬДЧИЛАН
СЭРГИЙЛЭХ АРГА ХЭМЖЭЭ

15. Халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ
Халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх гэдэг нь Тайван аж ахуйн
нэгж, сум, аймаг, улсын хэмжээнд малын халдварт өвчин гарах,
тархахаас урьдчилан сэргийлэх засаглалын тогтолцоог ойлгоно.
• Хилээр халдвар дамжин орж ирэхээс хамгаалах арга хэмжээ
• Мал бэлтгэл, малын шилжилт-хөдөлгөөн, малын гаралтай
түүхий эдийг тээвэрлэх үеийн мал эмнэлэг-ариун цэврийн
хяналт
• Мах комбинат, мал төхөөрөх газар, цэг болон малын гаралтай
түүхий эд бэлтгэх, хадгалах, боловсруулах газрын үйл
ажиллагаанд тавих мал эмнэлэг-ариун цэврийн хяналт
• Тайван бус аж ахуйн нэгжээс мал аж ахуйн нэгжүүдэд халдвар
зөөгдөхөөс хамгаалах, тодорхой аж ахуйн нэгж, төв суурин
газарт хэрэгжүүлэх урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ
• Мал эмнэлэг-гэгээрлийн болон мал сүргийг даатгалд
хамруулах ажил

16. Ерөнхий болон өвөрмөц урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг
хэрэгжүүлнэ. Өмнө нь ерөнхий арга хэмжээний талаар тодорхой
ярьсан. Энэ удаа өавөрмөц УСАХ-ний талаар тодруулга өгье.
• Амьд вакцин-5-10 хоноод дархлаа үүсч, жил хүртэл
хадгалагдана.
• Идэвхигүйжүүлсэн вакцин-10-15 хоноод дархлаа үүснэ. 2 удаа
тарина. 2 дахь тарилтын дараа 6 сарын хугацаатай дархлаа
тогтоно.
• Нөөцжүүлж-идэвхигүйжүүлсэн вакцин
• Химийн вакцин
• Анатоксин
Хэрэглэх арга:
 Нэг бүрчлэн эсвэл бүлгээр вакцинжуулах 2 арга байна:
 Амаар вакцинжуулахад их хэмжээний бэлдмэл зарцуулагддаг. Дархлаа
үүсгэхэд зарим бэрхшээл гарна. Еөнхийдөө малд вакциныг ус, тэжээлтэй
хольж өгнө гэсэн үг.
 Амьсгалын замаар вакцинжуулахад богино хугацаанд олон малыг
хамруулж, 3-5 хоноод дархлаа үүснэ.
Халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ

17. 17
ШИНЭ ӨВЧНИЙ ГАРАЛТАД НӨЛӨӨЛЖ БУЙ
ХҮЧИН ЗҮЙЛС
Үүсгэгч
Халдварт
өвчин
Хүрээлэн
буй орчин
Эзэн

18. 18
Мэдэгдсэн эмгэг төрүүлэгчдийн тоо
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
humans domestic
livestock
domestic
carnivores
?

19. 19
Мэдэгдсэн эмгэг төрүүлэгчдийн тоо
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
humans domestic
livestock
domestic
carnivores
wildlife
zoonotic
multiple
species
?

20. Үүсгэгчтэй холбоотой хүчин зүйлүүд
• Нянгийн мутаци
• Нянгийн рекомбинаци
• Генетик сонголт
• Шинэ болон урьд өмнө мэдээлэгдээгүй байсан
үүсгэгчийг илрүүлэх
Оношлогооны шинэ хэрсэл
Оношлогооны чадавхи

21. 21
Нөлөөлөгч хүчин зүйлс-эзэн
Agent
Infectious
Disease
Environment Эзэн

22. Эзэн амьтантай холбоотой хүчин зүйлс
• Малын популяцийн хэмжээ нэмэгдэж байна.
• Яг одоо дэлхий дахинд “Мал аж ахуйн хувьсгал”
явагдаж байна.
• 2020 онд:
• Үхрийн мах 24%
• Гахайн мах 31%
• Шувууны мах 40%
• Бог малын мах 5% өснө гэсэн тооцоо гаргасан
байдаг.

23. “Мал аж ахуйн хувьсгал” гэдэг нь:
• Хүнсний үйлдвэрлэл, хэрэглээний дэлхий дахины
өөрчлөгдөж буй чиг хандлага юм.
• Малын гаралтай хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээ
маш хурдан өсөж байна.
• 2020 он гэхэд хөгжиж буй орнууд махны 60%,
сүүний 52%-ийг үйлдвэрлэх болно.
• Цардуулд суурилсан хоололтын дэглэмд амьтны
гаралтай бүтээгдэхүүн нөхөн орж ирэх болсон.
• Дэлхийн тэжээлийн зах зээлд том өөрчлөлт орж
байна.
Livestock to 2020: The Next Food Revolution, a joint IFPRI, FAO, ILRI study.

24. Өндөр
хөгжилтэй
орнууд
Хөгжиж буй
орнууд
440
60
80
100
120
140
160
180
200
MillionMetricTons
“Мал аж ахуйн хувьсгал” 1983-2020
Махны хэрэглээ
З
у
у
н
с
а
я
т
о
н
н

25. Эзэн амьтантай холбоотой хүчин зүйлс
• Зүйлүүд холилдож байна.
• Өрхийн үйлдвэрлэл
• Харь орны амьтадын парк
• Аж ахуй эрхлэх үйл ажиллагааны өөрчлөлт
• Тэжээллэгийн дэглэм
• Генетикийн хувиралт өөрчлөлт дэх бууралт.

26. 26
Agent
Infectious
Disease
Орчин Host
Нөлөөлөгч хүчин зүйлс-хүрээлэн буй орчин

27. Хүрээлэн буй орчинтой холбоотой хүчин зүйлс
• Хөдөө аж ахуйн хөгжил
• Газар ашиглалт дахь өөрчлөлт
• Том амьтадын популяци
• Нэгж тайлбай дахь малын нягтрал
• Малын шилжилт хөдөлгөөний ихсэлт
• Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн нийлэлт

28. • Экологийн өөрчлөлт
• Дэлхийн дулаарал
• Байгалийн гамшиг
• Шуурга
• Үер болон ган
• Хүн, мал амьтан бие биеийн амьдрах орчин руу
шилжих
Хүрээлэн буй орчинтой холбоотой хүчин зүйлс

29. • Мал, амьтан болон нийтийн эрүүл мэндийн дэд
бүтцийн хомсдол
• Мэдлэг ба урьдчилан анхааруулах
• Үйлчилгээний хувьчлал
• Оношлогооны технологиуд
• Оношлогооны чадавхи
• Үр дүнтэй хариу арга хэмжээ
Хүрээлэн буй орчинтой холбоотой хүчин зүйлс

30. Монголд орж ирэн тархаж буй экзотик
болон шинэ, дахин сэргэж буй
халдварт өвчнүүдээс мал сүргийг
эрүүлжүүлэх арга хэмжээ

31. Монгол Улсад шинээр гарч байгаа экзотик өвчнүүд
• Шүлхий
• Хонь, ямааны цэцэг
• Бог малын мялзан төст өвчин

32. ХҮН
ХҮНС
МАЛ АМЬТАН
ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖИЛ

35. Бог малын мялзан төст өвчин

36. Тэмцэх, устгах арга хэмжээ
• Шүлхий өвчинтэй тэмцэх, устгах стратеги ДАЭМБ-аар
дэмжигдсэн. Стратеги хэрэгжүүлж байгаа орноор
тооцогдон явж байна.
• Бог малын мялзан төст өвчнийг устгах НҮБ-ийн
ХХААБ-ын хөтөлбөр гарч байна. Энэ хүрээнд Монгол
Улсад БММТӨ-ийг устгах үндэсний стратеги,
төлөвлөгөө боловсрогдож байна.
• Мөн хонь, ямааны цэцэг өвчнийг устгах үндэсний
стратеги, төлөвлөгөө боловсруулах ажил хийгдэж
байна.

37. Мал сүгийг халдварт өвчнүүдээс урьдчилан
сэргийлэх, эрүүлжүүлэх арга хэмжээний үр
дүнгийн шалгуур

38. Халдвартөвчинтэй тэмцэх арга хэмжээний үндсэн бүлэглэл
Арга хэмжээний
чиглэл
Арга хэмжээний
зорилго
Ажлын агуулга
Халдварын
үүсгэгчийн эх булаг
Үүсгэгчийн дамжих
механизм
Мэдрэмтгий малын
тоо толгой
Мал аж ахуйн
нэгжийн удирдлага,
мэргэжилтнүүд,
малчид, фермийн
ажилчид, малын эзэн
Халдварын
үүсгэгчийн эх
булгийг
халдваргүй болгох
Халдварын
үүсгэгчийн дамжих
гинжийг таслах
Өвөрмөц бус
болон өвөрмөц
тэсвэрт байдлын
зэргийг
нэмэгдүүлэх
Арга хэмжээг
хэрэгжүүлэхэд
тэднийг идэвхитэй
татан оролцуулах
Өвчтэй, сэжигтэй малыг тусгаарлах.
Далд өвчтэй болон нян тээгч малыг
илрүүлж тусгаарлах. Эдгээр малыг
эмчлэх, нядлах. Хорио цээр, МЭАЦ-ийн
арга хэмжээ.
Халдваргүйтгэл, шавьж устгал, мэрэгч
устгал. Хязгаарлалтын болон МЭАЦ-
ийн арга хэмжээ. Халдварын үүсгэгч
цаашид дамжихаас урьдчилан
сэргийлэх.
Иммуно болон химийн урьдчилан
сэргийлэлт. Малын арчилгаа маллагаа,
тэжээллэгийг хэвийн болгох.
Мал эмнэлэг-гэгээрлийн ажил. Малын
халдварт өвчин гарсан үед ажиллах
арга, дадлагад сургах.

39. Халдварт өвчинтэй тэмцэх арга хэмжээг үнэлэх
Арга хэмжээ Үнэлэгээний үзүүлэлт
Оношлогоо
Халдварын үүсгэгчийн эх
булаг болсон малын
тусгаарлалт
Өвчтэй малын эмчилгээ
Хорио цээр,
хязгаарлалтын арга
хэмжээ
МЭАЦ-ийн арга хэмжээ,
түүний дотор халдвар-
гүйтгэл, шавьж, мэрэгч
устгал
Өвөрмөц УС-х арга
хэмжээ
Мал эмнэлэг-гэргээрлийн
ажил
Оношлогоог цаг хугацаанд нь тавьсан эсэх, өвчтэй
болон нян тээгч малыг илрүүлсэн хувь
Арга хэмжээ цаг хугацаандаа, бүрэн дүүрэн хэрэгжсэн
байдал
Өвчилсөн малын хувь, эмчилгээнд хамрагдсан мал.
Өвчний төгсгөл(Эдгэрсэн малын хувь). Өвчилсөн мал
халдварын үүсгэгчээс бүрэн чөлөөлөгдсөн хугацаа
Халдварт өвчний голомтын хилийг зөв тодорхойлсон
байдал. Хязгаарлалтын дэглэмийг чанд мөрдөн сахьсан
байдал.
МЭАЦ-ийн тогтоосон горимыг сахин мөрдсөн байдал.
Халдваргүйтгэл, шавьж, мэрэгчийн устгалыг хугацаанд
нь гүйцэтгэсэн эсэх, объектийн хамрагдалт. Гүйцэтгэсэн
ажлын чанарын хяналтын үр дүн.
Хугацаанд нь хэрэгжүүлсэн байдал. Малын
хамрагдалтын хувь. Хүндрэл гарсан эсэх. Вакцины
дараах дархлааг шалгасан дүн.
МЭАЦ-ийн дэглэмийг зөрчсөн тохиолдол байхгүй.
Малын эмч мэргэжилтнүүдийн зааврыг хэрэгжүүлсэн
байдал.

40. Сүүлийн үед халдварт өвчинтэй тэмцэх арга хэмжээг
эдийн засгийн шалгуураар үнэлэх болсон. Үүнд:
Бодит хохирол
Магадлан тооцоолсон хохирол
Царж зайлуулсан хохирол
Халдварт өвчинтэй тэмцэх арга хэмжээнд гаргасан
зардал
Халдварт өвчинтэй тэмцэх арга хэмжээг үнэлэх

41. Хаалттай бүс, үйлдвэрлэлийн тогтолцоо
• ДАЭМБ-ын гишүүн орон бүр малын халдварт
өвчнөөр эрүүл статустай болж, түүнийгээ тогтвортой
хадгалж байхыг зорьдог.
• Гэвч улсаараа өвчингүй эрүүл, тайван орон болох
боломжгүй тохиолдолд улсынхаа дотор өвчингүй,
эрүүл бүс, үйлдвэрлэлийн тогтолцоог бий болгон,
түүнд тавигдах шаардлагуудыг хангасны үндсэн дээр
мал, амьтан, тэдгээрийн гаралтай бүтээгдэхүүний
олон улсын худалдаа явуулах боломжийг ДАЭМБ-ын
“Хуурай газрын амьтны эрүүл мэндийн код”-д
тодорхойлсон.

42. • Био хамгаалал болон тандан судалгаа нь хаалттай эрүүл бүс,
үйлдвэрлэлийн тогтолцооны үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг байдаг бөгөөд
Үйлдвэрлэгч болон Мал эмнэлгийн хамтын ажиллагааны гэрээгээр дамжин
хэрэгждэг.
• Үйлдвэрлэгч нь био хамгааллын арга хэмжээг хэрэглэх, хүн, малын шилжилт,
хөдөлгөөний бүртгэл хөтлөн баримтжуулах, чанарын удирдлагын схем, арга
хэмжээний үр нөлөөний хяналт, шинжилгээ, үнэлгээ, засаж залруулсан үйл
ажиллагааг баримтжуулах, тандан судалгаа явуулах, шуурхай тайлагнах,
тайланг хэрэглэхэд хялбар байдлаар хадгалах зэрэг үүргийг хүлээдэг.
• Мал эмнэлгийн алба нь мал, түүхий эдийн шилжилт, хөдөлгөөний
сертификат олгох, байгууламжууд, био хамгааллын арга хэмжээг үе үе
шалгах, тайлан гаргах, тандан судалгааны журам гаргах зэрэг үүрэгтэй
байдаг.
• Мал эмнэлгийн алба нь тандан судалгаа явуулах юмуу эсвэл аудит хийх,
лабораторийн оношлох шалгалт хийдэг.
Хаалттай бүс, үйлдвэрлэлийн тогтолцоо

43. Эртнээс анхааруулах болон хариу арга хэмжээний
Даян дэлхийн тогтолцоо (GLEWS)

44. Тандан шинжилгээг сайн болгох, цаг алдалгүй
анхааруулга өгөх, хурдан хариу арга хэмжээ авахад
шаардагддаг гол гурван тулгуур

45. ДЭМБ-Олон Улсын эрүүл мэндийн журам
Олон улсын хэмжээнд хил дамжин тархаж, дэлхий дахинд гай
зовлон үүсгэж болох нийтийн эрүүл мэндийн хурц эрсдэлээс
урьдчилан сэргийлэх, хариу арга хэмжээ авахад туслах
зорилготой.

46. Мэдээллийн эх сурвалж:
1. А. А. Конопаткин “Эпизоотология и инфекционные
болезни сельскохозяйственных животных” М. 1984;
2. Г.Цэвэгмэд “Мал, амьтны халдварт өвчин” УБ. 2000;
3. А.Хөхөө “Мал эмнэлгийн ерөнхий халдвар судлал” УБ.
2011;
4. И.А. Бакулов и др. “Руководство по общей
эпизоотологии” М. “Колос” 1979;
5. B.Toma .. ect Applied Veterinary Epidemiology;
6. Micheal Thrusfield Veterinary Epidemiology;
7. С.Төгсдэлгэр, С.Эвлэгсүрэн Тархварзүйн үндэс;
8. Х.Тэрбиш, Я.Адъяа Экологи
9. OIE.Inter. Website
10. Ч.Тунгалаг Мал, амьтны халдварт өвчин ба хүнсний
аюулгүй байдал