1. Мандах бүртгэл дээд сургууль НББ-4 курс
Б. Дэлгэрмаа
Э. Алтангэрэл
Э. Сумъяа
МОНГОЛ УЛСЫН
ЗАСАГ ЗАХИРГАА,
НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН
НЭГЖ, ТҮҮНИЙ
УДИРДЛАГЫН ТУХАЙ

2. Агуулга
Оршил
Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
нэгжийн хуваарилалт- Хүннүгийн үеэс одоог хүртэлх
“Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
нэгж, түүний удирдлагын тухай” хуулийн зарим зүйл
заалт
Үндсэн хуулийн 4-р бүлэгт орсон нэмэлт өөрчлөлтүүд
Дүгнэлт
Бататгал

3. Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг
дэвсгэрийн хуваарилалт
• Монгол улс засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
хуваарилалтын хувьд төрт ѐсны уламжлалтай бөгөөд
хүннүгийн үеэс улсаа засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
хуваариар баруун, зүүн гар, төв хэсэг гэж 3 хуваан захирч
ирсэн.

4. Чингис хаан хөвүүддээ газар нутгаа хуваан
өгсөн нь
1. Ахмад хүү Зүчид Эрчис мөрнөөс баруун тийш Монгол морины туурай
хүрэх газар оногдсон. Зүчийн орд өргөө нь Эрчис мөрөнд байжээ.
2. Цагаадайд Кашгар, Долоон мөрөн оногдсон. Цагаадайн орд ил
мөрний хөндийнд байв.
3. Өгөдэйд Баруун Монгол, Тарвагатайн хязгаар оногджээ. Өргөө нь
Чукучакт оршиж байв.
4. Отгон хүү Тулуйд гал голомтоо сахин үлддэг уламжлалаар Монголын
уугуул нутаг оногджээ.

5. Монголын эзэнт гүрэн

6. XIV-XVI зууны үеийн нутаг дэвсгэрийн хуваарь
ХV зууны 2-р хагасаас Монгол орон баруун зүүн 2 хэсэг болов.
 Зүүн Монгол: 6 түмэн- 6 их улс
1. Халх
2. Цахар
3. Ордос
4. Урианхай
5. Түмд /Алтайн хавиар/
6. Юншэбу
 Баруун Монгол: 4 түмэн- 4 Ойрад
1. Дөрвөд
2. Хошууд
3. Торгууд
4. Цорос
Эх сурвалж. Монголын түүхийн лекцүүд
122 хуу

7. XIV-XVII зууны засаг
захиргаа, нутаг
дэвсгэрийн хуваарь
ХIV-XVII зууны үеийн
монголчууд нь “улс-
түмэн”, аймаг, “отог”-
ийн зохион
байгуулалттай байсан.
Түмдийн зүүн баруун
гарт хувааж зүүн
гурван түмдийг ХААН,
баруун гурван түмдийг
ЖОНОН захирч
байсан.
Түмэн
Аймаг
Отог
Хошуу

8. 1921 оны Ардын хувьсгал Монголын засаг захиргааны системыг
өөрчилсөн. 1923 онд аймгийн нэрийг өөрчлөх тухай засгийн
газрын шийдвэр гарсан.
 Түшээт хан аймаг–Богд Хан уулын аймаг
 Сэцэн хан аймаг–Хан Хэнтий уулын аймаг
 Сайн ноѐн хан аймаг–Цэцэрлэг Мандал уулын аймаг
 Засагт хан аймаг–Хан тайшир уулын аймаг
Эх сурвалж.

9. Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг
дэвсгэрийн хуваарьт орсон өөрчлөлт
3 удаа томоохон өөрчлөлт орсон гэж үздэг.
1. Өгөдэй хааны нэвтрүүлсэн өртөө буюу шуудан холбооны
тогтолцоо
2. Гэрсэнз хаан 7 хөвүүндээ Монгол нутгийг хуваан өгсөн
3. 1931 онд Монгол улс 13 аймаг, 200 гаруй сумтай болсон.

10. Аймаг
Хошуу
Сум
Хорин
Аймаг
Сум
Баг
1931 оноос өмнө 1931 онд Улсын VI их хурлын
шийдвэр

11. Монгол улсын засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн
хуваарь
Зэрэг
Засаг захиргааны нэгж Тоон
нийлбэрнутгийн тоо
Нэгдүгээр аймаг — 21 нийслэл — 1 22
Хоёрдугаар сум— 330 дүүрэг — 9 339
Гуравдугаар баг----- 1573 Хороо---- 117 1690
Нийлбэр Гурван түвшний зургаан зүйлийн олон нутаг
Хүснэгт 1
Эх сурвалж:

12. Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж
түүний удирдлагын тухайн хууль нь үндсэн хуулийн 4-р
бүлгийн 57-63 зүйлд хамаарагдах бөгөөд тусдаа бие
даасан хуультай энэ хууль нь 6 бүлэг 42 зүйлтэй. Анх
2006 оны 12-р сарын 15нд батлагдсан үүнээс хойш 7
удаа нэмэлт өөрчлөлт орсон.

13. 3 дугаар зүйл. Засаг захиргаа, нутаг
дэвсгэрийн нэгж
Аймаг
Сум
Баг
3.1. График 1 График 2
Нийслэл
Дүүрэг
Хороо

14. 4 дүгээр зүйл. Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн
нэгжийг байгуулах, өөрчлөх, татан буулгах
4.1 Аймаг, сум, дүүрэг байгуулах, өөрчлөх, татан буулгах
асуудлыг тухайн нутаг дэвсгэрт оршин суугаа иргэд болон
иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаас гаргасан саналыг
үндэслэн хүн амын байршил, эдийн засгийн чадавхи, газар
зүйн байршил, зам харилцааны нөхцөлийг харгалзан
Засгийн газрын өргөн мэдүүлснээр Улсын Их Хурал
шийдвэрлэнэ.

15. 4.3 Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн хилийн цэсийг
батлах, өөрчлөх асуудлыг аймаг, нийслэлийн иргэдийн
Төлөөлөгчдийн Хурлын саналыг үндэслэн Засгийн газрын
өргөн мэдүүлснээр Улсын Их Хурал шийдвэрлэнэ.
4.4.Хилийн цэсийн асуудлаар аймаг, нийслэл харилцан
адилгүй саналтай байсан нь уг асуудлаар Улсын Их
Хурал шийдвэр гаргахад саад болохгүй.

16. 5 дугаар зүйл. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
нэгжийн эдийн засгийн үндэс
5.1.Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн эдийн
засгийн үндэс нь түүнд хууль тогтоомжийн дагуу
эзэмшүүлсэн газар, түүний хэвлий, байгалийн нөөц
баялаг, орон нутгийн өмч, бүх төрлийн өмчийн
үйлдвэрлэл, үйлчилгээний орлогоос бий болсон
хуримтлал, албан татвар, төлбөр, хураамжаас бүрдэнэ.

17. Эдийн засгийн үндэс
Төлбөр,
Хураамж
Албан
татвар
Хуримт
лал
График 3

18. 6 дугаар зүйл. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн
төсөв
6.1.Аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг төсөвтэй байна.
6.2
Төсвийн
, холбогдох
хууль
тогтоомж
орлогын нэр
төрөл
зарлагын ангилал
санхүүжилтийн
зориулалт
төсөв зохиох, батлах
гүйцэтгэлийг зохион
байгуулах, тайлагнах

19. ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ
Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн
удирдлагын тогтолцоо
7.1
Сумын ИТХ
Багийн ИНХ
Хурлын
төлөөгч,
тэргүүлэгчид
Сумын засаг
дарга
Тамгын газрын
дарга
Багийн засаг
дарга 1
Багийн засаг
дарга 2

20. 10 дугаар зүйл. Хурлын төлөөлөгчдийн тоо
10.1.Нийслэлийн Хурлын төлөөлөгчдийн тоо нь 45 байна.
10.3
хүснэгт 2
Сумын хүн амын тоо Сумын хурлын
төлөөлөгчдийн тоо
2000 хүртэл 15
2000-5000 21
5000-9000 27
9000 ба түүнээс дээш 31

21. 10.4. Дүүргийн Хурлын төлөөлөгчдийн тоог хүн амын
нягтрал байршил, засаг захиргааны нэгжийн бүтцийг
харгалзан дараах байдлаар тогтооно:
Хүснэгт 3
Дүүргийн хүн амын тоо Дүүргийн хурлын
төлөөлөгчдийн тоо
20.000 хүртэл 17
20.000-80.000 25
80.000-180.000 35
180.000 ба түүнээс дээш 41

22. 16 дугаар зүйл. Хурлын төсөв, тамга, тэмдэг
16.1. Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Хурал төсөвтэй байх
бөгөөд түүнийг Хурлын Тэргүүлэгчдийн шийдвэрийг үндэслэн
Хурлын нарийн бичгийн дарга захиран зарцуулна.
16.2. Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Хурал тогтоосон журмаар
үйлдсэн тамга, тэмдэг, албан бичгийн хэвлэмэл хуудас
хэрэглэнэ.

23. 29.1.Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Засаг дарга харьяалах
нутаг дэвсгэртээ дараахь нийтлэг бүрэн эрхийг
хэрэгжүүлнэ:
29.1.1.төлөвлөлт, төсөв, санхүү, бүртгэл тооцооны талаар:
а/нутаг дэвсгэрийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн хэтийн
болон жилийн үндсэн чиглэлийн төсөл, гүйцэтгэлийн тайлан,
орон нутгийн төсвийн болон түүнд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах
төсөл, төсвийн гүйцэтгэлийн тайланг батлуулахаар тухайн
Хуралд оруулах, батлагдсан хөтөлбөр, төсөв, төслийг
хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах;

24. б/харьяалах нутаг дэвсгэрийнх нь эдийн засаг, нийгмийн
хөгжлийн асуудлаар төрийн эрх бүхий байгууллагаас батлах
төсөл, хөтөлбөрт санал өгөх, тэдгээрийн хэрэгжилтийг
зохион байгуулах;
в/харьяалах нутаг дэвсгэрийнхээ санхүүгийн байдал, хүн
амын орлого, хөдөлмөрийн нөөц, газрын төлөв байдлын
удирдлага, төлөвлөлтийг хангахад шаардагдах тайлан
тэнцэл гаргах;

25. д/орон нутгийн төсвийн бус орлогоор хөгжлийн санг
бүрдүүлэх, уг сангийн хөрөнгийг зориулалтын дагуу
захиран зарцуулах;
е/нутаг дэвсгэрийнхээ татварын албыг удирдлагаар
хангах, татварын орлогыг хууль тогтоомж, Хурлын
шийдвэрийн дагуу төвлөрүүлэх, шилжүүлэх ажлыг зохион
байгуулах.

26. ЗУРГАДУГААР БҮЛЭГ
Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлагын үйл
ажиллагааны баталгаа
38 дугаар зүйл. Хурлын болон Засаг даргын бүрэн эрхийн
баталгаа
38.1.Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Хурлын болон бүх
шатны Засаг дарга ээлжит сонгуулийн дүнд албан
тушаалаасаа чөлөөлөгдсөн бол тэдгээрт урьд нь авч
байсан албан тушаалын 6 сарын цалинтай нь тэнцэх
хэмжээний нэг удаагийн тэтгэмж олгоно.

27. 38.2.Төрийн албанд 25-аас дээш жил ажилласан
аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Хурлын болон бүх шатны
Засаг дарга тэтгэвэр тогтоолгох бол тэдгээрт урьд нь авч
байсан албан тушаалын 12 сарын цалинтай нь тэнцэх
хэмжээний нэг удаагийн мөнгөн тусламж олгоно.

28. • 38.6.Баг, хорооны Хурлын даргад тухайн шатны Засаг даргын
сарын үндсэн цалингийн 30 хувьтай тэнцэх хэмжээний
урамшуулал сар тутам олгоно.

29. 41 дүгээр зүйл. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
удирдлагын хүлээх хариуцлага
41.1 Хурал, Засаг даргын хууль бус шийдвэрийн улмаас
иргэд, байгууллагад учирсан хохирлыг нөхөн төлөхтэй
холбогдсон маргааныг шүүх шийдвэрлэнэ.
41.2. Хурал, Засаг дарга гаргасан шийдвэрийнхээ хууль
зүйн үндэслэл, хариуцлагыг бүрэн хүлээнэ.

30. МУ-н засаг захиргаа, нутаг
дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлагын
тухай хуулинд орсон нэмэлт өөрчлөлт

31. 2008 оны 05 сарын 06-ны өдрийн нэмэлт
өөрчлөлт
26.2. Баг, хорооны Засаг даргад тухайн нэгжийн нийтийн Хуралд
оролцож байгаа иргэд төрийн албаны шалгалт өгч тэнцсэн
иргэнийг, аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Засаг даргад тухайн
Хурал дахь нам, эвслийн бүлэг, эсхүл Хурлын төлөөлөгч тус тус
нэр дэвшүүлэх эрхтэй бөгөөд уг Хурлын хуралдаанд оролцсон
иргэд, төлөөлөгчдийн олонхийн буюу 50-иас дээш хувийн санал
авсан нэр дэвшигчийг томилуулахаар томилох эрх бүхий албан
тушаалтанд санал болгоно.”

32. 2009 оны 3 сарын 12-ны өдрийн нэмэлт
өөрчлөлт
Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний
удирдлагын тухай хуулийн 26 дугаар зүйлийн 26.2 дахь
хэсгийн ”төрийн албаны шалгалт өгч тэнцсэн иргэнийг”
гэснийг хассугай.

33. 2010 оны 10 сарын 29-ний нэмэлт өөрчлөлт
“төсвийн байгууллагын удирдлагыг” гэсний дараа “аймаг,
нийслэл дэх Төрийн албаны салбар зөвлөлийн сонгон
шалгаруулалтын дүнг үндэслэн” гэж нэмсүгэй.
30.1.10.хууль тогтоомжид заасан бол нутаг дэвсгэрт нь үйл
ажиллагаа явуулдаг төсвийн байгууллагын удирдлагыг аймаг,
нийслэл дэх Төрийн албаны салбар зөвлөлийн сонгон
шалгаруулалтын дүнг үндэслэн холбогдох төрийн
захиргааны байгууллагын удирдлагатай зөвшилцөн томилох,
чөлөөлөх;

34. “Хурлын дарга” гэснийг “Хурлын нарийн бичгийн дарга” гэж
өөрчилсүгэй.
16.1.Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Хурал төсөвтэй байх
бөгөөд түүнийг Хурлын Тэргүүлэгчдийн шийдвэрийг
үндэслэн Хурлын нарийн бичгийн дарга захиран
зарцуулна.

35. 2012 оны 09 сарын 14-ний нэмэлт өөрчлөлт
“4.5.Ээлжит сонгуулийн жил шинээр
баг, хороо, сум, дүүрэг байгуулах, өөрчлөх, татан
буулгахыг хориглоно.”
Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулийн 10 дугаар зүйлийг
дор дурдсанаар өөрчлөн найруулсугай: Хүснэгт харна уу.

36. 2012 оны 12 сарын 20-ны нэмэлт
өөрчлөлт
• 29.1.3. хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, хөдөө аж ахуйг
хөгжүүлэх, газар, байгалийн бусад баялгийг ашиглах,
байгаль орчныг хамгаалах талаар:
• а/төрийн бодлого, хууль тогтоомж, Хурлын шийдвэрийг
хэрэгжүүлэх үндсэн дээр хүн амын хүнсний аюулгүй
байдлыг хангах, мал сүргийг өсгөн үржүүлэх, малын удмын
сан, эрүүл мэндийг хамгаалах, мал эмнэлэг, үржлийн ажлыг
зохион байгуулах, байгалийн гэнэтийн аюул, мал, амьтан,
ургамлын халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга
хэмжээг бүрэн эрхийнхээ хүрээнд авч хэрэгжүүлэх;

37. 30.1.15. шаардлагатай тохиолдолд тухайн орон нутагт хуульд
заасан үүргээ хэрэгжүүлж байгаа тахарын албанд шаардагдах
хүн хүч, автомашин, техник, шатахуун, орон байр болон бусад
хэрэгслээр туслах;
30.1.15 дахь заалтын дугаарыг “30.1.16” гэж өөрчилсүгэй.
Энэ хуулийг Тахарын албаны тухай хууль хүчин төгөлдөр
болсон өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөнө

38. Дүгнэлт

39. Анхаарал тавьсанд баярлалаа