1. FMT special
Nieuwbouw
Jeroen Bosch
Ziekenhuis

2. JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS
I n 1992 is Raad van Bestuurslid Peter de Kubber met de voorbereiding van het nieuwe
Jeroen Bosch Ziekenhuis in Den Bosch begonnen. Nu bijna twintig jaar later is het bijna
zover; de nieuwbouw wordt in mei 2011 in gebruik genomen. Het JBZ is een imposant
gebouw, ontstaan in een dynamische periode die zeker zijn weerslag had op de realisering
van de nieuwbouw. Nog altijd zijn besprekingen gaande met de overheid waarbij het om
forse bedragen gaat. Het bouwproces zelf kan volgens De Kubber als zeer geslaagd worden
beschouwd. Door vanaf het eerste moment in de voorbereiding te investeren in mensen
bestond er een sterke teamgeest. Een interview.
8
Peter de Kubber, lid RvB Jeroen Bosch Ziekenhuis:
FMT-GEZONDHEIDSZORG
‘Ik geloof in partnerships
met gezamenlijke
verantwoordelijkheid’
DOOR: COR VAN LITSENBURG
Op de zevende verdieping van het nieuwe een nieuwe visie wordt ingebracht waardoor terwijl anderzijds er een plan voor nieuw-
dienstengebouw van het JBZ zetelt de Raad er oponthoud kan optreden. Ik ben als initia- bouw lag. Dat vond ik kapitaalvernietiging. Ik
van Bestuur. Vanuit zijn kamer in dit gereno- tiefnemer bij het hele proces vanaf het begin heb voorgesteld een versoberde renovatie uit
veerde Willem-Alexander Ziekenhuis kijkt betrokken geweest. In eerste instantie lag er te voeren in afwachting van de concretisering
Peter de Kubber uit over de nieuwbouw waar wel een ander plan dat voortkwam uit de fusie van de nieuwbouw. Het toenmalige Bouw-
hij vanaf het allereerste begin bij betrokken is van de ziekenhuizen Willem Alexander en het college ging daarmee akkoord en koppelde de
geweest. ‘Dat is vrij zeldzaam. Vaak zie je dat Groot Ziekengasthuis en waarin sprake was renovatie aan de nieuwbouw, dat was voor het
er tijdens zo’n proces een wisseling van de dat in 1998 de nieuwbouw gereed zou zijn. eerst dat het college een dergelijk advies aan
wacht is, waardoor óf het proces stagneert óf Dit plan was van voor mijn tijd en had nog de minister gaf. De minister legde het echter
geen draagvlak bij de goedkeurende instan- in eerste instantie naast zich neer. Pas na een
ties. Daar ben ik niet mee verder gegaan.’ persoonlijk gesprek ontving het ziekenhuis
van het ministerie een brief waarin twee voor-
I KOPPELING RENOVATIE EN waarden werden genoemd om deze koppeling
NIEUWBOUW te mogen maken. De eerste was dat er geen
In overleg met College Bouw heeft het zieken- boekverlies op het Groot Ziekengasthuis
huis een langetermijn huisvestingsplan opge- mocht worden geleden zodat er geen sprake
steld met een sober renovatieplan. Onder zou zijn van kapitaalvernietiging. De tweede
voorwaarde dat zekerheid bestaat op nieuw- voorwaarde was dat het andere ziekenhuis in
bouw op termijn. Eerst volgens de regels flink Den Bosch, het Carolus, akkoord zou gaan.
renoveren en dan nieuw bouwen leidt tot Onze reactie op deze laatste voorwaarde was
ongewenste kapitaalvernietiging. dat dit eigenlijk tot niets anders zou kunnen
‘Op het moment dat ik in 1991 aantrad was er leiden dan tot een fusie met het Carolus. De
sprake van behoorlijk wat renovatiewerk- minister had daar geen bezwaar tegen.’
zaamheden die moesten worden uitgevoerd,
I STEDENBOUWKUNDIG PLAN
Peter de Kubber: ‘Het was zeker geen makkelijke ‘Voordat we voorbereidingen voor een nieuw-
tijd waarin wij hebben gebouwd.’ bouw zijn gestart, hebben we eerst de voor-

3. 9
FMT-GEZONDHEIDSZORG
Het nieuwe Jeroen Bosch Ziekenhuis.
waarde met betrekking tot het voorkomen minister gedacht moet hebben dat als het in eeuw. Dat is de transitieperiode naar de nieu-
van kapitaalvernietiging ingelost. Het zieken- Den Bosch lukt om zo snel het ziekenhuis met we wetgeving van de kapitaallastenfinancie-
huis heeft zelf een stedenbouwkundig plan boekwinst te verkopen, dat anderen daarmee ring die in 2008 van kracht is geworden. We
ontwikkeld en aan het College van ook wel eens succesvol konden zijn. Op die hebben alles netjes volgens alle wetten en
Burgemeester en Wethouders van Den Bosch manier zou een lokale ziekenhuisbestuurder regels gedaan, maar dat betekende wel dat we
gepresenteerd. Het college was enthousiast, nieuwbouw bij het ministerie kunnen gaan problemen op ons af zagen komen die ont-
waarna de gemeenteraad het heeft vastgelegd afdwingen. Daar schrok het ministerie van. stonden door een veranderde wetgeving en
in een structuurplan. Op dat moment had ik Uiteindelijk hebben ze het toch goedgekeurd dat de maatregelen voor de overgangssituatie
een product dat goed verkoopbaar was. en kon ik middels een sale and lease back con- nog niet waren uitgewerkt. Wetende dat er een
Meestal zie je dat zorginstellingen eerst met de structie tijdelijk van de locatie gebruik blijven nieuwe kapitaallastenfinanciering zou komen,
nieuwbouw beginnen en dan pas in onder- maken. Ook het Carolus Ziekenhuis is jaren moest ik toch verder omdat ik gebonden was
handeling gaan over de verkoop van de oud- later vrij snel volgens dezelfde constructie ver- aan aflopende contracten wat betreft de sale
kocht. Voor het ministerie waren de ontwik- and lease back constructies. Hoewel ik dus
Tijdens onze bouwperiode is kelingen een reden om eens diepgaand na te niet wist hoe de kapitaallastenfinanciering
heel veel veranderd gaan denken over hoe het verder moest met eruit zou gaan zien, moest ik mijn verant-
de kapitaallastenfinanciering. Dat er het nodi- woordelijkheid nemen. In die periode was je
bouw. Omdat wij dit in een vroeger stadium ge moest veranderen, werd voor het ministe- een vastgoedondernemer en een bestuurder
deden, hadden we een sterke onderhande- rie duidelijk. Door onze manier van werken is van een ziekenhuis. Door de onzekerheden
lingspositie. In 1994 was locatie Groot een trend gezet. Natuurlijk is het mooi om werd het ziekenhuis op achterstand gezet en
Ziekengasthuis al verkocht met boekwinst. vernieuwend bezig te zijn, maar dat betekent kon ik niet anticiperen op nieuwe wetgeving.
Dat was nog nooit voorgekomen. Uiteraard ook dat we last hadden van een remmende Uiteraard was bekend dat er een compensatie-
ging ik er vanuit dat het ministerie blij met voorsprong. We hebben nogal wat drempels regeling moest komen als er door een wetswij-
deze ontwikkeling zou zijn. Wie schetst echter moeten nemen.’ ziging financiële nadelen zouden ontstaan.
mijn verbazing toen ik vervolgens moest con- Maar hoe die eruit zou zien was onduidelijk.
stateren dat het ministerie helemaal niet blij ‘Een probleem is dat er in onze bouwperiode Dat probleem is tot op dit moment nog niet
was en de verkoop wilde terugdraaien. Het heel veel is veranderd. Programma van eisen opgelost. Het gaat hierbij om tientallen mil-
argument hiervoor was volgens mij dat de wordt nieuwbouw in beginjaren van deze joenen.’

4. JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS
I EUROPESE AANBESTEDING
‘Een ander probleem waarmee we in de
bouwperiode zijn geconfronteerd was de
Europese aanbesteding. Tijdens onze voorbe-
reiding liep de procedure of ziekenhuizen ver-
plicht waren Europees aan te besteden. Ik kon
me geen oponthoud permitteren en heb daar-
om het Europese aanbestedingstraject
gevolgd om te voorkomen dat ik later zou
worden teruggefloten. De Europese aanbeste-
dingsprocedure heeft een keerzijde en die is
dat je met lange doorlooptijden te maken
hebt. Dat bracht ons in de problemen omdat
10
gedurende deze procedure de markt begon
aan te trekken. Tijdens die procedure kon ik
FMT-GEZONDHEIDSZORG
geen zaken doen en kreeg ik signalen dat we
wel eens behoorlijk duurder uit konden
komen dan begroot. Daarom hebben we een
alternatief plan ontwikkeld waarin het volu-
me van de bouw is teruggebracht.
Oorspronkelijk was rekening gehouden met
eventuele toekomstige uitbreidingen. Verder
zijn er ook versoberingen doorgevoerd. Toen
OK met daglicht. inderdaad bleek dat we door marktomstan-
Techniek is onze zorg De systeemplafonds van het
Kwaliteitsborging van de techniek hoort een gesloten Jeroen Bosch Ziekehuis zijn met zorg
cirkel te zijn. De dienstverlening van Imtech Care & Cure
omvat die complete keten: van advies en inspectie tot geleverd en gemonteerd door:
en met installatie en beheer en onderhoud. U kunt zich
op onderdelen door Imtech laten ondersteunen, maar u
kunt ook het complete traject aan ons uitbesteden. Wij
hebben er niet voor niets ons specialisme van gemaakt.
SRA Systeem Realisatie Afbouw BV
Wij de techniek, u het resultaat, samen succesvol. De Witbogt 15, 5652 AG Eindhoven
Postbus 8737, 5605 LS Eindhoven
Imtech Care & Cure, Postbus 8584, 3009 AN Rotterdam
Tel. 010 447 74 00, www.zorg.imtech.nl Telefoon: 040 - 2925999
Telefax: 040 - 2925990
www.sra-afbouw.nl
E-mail: info@sra-afbouw.nl

5. digheden 30 miljoen boven ons budget kwa- dat er tijdens het bouwproces het nodige zal ‘Het partnership dat wij met bedrijven aan-
men, hebben we dit alternatieve plan doorge- zijn voorgevallen. Niets is minder waar; het gaan, blijkt uit het toekomstperspectief dat
voerd. Voor deze aanpassingen hebben we een bouwproces lijkt een schoolvoorbeeld van wij ze hebben geboden. In het contract is
afzonderlijke aanbesteding gedaan omdat we hoe het moet. Peter de Kubber: ‘Ik geloof sterk namelijk vastgelegd dat ze bij volle tevreden-
anders weer in een lange procedure terecht in partnerships waaruit gezamenlijke verant- heid de komende tien jaar ook het onder-
waren gekomen.’ woordelijkheid blijkt. Het menselijke aspect is houdswerk mogen verrichten. Dit is niet
erg belangrijk. Op het moment dat alle con- alleen interessant voor de bedrijven, maar het
‘Het was zeker geen makkelijke tijd waarin wij tracten waren getekend, hebben we met de biedt ons ook in redelijke mate de garantie dat
hebben gebouwd. Op één punt hebben we de uitvoerenden een boottocht gemaakt. Ik had bedrijven voor onderhoudsvrije, duurzame
tijd echter wel mee gehad. In juni hebben wij alle deelnemers verzocht een presentatie te materialen kiezen omdat ze anders zichzelf
de financiering afgerond. Enkele maanden geven over hun bedrijf en over hoe zij per- duperen in het onderhoudstraject. Dergelijke
later brak de kredietcrisis uit. Wat dat betreft soonlijk invulling dachten gaan geven aan contracten hebben we afgesloten met de
was de tijd dus in ons voordeel. Wij waren hun taak. De achterliggende gedachte was dat installatiebedrijven en leveranciers van medi-
11
trouwens ook op het gebied van de financie- op deze wijze mensen met elkaar in contact sche apparatuur. De betrokkenheid die bij dit
ring vernieuwend door gebruik te maken van werden gebracht en visies zouden gaan uit- project bestaat is wel gebleken uit de organi-
FMT-GEZONDHEIDSZORG
derivaten en het risico te herverzekeren. Dat wisselen. Hiermee voorkwam ik dat mensen satie van de bouwlocatie. Die was perfect. Het
was enkele jaren geleden nog bijzonder. Nu binnen hun setting een eigen weg zouden is misschien maar een detail, maar nergens
niet meer, nu zijn er allerlei varianten in gaan bewandelen en wellicht daarbij zouden zag je rotzooi op de werkplaats. Dat is vrij
financieringen.’ afwijken van hetgeen in het grotere verband uniek.’
wenselijk is. Gedurende het gehele bouwpro-
I SCHOOLVOORBEELD ces heeft zeer regelmatig een soortgelijke mee-
Zo’n hectische tijd doet het vermoeden rijzen ting plaatsgevonden.’ I
Product Programma Product Programma
Medische gasseninstallatie: Inrichting verzorgingseenheden: Dräger Medical Netherlands B.V.
- Centrales - Plafondzuilen Postbus 874
- Leidingnet - Balksystemen 2700 AW Zoetermeer
- Afsluiterkasten - Operatie- en onderzoekslampen Tel. +31 79 34 64 800
- signalering en monitoring - Bedwandpanelen www.draeger.nl
- Afnamepunten - Accessoires (insteekapparatuur) medisch@draeger.com

6. JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS
Mooi Jeroen Bosch Ziekenhuis
in overzichtelijkheid
DOOR: COR VAN LITSENBURG
12
FMT-GEZONDHEIDSZORG
Fotografie: Evert van Reijswoud / EGM architecten.

7. Het nieuwe JBZ dient als vervanging van de
s blinkt uit drie huidige ziekenhuizen in ’s-Hertogen-
bosch: Groot Ziekengasthuis, Carolus en
Willem Alexander. EGM ontwierp ook de tot
het complex behorende nieuwbouw van het
Regionaal GGZ Centrum (een instelling voor
psychiatrische patiënten), het Revalidatie-
centrum Tolbrug en het Dr. Bernard Ver-
beeten Instituut (een instituut voor radiothe-
rapeutische behandeling).
Het huidige Willem Alexander krijgt naast de
nieuwbouw een tweede leven als dienstenge-
13
bouw. Het gebouw is voor deze nieuwe func-
tie volledig gerenoveerd (30.000 m2) en doet
FMT-GEZONDHEIDSZORG
aan de binnenzijde nauwelijks nog denken
aan het recente verleden. Het naast het impo-
sante nieuwe Jeroen Bosch Ziekenhuis gelegen
kloeke Willem Alexander, roept vergelijkingen
op met de Reus en Klein Duimpje. Het JBZ
oogt niet kleinschalig maar is juist een groot-
stedelijk gebouw geworden. Wim Matser ver-
telt dat deze aanpak qua schaal een bewuste
keuze was. Het schaalniveau biedt de nodige
voordelen. ‘We zijn nu in staat specialisaties te
concentreren en te koppelen, waardoor er een
onderzoekscircuit ontstaat, dat de patiënten
het nodige gemak en een tijdsbesparing ople-
vert. Die concentratie van specialismen biedt
ook korte communicatielijnen. De schaal van
het gebouw maakt het ook mogelijk om goede
invulling te geven aan onze functie als groot
opleidingsziekenhuis. Tot nu toe hebben we
daar nauwelijks de ruimte voor.’
I PRETTIGE VERBLIJFSOMGEVING
Behalve de uitgangspunten concentratie van
specialisaties en de onderwijsfunctie, noemt
Matser ook de gebouwbeleving en integratie
in de omgeving. ‘Het nieuwe ziekenhuis wordt
een prettige verblijfsomgeving voor patiënten
en medewerkers. Aspecten als oriëntatie, pri-
vacy, inrichting, kleurstelling, zicht op natuur
en tuinen, klimaatbeheersing en daglichtbele-
I n april wordt het nieuwe Jeroen Bosch
Ziekenhuis (JBZ) geopend. Met 170.000 m2
en een capaciteit van 730 bedden is dit zie-
ving hebben veel aandacht gekregen. Het
stond van meet af aan vast dat de grootte van
het gebouw geen negatieve invloed mocht
hebben op de beleving. Dat gold ook voor de
kenhuis in de Brabantse hoofdstad het groot- integratie in de omgeving: het ziekenhuis
moet een onderdeel van de stad zijn. Vaak zijn
ste algemene ziekenhuis van Nederland. FMT ziekenhuizen in zichzelf gekeerde organisaties
sprak met drs. Wim Matser, projectdirecteur en dat wilden we voorkomen. De aansluiting
met de stad komt tot uiting door de integratie
Nieuwbouw van het ziekenhuis, en ir. Mario in de nieuwe wijk Willemspoort die samen
Hendrikx, architect van EGM architecten. met de gemeente, Brabant Wonen en project-

8. JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS
14
FMT-GEZONDHEIDSZORG
Informatiebalie. (Fotografie: Evert van Reijswoud / EGM architecten)
ontwikkelaar Proper Stok wordt ontwikkeld. Op het moment dat FMT Wim Matser en maal impact heeft op het ontwerp. Daarmee
In deze wijk komt een areaal woningen, de Mario Hendrikx spreekt, worden in het JBZ moet een architectenbureau wel overweg
nodige bedrijvigheid op het gebied van bij- de laatste werkzaamheden afgerond. Beiden kunnen.’
voorbeeld ‘life sciences’ en er komen oplei- kijken terug op een dynamische, maar plezie-
dingsfaciliteiten.’ rige ontwikkelingsperiode. Matser: ‘In 2003 I ALLE TALEN
hebben we EGM als architectenbureau gese- ‘De bouw is zeer voorspoedig gelopen’ stelt
Er is in hoge mate sprake van standaardisatie lecteerd. Ik ben heel blij met dit bureau. Als je Wim Matser. Even leek het erop dat de nieuw-
in de gebouwopzet. De structuur van het zo lang samen aan een project werkt wil er wel bouw zich dramatisch zou gaan ontwikkelen.
spreekuurcentrum en de verpleegafdelingen eens slijtage in de relatie komen. Dat is zeker ‘Een tegenvaller van 30 miljoen in de aanbe-
maakt het relatief eenvoudig om met grenzen niet het geval. EGM is een groot bureau met steding leek in eerste instantie behoorlijk roet
tussen afdelingen te schuiven of aan deze veel verschillende deskundigheden. Je merkt in het eten te gooien. Dat is evenwel goed
afdelingen andere functies toe te kennen. dat binnen het bureau ook regelmatig met opgelost door een bezuiniging op volume en
Wim Matser over de aanpasbaarheid van het elkaar wordt gespard. Heel belangrijk vind ik bestek. Ook met de keuze van de aannemers-
gebouw: ‘We weten niet precies wat er gaat ook dat EGM een hoge pijngrens heeft met combinatie Ballast-Nedam, Hurks Van der
veranderen de komende jaren. Zeker in de betrekking tot architectuur. Een ziekenhuis is Linden en Strukton, ben ik uitermate tevre-
zorg is echter dat er weinig bij het oude blijft. vooral een functioneel gebouw en daar weet den.’ Architect Mario Hendrikx vult aan: ‘Er
Daarbij denk ik bijvoorbeeld aan ontwikke- EGM goed inhoud aan te geven. We hebben zijn dagen geweest dat op de bouwlocatie zo’n
lingen en de gevolgen daarvan in de molecu- het ontwerp wel tien keer omgegooid. Tijdens 800 mensen aanwezig waren. Dat gaf een flin-
laire geneeskunde maar ook de demografische het ontwerpproces heb je namelijk te maken ke drukte. Ik heb echter nog nooit zo’n goed
golf die we over ons heen krijgen.’ met voortschrijdend inzicht, hetgeen nu een- georganiseerde bouwplaats in Nederland

9. RADIOTHERAPIE DANIEL DEN HOED ERASMUS MC - ALBERT SCHWEITZER ZIEKENHUIS
MULTIFUNCTIONEEL WOONZORGCENTRUM HANZEBORG

10. Bouwcombinatie Jeroen Bosch v.o.f.
Wij hebben met zorg uw ziekenhuis gebouwd

11. Raggers) opgedeeld in vlakken waardoor het
geheel kleinschaliger oogt. Mario Hendrikx:
‘De beperking van het aantal gevelperforaties,
in combinatie met het feit dat de gevels prefab
zijn ontworpen, leverde voor de aannemer
grote voordelen op in het bouwproces.
Het gebouw was daardoor heel snel wind- en
waterdicht, waarbij ook nog eens extra tijd
gewonnen kon worden met het afbouwpro-
ces.’
Op grote schaal is in hele ziekenhuis een
scheiding doorgevoerd tussen patiëntgebon-
17
den en niet-patiëntgebonden functies. Het
doel hiervan is de oppervlakte voor de
FMT-GEZONDHEIDSZORG
patiëntgebonden functies compact te houden
en meer ‘eigenheid’ te geven. Bovendien
bevordert dit de onderlinge samenwerking
Het nieuwe JBZ is gebouwd op één van de laatste grootschalige uitbreidingslocaties aan de zuid-westzijde van de verschillende afdelingen die zich met
van Den Bosch. (Fotografie: Evert van Reijswoud / EGM architecten)
patiëntenzorg bezighouden.
meegemaakt. Alle medewerkers beschikten I VERSCHILLENDE MAATVOERINGEN Direct bij de hoofdingang vinden de patiën-
over een pasje dat nodig was om toegang te Het nieuwe JBZ is gebouwd op één van de ten van het JBZ de SEH. Daarnaast is een
verkrijgen tot de bouwplaats. De organisatie laatste grootschalige uitbreidingslocaties aan huisartsenpost en een apotheek gevestigd.
op de bouwplaats klopte helemaal, ondanks de zuid-westzijde van Den Bosch. Aan de Vanuit de SEH is er een lift naar de hartbewa-
het feit dat je er af en toe alle talen van de voorzijde grenst het ziekenhuis aan de stad. king. Bijzonder is de nabijheid van de zoge-
wereld leek te horen. Zeker vermeldenswaar- Aan de achterzijde kijkt men door de vele noemde Chest Pain Unit waar patiënten met
dig is dat het ziekenhuis een paar maanden ramen vanuit het ziekenhuis uit op het signalen die kunnen wijzen op hartklachten
eerder werd opgeleverd dan gepland. natuurgebied de Gement. Het gebouw is van- worden geobserveerd.
Normaal is het zo dat wij met ons tekenwerk wege de schaal en de omvang verkaveld in
behoorlijk op de bouwwerkzaamheden voor- langgerekte stroken. Door gebruik te maken I VERBINDINGSBRUGGEN
lopen. Bij dit project hebben we ons drie sla- van slechts drie verschillende soorten ramen, De drie langgerekte, parallel geplaatste
gen in de rondte moeten tekenen om de bouw vier verschillende kleuren bakstenen in com- gebouwonderdelen zijn door diverse bruggen
voor te blijven. Dat is een unicum.’ binatie met witte gevelplaten, is de gevel (naar met eigen, specifieke functies verbonden.
een ontwerp van projectarchitect Gijs Allereerst is er de Boulevard. Deze verbin-
dingsallee voor patiënten voert vanaf de cen-
Er is gebruik gemaakt van vier verschillende kleuren baksteen. (Fotografie: Evert van Reijswoud / EGM archi-
tecten) trale hal met een flauwe bocht dwars door de
drie langgerekte bouwstroken. Via (rol)trap-
pen of liften, naar niveau 1, komt men auto-
matisch op de Boulevard. Hier is de beweg-
wijzering naar de afdeling voor patiënten
logisch en zijn de looplijnen redelijk kort. Alle
diagnostiek bevindt zich op niveau 0 en 1.
Opmerkelijk is de beleving van het gebouw
vanuit de prachtig vormgegeven Boulevard.
Voor de vloer met keramiektegels deden
EGM’s binnenhuisarchitecten Erik de Vrijer
en Nelleke Lagerwerf hun inspiratie op in
Barcelona op een marktplein. Fraai zijn de
houten staanders aan weerszijden van de
Boulevard. De grote raampartijen zorgen
voor een prachtige lichtinval. De receptie op
niveau 0 is zonder meer een icoon.
De Boulevard begint breed omdat hier het
meeste patiëntenverkeer moet worden ver-

12. JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS
18
FMT-GEZONDHEIDSZORG
De drie langgerekte, parallel geplaatste gebouwonderdelen zijn door diverse bruggen met eigen, specifieke functies verbonden.
(Fotografie: Evert van Reijswoud / EGM architecten)
werkt. Smal eindigt ze op een plein met de OK’s een uitgangspunt. Uiteraard kunnen de niveaus 5, 6, 7 en 8. In alle kamers (waarvan
kapel en het patiëntencafé. Vanuit de ramen van de OK’s worden verduisterd. Veel de meeste eenpersoonskamers) bieden de
Boulevard kunnen patiënten naar afdelingen nadruk heeft de logistiek van de operatieafde- ramen een mooi uitzicht op het natuurgebied
aan de linker- of rechterzijde. De Boulevard ling gekregen. Er is niet alleen gekeken naar de Gement. Op de kinderafdeling is dit echter
wordt als het ware gedeeld door de gebouw- efficiency, maar ook naar de behandeling van niet het geval. Hier is het zicht naar de gang
onderdelen. Hierdoor wordt het JBZ als over- patiënten. Bijvoorbeeld vanwege besmettings- gericht en bevindt de sanitaire unit zich aan
zichtelijk ervaren. De afdelingen aan weerszij- risico’s of lichaamsgewicht passen ze niet in de buitengevel. De visie hierachter is dat kin-
den van de Boulevard zijn visueel, maar ook de reguliere behandelingsstroom. Op de OK’s deren het belangrijk vinden om een verpleeg-
technisch, opgebouwd uit compartimenten worden een nieuw type OK-lampen gebruikt kundige te zien. Mario Hendrikx: ‘Dat hebben
van elk duizend vierkante meter. met led-verlichting (marLED van KLS we geleerd door het ontwerpen van het
Martin). De techniekruimten van het zieken- Wilhelmina Kinderziekenhuis. Dat was een
Een andere verbindingsgang tussen de ge- huis bevinden zich direct boven de operatie- leerzaam proces dat tot veel inzichten heeft
bouwonderdelen is bestemd voor de logistiek. afdeling op niveau 4. geleid waar je later weer je voordeel mee kunt
Op het maaiveld bevindt zich een aparte halen. In het algemeen heb ik daar ervaren dat
logistieke laag voor het transport van alle goe- I ENERGIE je kinderen altijd serieus moet nemen. Het is
deren (ook maaltijden) in computergestuurde De energiehuishouding van het JBZ heeft de niet voldoende om met een Nijntje op de
voertuigen (Egemin) naar de liften. Deze lif- nodige aandacht gekregen waardoor het zie- muur aan te komen zetten. Kinderen hebben
ten zijn gescheiden van de bezoekersstroom. kenhuis tot één van de energiezuinigste hun eigen problematiek die om een eigen
Naast deze geautomatiseerde transportvoor- gebouwen in zijn soort is. Toegepaste maatre- benadering vraagt. Dat geldt overigens ook
ziening beschikt het ziekenhuis over een bui- gelen zijn warmte-koude opslag in de bodem, voor ouderen.’
zen- (Ergotrans) en een laboratoriumtrans- lage-temperatuurverwarming, een structurele
portsysteem (Swisslog). terugwinning van warmte door warmtewielen I OPVALLENDE DETAILS
en een geavanceerd gebouwbeheersysteem. Het JBZ is op tal van onderdelen een bijzon-
Een derde verbindingsbrug tussen de Deze maatregelen leiden tot een zeer zuinig der ziekenhuis geworden. Een aantal details
gebouwonderdelen is bedoeld voor de OK’s gebruik van energie. willen we niet onvermeld laten.
op niveau 3. Bijzonder aan de OK’s zijn ook Op grote schaal zijn klimaatplafonds toege-
de aanwezige ramen die voor volop toetreding past, die zowel op hete als op koude dagen In de wachtruimten van het spreekuurcen-
van daglicht zorgen. Fraai is ook de verlich- voor een aangename temperatuurbeleving trum ontbreken balies. Op beeldschermen
ting vanuit het plafond van de OK’s die de zorgen. gemonteerd in het plafond, zoals we dat ken-
indruk wekt alsof het om daglicht gaat. nen van bijvoorbeeld luchthavens, kunnen
Toetreding van daglicht als bijdrage aan pret- I KINDERAFDELING patiënten de voor hen relevante informatie
tige arbeidsomstandigheden was bij deze De verpleegafdelingen bevinden zich op de lezen. Een gastvrouw helpt de mensen die

13. het tilliftsysteem (leverancier Ergocare Ven-
nik), dat in het plafond van alle beddenka-
mers is verwerkt, niet onvermeld blijven.
Het ziekenhuis heeft beleid ontwikkeld voor
de toepassing van kunst. Zo zullen op diverse
locaties door middel van plakfolie grote foto’s
uit de regio worden afgebeeld. Ook zal er een
videokunstwerk te zien zijn.
I TERUGBLIKKEND
Mario Hendrikx kijkt met voldoening terug
op de jaren dat hij intensief met de ontwikke-
19
ling van het nieuwe JBZ bezig is geweest.
‘Toen ik hier de eerste keer kwam vertelde
FMT-GEZONDHEIDSZORG
Drs. Wim Matser, projectdirecteur Nieuwbouw van het ziekenhuis (links), en ir. Mario Hendrikx, architect van men mij dat overleden Bosschenaren met de
EGM architecten. kaken dichtgebonden begraven worden. Of ik
dat wel wist? En of ik wel wist waarom dat zo
minder bedreven zijn in het op deze wijze ruimten waar veel bezoekers komen en waar gebeurde? Die aanpak scheelde namelijk een
informatie tot zich nemen. gedempte kleuren in combinatie met natuur- kuub zand omdat Bosschenaren zo’n grote
lijk materiaal zoals hout voor een rustige, mond hebben… Dat grapje maakte me wel
Het spreekuurcentrum is in een u-vorm rond warme sfeer zorgen. Op de verpleegafdelingen even bevreesd voor wat er op me af zou gaan
de afdeling Beeldvormende Technieken en de en de operatieafdeling zien we sterke kleurac- komen. Dat was echter volledig onterecht, net
functieafdelingen gesitueerd. Daardoor kun- centen. Deze zorgen voor een eigen identiteit. zoals dat het grapje uiteraard behoorlijk over-
nen patiënten er snel terecht voor beeldvor- trokken was. Het bouwteam heeft op een
mende onderzoeken. Het priklaboratorium is De verlosafdeling van het JBZ heeft de snelle uitermate prettige wijze constructief samen-
in de directe nabijheid. naam Single Room Maternity. In deze ruim- gewerkt. Op het resultaat mag iedereen trots
ten zijn de technische voorzieningen zoveel zijn.’
Opmerkelijk is de PVC vloerafwerking in het mogelijk aan het oog onttrokken. Er is ruimte I
spreekuurcentrum (Gerflor) die door het voor het hele gezin om bij de bevalling aanwe-
motief de uitstraling van tapijt heeft. zig te zijn. De uitstraling van de kamers is te
vergelijken met die van een hotelkamer. Op
Volgens Mario Hendrikx is ernaar gestreefd deze afdeling vinden we ook de kraamsuites
het ziekenhuis te “ontkleuren” waarmee voor- voor couveuses.
komen wordt dat snel een gedateerd beeld kan
ontstaan. Hiermee doelt hij met name op de Met het oog op arbeidsomstandigheden mag
Feiten
Interieur van de markante kapel in het Jeroen Bosch Ziekenhuis.
(Fotografie: Evert van Reijswoud / EGM architecten) Het ziekenhuis is met 4000 medewerkers en 240
medisch specialisten de grootste werkgever in de
regio Den Bosch. Vrijwel alle medische specialisa-
ties zijn vertegenwoordigd. Jaarlijks verzorgt het JBZ
meer dan 500.000 polikliniekbezoeken en ruim
60.000 ziekenhuisopnames. Het JBZ is als één van de
grootste opleidingsziekenhuizen in Nederland aange-
sloten bij de Stichting Topklinische Ziekenhuizen
(STZ). Per jaar begeleidt het JBZ 350 coassistenten
en leidt het 88 arts-assistenten op tot specialist.
Daarnaast leidt het JBZ jaarlijks 200 verpleegkundi-
gen op via de zogenoemde beroepsbegeleidende leer-
weg. In 2008 had het Jeroen Bosch Ziekenhuis 19
(medische) vervolgopleidingen. In de nieuwbouw zijn
ook faciliteiten opgenomen zodat er nascholingscur-
sussen voor bijvoorbeeld huisartsen kunnen worden
gegeven.

14. JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS
Het ziekenhuislandschap
van de 21 eeuw
20
DOOR: MTD LANDSCHAPSARCHITECTEN
B ij de nieuwbouw en renovaties van ziekenhuizen in Nederland
FMT-GEZONDHEIDSZORG
wordt de landschappelijke inrichting steeds vaker ingezet als
imago van het moderne, hoogwaardige en klantvriendelijke zieken-
huis van de 21 eeuw. MTD Landschapsarchitecten heeft deze ambi-
ties voor diverse ziekenhuizen zoals het Jeroen Bosch Ziekenhuis in
Den Bosch, Orbis Medical Centre Sittard en het Kennemer Gasthuis
Haarlem vertaald naar unieke, maar tevens efficiënte en haalbare
ontwerpen voor de buitenruimte.
MTD Landschapsarchitecten ziet hierbij het ziekenhuis- aspecten als verblijfskwaliteit, recreatie, natuurontwikke-
terrein als een integrale opgave waarbij zowel de uitstra- ling en –beleving, kunsttoepassingen en inpassing in de
ling en beleving als het functionele programma binnen omgeving.
één landschappelijk en ruimtelijke concept wordt ontwik-
keld. De visie en planvorming wordt in nauwe samenwer- Bij Orbis Medical Centre heeft dit geleid tot een deels
king met gebruiker/opdrachtgever en architect afgestemd onder de grond gerealiseerde parkeergarage, waarbij het
aangezien logistieke en beheersmatige aspecten van groot landschapspark tussen Sittard en Geleen als het ware over
belang zijn voor het optimaal functioneren van het zie- het parkeren, tot aan het nieuwe ziekenhuis is doorgezet.
kenhuis. Denk hierbij aan zowel de ondergrondse als Hierdoor hebben de bezoekers, het personeel en de
bovengrondse infrastructuur (afwikkeling verkeersstro- patiënten direct toegang tot een aantrekkelijk wandel- en
men van o.a. personeel, bezoekers, hulpdiensten, expedi- verblijfsgebied aan de zuidzijde van het ziekenhuis. In
tie, brandweer, openbaar vervoer, etc. etc.). Het functione- contrast met dit natuurgebied sluit het ziekenhuisatrium
le programma is hierbij wel leidend maar niet bepalend. aan op een eigentijds ingericht buitenplein met tot de ver-
Door middel van bovenliggende landschappelijke thema’s beelding sprekende Pauwlonia-bomen, zitbanken en bij-
wordt het functionele programma geïntegreerd met zondere lichtmasten.
Orbis Medical Centre, Sittard. Orbis Medical Centre, Sittard.

15. Ook het Jeroen Bosch Ziekenhuis heeft een MTD Landschapsarchitecten geleid tot een
MTD Landschapsarchitecten is een ontwerp- en engi-
bijzondere en unieke ligging aan het natuur- unieke en bijzondere uitstraling en inrichting
neeringbureau met ongeveer 25 professionals op het
gebied ‘De Gement’, gelegen aan de zuidweste- van het ziekenhuisterrein, maar tevens opti-
gebeid van landschapsarchitectuur, stedenbouw en
lijke stadsrand van ’s-Hertogenbosch. maal functionerend met betrekking tot logis-
civiele techniek. Het bureau adviseert in een breed
Anderzijds sluit het ziekenhuis direct aan op tiek, bereikbaarheid en (verkeers-) veiligheid.
werkveld van stedelijke en landschappelijke inrich-
het Paleiskwartier en de nog te ontwikkelen
tingsvraagstukken in Nederland, waarbij projecten in
Willemspoort (woon-zorgpark). De terrein- Naast de landschapsarchitectonische advise-
de gezondheidszorg zoals ziekenhuizen, psychiatri-
inrichting rondom het ziekenhuis speelt hier- ring van deze complexe opgaven voorziet de
sche en verstandelijk gehandicapten instellingen en
op in door aan de zuidzijde een landschappe- bureausamenstelling van MTD Landschaps-
ouderenzorg al vele decennia een belangrijke doel-
lijke inrichting met water, natuurvriendelijke architecten in advisering op het gebied van
groep vormen.
oevers en bloemenweides en aan de noordzij- techniek, financiën en procesbegeleiding.
de een stedelijk plein met een speelse groene I
MTD Landschapsarchitecten adviseert hierbij van
invulling door middel van groene ‘eilanden’
visievorming, ontwerp en uitvoeringsvoorbereiding tot
met bijzondere Hemelbomen.
21
en met de oplevering en nazorg van projecten.
In alle gevallen, zoals ook bij het Sint
Voor meer informatie kunt u terecht op de website:
Antonius Ziekenhuis en het Kennemer
FMT-GEZONDHEIDSZORG
www.mtdls.nl
Gasthuis in Haarlem heeft de bijdrage van
Orbis Medical Centre, Sittard. Jeroen Bosch Ziekenhuis, ‘s Hertogenbosch.
Jeroen Bosch Ziekenhuis, ‘s Hertogenbosch. Jeroen Bosch Ziekenhuis, ‘s Hertogenbosch.
Kennemer Gasthuis, Haarlem. Kennemer Gasthuis, Haarlem.

16. JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS
Varwijk Interieurbouwers Ulft:
Effectiviteit gegarandeerd
22
DOOR: VARWIJK
G rote projecten vergen een optimale organisatie van processen en
FMT-GEZONDHEIDSZORG
INTERIEURBOUWERS
logistiek. Zo ook het Jeroen Bosch ziekenhuis in ’s Hertogen-
bosch. Varwijk Interieurbouwers verzorgde in opdracht van EGM Ar-
chitecten de vervaardiging, levering en montage van het interieur.
“Een ingewikkelde en omvangrijke opdracht”, aldus Technisch Direc-
teur Fred Bisselink van Varwijk. “Niet in het minst vanwege de strak-
ke planning die de opdrachtgever hanteerde. Varwijk is echter uitste-
kend op dit soort klussen ingericht door gebruikmaking van ons ERP-
systeem, waarin het hele proces van calculatie tot en met fysieke
logistiek en montage is georganiseerd.
“Wij voelen ons thuis bij een groot project als het Jeroen zienlijk aantal leveranciers. Een optimale beheersing van
Bosch Ziekenhuis. In dit project was de variëteit in de je productie en logistiek is dan van groot belang, omdat je
gebruikte materialen groot en werkten we met een aan- anders het risico loopt dat je het overzicht over het hele
project kwijtraakt.”
Om dat overzicht te behouden is een grote hoeveelheid
informatie nodig, vervolgt Bisselink. “En die verkrijgen we
door onze ERP-code. Elk van onze meubelen voor een
project krijgt een unieke code, zodat we te allen tijde per
meubel kunnen zien wanneer het meubel op de bouw-
plaats dient te zijn. Daaruit volgt direct een interne plan-
ning voor de vervaardiging van onze meubelen. De code is
gelinkt aan een uniek meubel in ons ERP-systeem, waarin

17. 23
FMT-GEZONDHEIDSZORG
precies staat opgenomen welke maten het I PLANNEN TOT IN DETAIL
meubel heeft, welke materialen dienen te wor- De projectdefinitie laat toe om de planning in Expertise van EGM Architecten
den gebruikt enzovoorts. Zo kunnen we voor haar totaliteit te bezien, maar ook per onder- Projectcoördinator Piet Hamer en Interieurarchitect
elk project een projectdefinitie maken; een deel. “Dat geeft ons de mogelijkheid de werk- Nelleke Lagerwerf zijn onder de indruk van de werk-
benadering van het project per onderdeel.” zaamheden tot in detail te plannen”, vertelt wijze van Varwijk. Toch beschikt ook architectenbu-
Bisselink. “Dat was nodig, omdat EGM scher- reau EGM architecten ook over een hoge mate van
I HELDER EN SNEL WERKEN pe eisen aan de planning stelde. Zij hanteer- expertise en organisatiegraad. “Wij bieden onze
Doordat het totale project per onderdeel den een planning per ‘productiebatch’, die de opdrachtgevers een volledig spectrum aan expertise-
wordt benaderd in het ERP-systeem, kan bin- werkzaamheden indeelde per deelgebouw, gebieden, van architectuur en bouwkunde tot en met
nen een hele korte tijd een calculatie worden verdieping, zone, ruimte en toepassing. de installatietechniek en inrichting. Dat is toege-
gemaakt, legt Bisselink uit. “Neem bijvoor- Doordat onze planning makkelijk deelbaar is, voegde waarde, vooral bij grote opdrachten.” En het
beeld de pantries in het Jeroen Bosch konden we onze werkzaamheden naadloos Jeroen Bosch Ziekenhuis is een grote opdracht. Het
Ziekenhuis. Per pantry staan materiaal- en afstemmen op de planning van onze op- ziekenhuis zal een capaciteit krijgen van 730 bedden.
arbeidkosten weergegeven, zodat we direct de drachtgever.” Tot het complex behoren ook de nieuwbouw van het
kosten voor alle pantries in het hele gebouw Regionaal Gezondheids Centrum, een instelling voor
kunnen berekenen. En als er een wijziging Varwijk werkte op bepaalde momenten met psychiatrische patiënten, en Revalidatie Centrum de
komt in bijvoorbeeld materiaalgebruik, is die 30 monteurs per week, ingedeeld in vier ploe- Tolbrug. Annex het ziekenhuis en daar direct aan ver-
erg gemakkelijk door te voeren in de totale gen die samen 480 m2 per dag af dienden te bonden komt het eveneens door EGM ontworpen Dr.
kostprijs.” werken. “Die monteurs moeten natuurlijk Verbeeten Instituut. De werkwijze van EGM is bijzon-
Bijkomend voordeel van deze manier van cal- genoeg input hebben om de flow van het werk der, legt Lagerwerf uit. “We werken bij de inrichting
culeren is dat de totale behoefte aan materiaal te waarborgen. Dat kunnen we realiseren van ruimten volgens een catalogusprincipe, waarbij
en productie-uren direct duidelijk is. “De eer- doordat in ons ERP-systeem van elk onder- de onderdelen en de benodigde materialen worden
ste stap na het verkrijgen van de opdracht deel van het interieur staat vermeld wanneer bepaald, zonder dat de precieze plaats van alle inte-
hebben we dus voor het verkrijgen van de het vervaardigd moet zijn en moet worden rieuronderdelen al duidelijk is. Voordeel daarvan is
opdracht al gezet.” vervoerd naar de bouwplaats. Wanneer we dat de doorloopsnelheid van het project wordt bevor-
extra capaciteit nodig hebben om de benodig- derd, omdat het materiaal en de werkuren alvast
de input in een bepaalde periode te realiseren, kunnen worden gefinancierd.
kunnen we dat vooraf ondervangen door op
een eerder tijdstip extra te produceren. Door
dit inzicht kunnen we effectiviteit garande-
ren.”
I

18. JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS
Deerns directeur Aad Bijl:
‘Wij zijn erin geslaagd met techniek bij
te dragen aan de volgende generatie
moderne zorginstellingen.”
24
DOOR: EDCO DE HEUS
D eze zomer is het zover. Het nieuwe Jeroen Bosch Ziekenhuis zal
FMT-GEZONDHEIDSZORG
officieel worden geopend. Daarmee is voor ingenieursbureau
Deerns de finish bereikt van een bouwproces dat in 2003 de aftrap
kende. Het is in zijn soort een van de grootste nieuwbouwprojecten
van ons land. Technologisch gezien biedt het Jeroen Bosch het neus-
je van de zalm. Directeur van de Maastrichtse vestiging van Deerns,
Aad Bijl, was er vanaf het eerste uur bij betrokken. Met aanstekelijk
enthousiasme vertelt hij over het project. “Zelfs het ontwerpproces
van de installatietechniek zou ik als echt innovatief kwalificeren.”
De nieuwbouw vervangt de drie huidige ziekenhuizen in is ook anders aangepakt door Deerns. In plaats van een
Den Bosch en is geïntegreerd met het Willem Alexander traditioneel onderhoudsbestek met een opsomming van
Ziekenhuis. Verder is bij het ziekenhuis het revalidatiecen- uit te voeren werkzaamheden, is gekozen voor een presta-
trum De Tolburg gebouwd en een nieuw Regionaal tiecontract met een looptijd van tien jaar. In dat contract
Geestelijk Gezondheidscentrum. Bij elkaar gaat het om staat precies beschreven welke prestaties geleverd moeten
een vloeroppervlakte van 140.000 m2. Het ontwerpproces worden gedurende die periode. Bijl: “Een simpel voor-
van de gebouwgebonden installatietechniek duurde drie beeld: Je wilt in een kantoorruimte een bepaald verlich-
jaar. En dat is behoorlijk snel voor een complex project tingsniveau. Dat is de gevraagde prestatie. In het onder-
van deze omvang. “We hebben een nieuw ontwerpproces houdscontract tekent de onderhoudspartij ervoor dat
met elkaar ontwikkeld dat beter aansluit bij de behoeften deze prestatie de komende tien jaar gegarandeerd wordt.
van een zorginstelling”, zegt Bijl over het tempo. “We heb- Dus maximale helderheid over wat het ziekenhuis ver-
ben de infrastructuur helemaal uitgewerkt. Voor alles wat wacht en wat daarvoor betaald moet worden. Eenduidige
aftakt van de infrastructuur, hebben we installatierecepten afspraken en greep op de exploitatiekosten.”
gemaakt. Daarin staat precies wat nodig is om het recept
te realiseren. Dat leidde tot zo’n 200 verschillende recepten De flexibiliteit van het installatietechnisch ontwerp sluit
voor de aanbesteding van de installatie. aan bij de wensen van een modern zorgbedrijf. Doordat
De prijs van elk recept lag daarmee vast. Tot aan de aanbe- ziekenhuisorganisaties op de zorgbehoefte moeten kun-
steding konden de gebruikers met behulp van deze recep- nen inspelen, zullen bepaalde ruimtes in het gebouw in de
ten de functionaliteit van hun afdeling samenstellen. toekomst van functie moeten veranderen. “Enerzijds moet
Natuurlijk heeft iedereen wel moeten wennen aan deze je hiervoor overcapaciteit in je installaties realiseren, opdat
manier van werken. De winst was niet alleen meer snel- nieuwe of andere functies in de toekomst aangesloten
heid in de totstandkoming van de bestekken. Er was ook kunnen worden”, legt Bijl uit. Anderzijds moet installatie-
veel minder discussie over meerwerk.” structuur zo zijn ingericht dat afzonderlijke delen (tijde-
lijk) afgesloten kunnen worden. Bijvoorbeeld om verbou-
I 10-JARIG PRESTATIECONTRACT VOOR ONDERHOUD wingen uit te voeren zonder dat de rest van het ziekenhuis
De opzet en de aanbesteding van het onderhoudscontract daar hinder van ondervindt. We hebben dat opgelost door

19. op één bouwlaag de volledige infrastructuur
te plaatsen. Door middel van schachten zijn
de verdiepingen hierop aangesloten. In die
schachten bevindt alle techniek die nodig is
om willekeurig welke afdeling te kunnen laten
functioneren. Elke schacht is verdeeld in drie
zones: lucht, de natte zone en de elektrische
voorzieningen, inclusief dataverkeer. Vanuit
die schachten kunnen dus nieuwe functies
worden aangesloten. De gestructureerde
opzet en de gerealiseerde overcapaciteit
garandeert een hoge mate van flexibiliteit.”
25
I KLIMAATPLAFONDS
Op het gebied van duurzaamheid is een huza-
FMT-GEZONDHEIDSZORG
renstukje geleverd. De verwarming is in elk
ziekenhuis de grote energievreter. Deerns is
erin geslaagd een reductie van 90% op het
gasverbruik te realiseren ten opzichte van
klassieke installaties.”We maken gebruik van
bodemenergie. In de frisse seizoenen halen we
Technische ruimte.
warm water uit de bodem om het gebouw
mee te verwarmen. In de zomer gebruiken we
koud water om te koelen en brengen we de logistieke aorta zit op vloerniveau -1. Hier rij- gewerkt met ziektekiemen die absoluut in het
warmte weer in de grond. Is het extreem den volledig geautomatiseerde AGV’s lab moeten blijven. De afdichting, de druk-
koud, dan verwarmen we bij op de klassieke (Automatisch Geleide Voertuigen) rond. Zij hiërarchie, de reiniging, de opslag van data…
manier met een HR-ketel. Uit onze levens- pakken de bekende karretjes met maaltijden alles, maar dan ook alles staat in het teken van
duurkostenberekeningen blijkt dat de meest en dergelijke op en leveren die keurig af op de veiligheid. Dat maakt de techniek van zo’n
voordelige oplossing. Een forse besparing zit afdeling van hun bestemming. Ze bedienen laboratorium zo bijzonder. Het moet aan de
ook in het gebruik van klimaatplafonds. Die zelf ook de lift met een zendertje. Hoe meer hoogste standaarden voldoen. Dit geldt
voeren warmte aan of juist af met behulp van handen je bespaart in dit soort ondersteunen- natuurlijk voor het hele ziekenhuis.
water. Duurzaam, want het traditioneel koe- de processen, hoe meer handen je overhoudt Al met al kan ik zeggen dat wij erin geslaagd
len of juist verwarmen door middel van lucht voor de levering van goede zorg.” zijn met hoogwaardige installatietechniek bij
kost veel meer energie.” te dragen aan de volgende generatie zorgin-
I NOVITEITEN stellingen.”
Een ziekenhuis met de omvang van het Jeroen Medicijnen vinden hun weg met de buizen- I
Bosch kent ook een enorme logistieke uitda- post. Vanuit de apotheek krijgt elke afdeling
ging. Alle goederenstromen moeten op een per dag aangeleverd wat ze voor hun patiën-
efficiënte manier in goede banen worden ten nodig hebben. Zo wordt verspilling voor-
geleid. Bijl: “Ook hier hebben we met de toe- komen, want de bevoorrading haakt in op de
passing van nieuwe technieken flink bijgedra- actuele situatie. Bijkomend voordeel is dat er
gen aan de verbetering van de logistiek en niet nodeloos medicijnen in de afvalstromen
tegelijkertijd de kosten weten te reduceren. De terecht kunnen komen. Verder vinden we in
het Jeroen Bosch tal van noviteiten die passen
Trias Energetica bij het ziekenhuis van de toekomst. De klas-
Deerns handelt bij zijn ontwerpen vanuit de zoge- sieke tillift is vervangen door een in het pla-
naamde Trias Energetica: fond geïntegreerd railsysteem boven alle bed- De bouworganisatie
1. Beperk het gebruik van energie zo veel mogelijk den. Met een takel kunnen zo patiënten in- en Opdrachtgever: Jeroen Bosch Ziekenhuis
door bijvoorbeeld goede isolatie van een gebouw, uit bed getild worden. Op twee van de zestien Bouwmanagement: PTG
rekening te houden met de zonligging e.d. OK’s is röntgenapparatuur aangebracht, Architect: EGM Architecten
2. Hergebruik zo mogelijk energie en wek energie zo zodat ook tijdens operaties de mogelijkheid Constructeur: Aronsohn raadgevend ingeni-
veel mogelijk op met duurzame middelen. bestaat om opnames te maken en te bekijken. eurs
3. Ga zo efficiënt mogelijk om met het gebruik van Installatie adviseur:Deerns raadgevende ingenieurs
niet duurzame energie. Trots is Bijl ook op de kwaliteit van het BSL 4- bv te Maastricht
laboratorium. “In dit laboratorium wordt

21. JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS
ptg advies: le grote regionale laboratoria gehuisvest.
Optimalisering bedrijfsproces Daarnaast zijn hier een groot deel van de kan-
toorfuncties ondergebracht en op de begane
en klantvriendelijkheid gaan grond enkele poliklinieken. De visie hierop is
dat gerenoveerde oudbouw over 15 tot 20 jaar
gesloopt zou kunnen worden. Doordat er
in JBZ goed samen zoveel mogelijk niet patient gebonden func-
ties in de oudbouw zijn gesitueerd zal afstoten
in de toekomst eenvoudiger realiseerbaar
zijn.’
I FLEXIBILITEIT
Flexibiliteit heeft in het hele ontwikkeltraject
27
veel aandacht gekregen. Hoe kun je in de toe-
I n 2002 werd ptg advies betrokken bij de nieuwbouw komst productie en processen aanpassen zon-
FMT-GEZONDHEIDSZORG
van het Jeroen Bosch Ziekenhuis (JBZ) in Den der dure verbouwingen? Standaardisatie was
daarom erg belangrijk. Verregaande standaar-
Bosch. FMT gezondheidszorg sprak met Wilma Terwel disatie is toegepast in de kliniek en de polikli-
en Folkert Jans van ptg advies over wat de totstandko- niek. In de kliniek is de indeling met één- en
vierbedskamers dusdanig dat in principe elk
ming van dit nieuwe ziekenhuis kenmerkt. specialisme op elke afdeling zijn patienten
kan opnemen. In de polikliniek zijn alle
DOOR: COR VAN LITSENBURG kamers spreek-/onderzoekkamers die op ver-
schillende manieren en door verschillende
ptg is van het begin tot aan de oplevering ten plaatsvinden Samen met het JBZ hebben specialismen te gebruiken zijn. De werkplek-
betrokken bij de nieuwbouw van het JBZ. wij vanuit de optiek van efficiënte bedrijfs- ken van de (medische) professionals zijn
Folkert Jans vertelt dat bedrijfsvoering en voering beargumenteert om alle drie locaties ondergebracht in een kenniscentrum met een
patiëntvriendelijkheid belangrijke thema’s direct samen te brengen in de nieuwbouw. korte verbinding naar de poliklinieken.
waren voor het JBZ bij de ontwikkeling van Uiteindelijk is door VWS toestemming gege- Dankzij het concept waarin zo nadrukkelijk
het nieuwe ziekenhuis. ven om het Carolus sneller te verlaten en kon- met deze thema’s rekening is gehouden waren
Wilma Terwel merkt op dat het proces is den wij dit concept verder uitwerken. Door de we in staat gedurende de aanbestedingsfase
gestart in de “Oude wereld” met de destijds drie ziekenhuizen op één locatie te huisvesten een begrotingsoverschrijding ten gevolge van
gangbare normen en regelgeving (Wet zieken- en de nieuwbouw van het ziekenhuis te com- de hoogconjunctuur van 30 miljoen euro weg
huisvoorzieningen). Terwel: ‘In eerste instan- bineren met spin offs zoals een revalidatiecen- te strepen. In vier maanden konden we dat
tie zouden twee locaties van het JBZ worden trum, en een regionaal GGZ centrum is er een realiseren. In veel situaties kost dat veel meer
samengevoegd. Locatie Carolus had nog een ziekenhuis ontstaan met een prima prijs/kwa- tijd.
te hoge boekwaarde om dit gebouw al af te liteitverhouding.
stoten en zou daarom gehandhaafd moeten De bestaande hoogbouw van het voormalige Het nieuwe JBZ is ontwikkeld vanuit een
blijven. In een later stadium zou voor de acti- Willem Alexander is daarbij gehandhaafd en bedrijfsmatige visie, vertelt Wilma Terwel. ‘Zo
viteiten van Carolus extra nieuwbouw moe- ingrijpend gerenoveerd. In dit deel zijn enke- is steeds gekeken naar de verwachte omvang
van de productie en de werkprocessen als uit-
Het nieuwe JBZ koppelt aandacht voor de patiënt aan een bedrijfsmatige visie. gangspunt voor de benodigde huisvesting met
als uitgangspunt een optimale bezetting van
de ruimten. Dat lijkt een zakelijk gegeven
maar de patienten, medewerkers en bezoekers
van het ziekenhuis zullen dat niet zo ervaren.
Het JBZ wil het meest patiëntvriendelijke zie-
kenhuis van Nederland zijn, dat vereist dat de
beleving en een doelmatige functionaliteit
bovenaan de agenda staan. Ik ben ervan over-
tuigd dat het JBZ in de praktijk een uitermate
patiëntgericht ziekenhuis zal blijken te zijn.’
I PATIËNTVRIENDELIJKHEID
Folkert Jans geeft als een voorbeeld van

22. JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS
voor de medewerkers en aan de voorzijde de een baliemedewerkster worden de bezoekers
parkeergarage voor bezoekers. De looplijnen nu ontvangen door een gastvrouw of gastheer.
voor bezoeker naar de hoofdentree en voor Dit laatste is belangrijk omdat met name
medewerkers naar de personeelsentree zijn ouderen wellicht wat moeite kunnen hebben
hiermee optimaal. met een informatiezuil.’
I INFORMATIE I PROJECTORGANISATIE
In een ander artikel in dit blad vertelt archi- De opdrachten voor de uitvoering zijn na de
tect Mario Hendrikx van EGM architecten aanbesteding van de bestekken opgedragen
over de snelle aanlevering van informatie en aan drie hoofdaannemers. Het betreft de
wat dat voor EGM in het proces betekende. bouwkundige werken, de werktuigkundige
Jans: ‘Wij hebben met name bij de start van de werken en de elektrotechnische werken.
bouw nadrukkelijk gestuurd op tijdige gege- Deze wijze van aanbesteden was indertijd min
28
Folkert Jans: ‘Het nieuwe JBZ is onder meer het vensverstrekking. Als informatie niet op tijd of meer voorgeschreven door het voormalige
resultaat van keuzes te durven maken.’
beschikbaar is, dan kunnen er op diverse College Bouw. Tegenwoordige zien wij bij
FMT-GEZONDHEIDSZORG
niveaus problemen ontstaan waardoor er ver- ontwikkeling en bouw van ziekenhuizen
patiëntvriendelijkheid het multidisciplinair traging optreedt omdat bijvoorbeeld de aan- waarbij wij betrokken zijn uiteenlopende vor-
oncologisch centrum. ‘Op deze afdeling zijn nemer of de installateur niet verder kan. Die men van contracten. Zo adviseren en begelei-
diverse functies samengebracht zodat behan- vertraging komt voor rekening van de den wij een ziekenhuis waarbij het ontwerp,
deling en gesprekken voor patiënten met een opdrachtgever. Deze situatie heeft zich bij het uitvoering en exploitatie in een vroeg stadium
zelfde ziektebeeld op één locatie kunnen JBZ niet voorgedaan. Sterker nog, ondanks is opgedragen aan een marktpartijen. Hier-
plaatsvinden.’ dat we een forse bezuiniging hebben moeten door zijn veel risico s verlegd naar de contrac-
doorvoeren, wordt het ziekenhuis twee maan- ten. De keuze voor de contracteringsvorm is
Een ander voorbeeld van patiëntvriendelijk- den eerder opgeleverd. Dat is een unicum.’ afhankelijk van de wensen en eisen en de
heid is de toetreding van daglicht in het unieke kenmerken van het project en de
gebouw. Belangrijke verbindingsgangen zijn Jans merkt op dat het nieuwe JBZ het resul- opdrachtgever.
gesitueerd aan een buitengevel. Dit bevordert taat is van onder meer keuzes te durven De projectorganisatie voor de nieuwbouw van
de oriëntatie in een gebouw en geeft een posi- maken. Een voorbeeld van wat dat in het ont- het Jeroen Bosch ziekenhuis kenmerkt zich
tieve beleving van de ruimte. Jans: ‘Een derge- wikkelingsproces voor het JBZ betekende, door een platte organisatie met korte commu-
lijke situering van gangen kost in het alge- noemt hij de informatiezuilen in de polikli- nicatielijnen. Hierdoor zijn de voorwaarden
meen meer ruimte, dus meer geld. In het niek. ‘Tot anderhalf jaar geleden was er nog geschapen voor een uitstekende prijs kwaliteit
Programma van Eisen hebben we ook de bud- sprake van dat alle poliklinieken over een verhouding. De risico s voor de opdrachtge-
gettaire uitgangspunten opgenomen, voor de balie zou gaan beschikken. Op basis van ver die een dergelijke projectorganisatie in
architect EGM lag hier dus de uitdaging om voortschrijdend inzicht is besloten om af te zich heeft zijn door een strakke aansturing
met deze uitgangspunten toch dit contact met zien van een balie en te kiezen voor informa- maar ook met name door inzet van de juiste
de buitenwereld te realiseren en tevens een tiezuilen. Deze leveren namelijk de nodige mensen nihil gebleken. Ook hier geldt weer:
compact en haalbaar gebouw te realiseren.’ voordelen op voor de patiëntenlogistiek en mensen maken het project.
informatieverwerking. Voor ICT betekende
I BEREIKBAARHEID deze ontwikkeling de nodige extra werkdruk. I TEAMGEVOEL
Bij de ontwikkeling van de nieuwbouw was de Toch is ervoor gekozen het zogenaamde Zeker vermeldenswaard is het teamgevoel dat
bereikbaarheid een belangrijk thema. Het balieloze concept door te voeren. In plaats van er bestond bij alle bij het bouwproces betrok-
nieuwe ziekenhuis is goed bereikbaar per Wilma Terwel. ‘Er is veel energie gestoken in het ken bedrijven, stelt Wilma Terwel. ‘Er is veel
openbaar vervoer of per auto. proces.’ energie gestoken in het proces. Bouwdirecteur
In eerste instantie is er een ontwerp ontwik- Wim Matser faciliteerde dit uitstekend. Regel-
keld met parkeren onder het ziekenhuis. matig waren er inhoudelijke werksessies,
Volgens dit ontwerp zou het ziekenhuis op maar ook andersoortige bijeenkomsten waar-
poten komen te staan. Dit ontwerp is gesneu- door de eilandgeest naar achteren werd ver-
veld omdat de gewenste stramienmaten voor drongen. De onderlinge verstandhouding was
een parkeergarage afwijken van de stramien- goed en zakelijk. Iedereen kwam zijn verant-
maten voor een ziekenhuis. Hierdoor zijn er woordelijkheden na’, aldus Terwel die besluit
veel compenserende maatregelen nodig die met de opmerking dat het JBZ een ziekenhuis
uiteindelijk geleid hebben tot de keuze om het is geworden wat laat zien dat optimalisering
parkeren onder te brengen in parkeergarage s van het bedrijfsproces uitstekend samengaat
naast het ziekenhuis. Aan de achterzijde van met een uitermate patiëntvriendelijke huis-
het ziekenhuis staat nu een parkeergarage vesting.’ I

23. JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS
Veelzijdige patiëntbewaking met Philips
Gebruiksgemak en veiligheid
staan voorop
29
I n het grootste deel van het nieuwe Jeroen Bosch
FMT-GEZONDHEIDSZORG
Ziekenhuis wordt ook met apparatuur van Philips de
bewaking van patiënten uitgevoerd. Het is een flexibe-
le bewakingsoplossing die per afdeling is in te scha-
len. De apparatuur is daarbij grotendeels geïntegreerd
met de netwerkinfrastructuur van het ziekenhuis.
Bovendien is een uitgebreide installatie voor telemetrie
reeds voorzien.
DOOR: PHILIPS
Het Jeroen Bosch Ziekenhuis heeft al ervaring een monitor noodzakelijk is, hebben we een
met Philips apparatuur voor patiëntbewa- oplossing. Het datatransport verloopt via het
king. Tijdens het werken met de apparatuur is netwerk in het ziekenhuis, zo nodig ook wire-
geconstateerd dat ze 100 procent betrouwbaar less. Onze bewakingsoplossingen zijn flexibel
is. Het bewakingssysteem heeft ook bewezen in te schalen naar elke afdeling. Zodra een
dat software binnen de afgenomen licenties ambulance met een patiënt voor spoedeisen- De bediening van bewakingsapparatuur is op alle
afdelingen gelijk.
opgewaardeerd kan worden, zodat altijd met de hulp arriveert, wordt meteen bij opname
de nieuwste techniek gewerkt kan worden. op de spoedeisende hulp alle bewakingsinfor-
Compatibiliteit met een nieuwe monitorlijn matie opgeslagen, waarna deze onmiddellijk tuur in het ziekenhuis werden binnengescho-
voorkomt een snel verlies op een investering op elke afdeling beschikbaar kan zijn (inte- ven ligt al weer even achter ons. Een
en scheelt bij vervanging aanmerkelijk in de graal systeem is niet geïmplementeerd binnen Topklinisch Ziekenhuis als het JBZ verwacht
kosten. In de aanbesteding van de bewakings- Jeroen Bosch Ziekenhuis). Door met één dat leveranciers meedenken in oplossingen. In
apparatuur voor het nieuwe ziekenhuis bleek een nieuw ziekenhuis betekent dat een extra
dat vooral een belangrijk gegeven voor de sec- Flexibele bewaking die per uitdaging, omdat de leverancier vanaf het
toren die de cluster Medische Technologie afdeling is in te schalen begin een adviserende rol heeft bij de inrich-
beheert en uiteraard ook voor de inkoopafde- ting van de meest wenselijke infrastructuur
ling, zo verklaart Gert van Rheenen, specialist technologie te werken, kunnen we voor het voor informatie-overdracht. Er wordt ook
in patiëntbewaking bij Philips Healthcare. ziekenhuis een standaard ontwikkelen die verwacht dat de leverancier meedenkt in het
past in de infrastructuur van de automatise- opzetten van een technologische structuur die
I EÉN TECHNOLOGIE, ÉÉN UNIFORM ring en de medische netwerken. De gebruikers maximale veiligheid voor de patiënt creëert.
BEELD bedienen via een gelijke interface op alle afde- ‘We hebben het wel over apparatuur en
Waar vindt patiëntbewaking plaats in het lingen de monitoren op dezelfde wijze. Dat is infrastructuur die 365 dagen per jaar, 24 uur
Jeroen Bosch Ziekenhuis? Uiteraard op inten- een duidelijke ondersteuning voor de gebrui- per dag moet functioneren,’ onderstreept Gert
sive care, maar ook op de spoedeisende hulp, kers en helpt mee om fouten te voorkomen.’ van Rheenen. ‘Dat stelt hoge eisen aan de
de hartbewaking, de stroke-unit, bij kinderge- inrichting van het netwerk, daarom praten we
neeskunde en in de couveuse. ‘Het maakt I APPARATUUR MAG NOOIT UITVALLEN uitgebreid met de afdelingen Medische
eigenlijk niet uit: overal waar bewaking via De tijden dat zonder meer dozen vol appara- Technologie en Informatie & Communicatie