extreme black holes in the universe

1. EXTREEM ZWAREEXTREEM ZWARE
ZWARTE GATENZWARTE GATEN
De zwaarste zwarte gaten in het heelalDe zwaarste zwarte gaten in het heelal
Hoe zwaar zijn ze; slokken ze alles op?Hoe zwaar zijn ze; slokken ze alles op?
C. de JagerC. de Jager

2. Met het blote oog zien we inMet het blote oog zien we in
een wolken- en maneschijn-een wolken- en maneschijn-
loze nacht drieduizend sterrenloze nacht drieduizend sterren
Er zijn er veel meer; weEr zijn er veel meer; we
beschrijven het Melkwegstelselbeschrijven het Melkwegstelsel

3. Klein deel van de sterrenhemelKlein deel van de sterrenhemel

4. Melkwegband: miljoenen sterrenMelkwegband: miljoenen sterren

5. Het MelkwegstelselHet Melkwegstelsel
• Alle sterren die we met het blote oogAlle sterren die we met het blote oog
kunnen zien (en nog veel meer) horen totkunnen zien (en nog veel meer) horen tot
een grote groep: het Melkwegstelseleen grote groep: het Melkwegstelsel
• Een discusvormige wolk van ongeveerEen discusvormige wolk van ongeveer
honderdmiljard sterrenhonderdmiljard sterren
• Ruim 100 000 lichtjaren grootRuim 100 000 lichtjaren groot
• Wij staan op ca. 30 000 lichtjaren van hetWij staan op ca. 30 000 lichtjaren van het
centrumcentrum

6. Schets van het melkwegstelselSchets van het melkwegstelsel

7. Van de zijkant gezien; misschien als deze?Van de zijkant gezien; misschien als deze?

8. Het centrale deelHet centrale deel
Bijzondere verschijnselen in hetBijzondere verschijnselen in het
centrum van het Melkwegstelselcentrum van het Melkwegstelsel

9. Het centrale deelHet centrale deel (op 30 000 lj dus: 1 op 30 000).(op 30 000 lj dus: 1 op 30 000). HiernaHierna
vergroten we het deel tussen de pijltjesvergroten we het deel tussen de pijltjes

10. We kijken nu naar sterren nabij de kern van hetWe kijken nu naar sterren nabij de kern van het
MelkwegcentrumMelkwegcentrum (1 op 900 000)(1 op 900 000)

11. Twee sterren 17 jaar gevolgdTwee sterren 17 jaar gevolgd

12. En nog meer … !En nog meer … !

13. Snelheid en afstand geven massaSnelheid en afstand geven massa
• Als we de snelheid kennen waarmee een objectAls we de snelheid kennen waarmee een object
om een ander loopt en ook hun onderlingeom een ander loopt en ook hun onderlinge
afstand dan kunnen we de massa van hetafstand dan kunnen we de massa van het
aantrekkende object berekenenaantrekkende object berekenen
• Zo weten we de massa van de aarde omdat weZo weten we de massa van de aarde omdat we
de omloopsnelheid en afstand kennen van dede omloopsnelheid en afstand kennen van de
maanmaan
• En niet alleen van de maan: talloze kunstmatigeEn niet alleen van de maan: talloze kunstmatige
satellieten die om de aarde lopensatellieten die om de aarde lopen

14. Een algemeen gebruikte wetEen algemeen gebruikte wet
• Zo kennen we de massa van de zon uit deZo kennen we de massa van de zon uit de
omloopsnelheden en afstanden van deomloopsnelheden en afstanden van de
planetenplaneten
• Let wel: het is niet nodig de massa van hetLet wel: het is niet nodig de massa van het
omlopende object zelf te weten (als datomlopende object zelf te weten (als dat
object niet té zwaar is).object niet té zwaar is).
• Zo berekenen we overal in het heelal deZo berekenen we overal in het heelal de
massa’s van hemellichamenmassa’s van hemellichamen

15. Een enorme massa-opeenhopingEen enorme massa-opeenhoping
• Uit de beweging van al die sterren om hetUit de beweging van al die sterren om het
onzichtbare object in het centrum van onsonzichtbare object in het centrum van ons
melkwegstelsel berekenen we de massamelkwegstelsel berekenen we de massa
ervan:ervan: ruim vier miljoen zonsmassa’sruim vier miljoen zonsmassa’s
• Meer precies: 4 100 000 maal de massaMeer precies: 4 100 000 maal de massa
van de zon!van de zon!
• Toch moet het object klein zijn – zie deToch moet het object klein zijn – zie de
banen van sterren als S6, S14, S27 …banen van sterren als S6, S14, S27 …
enz.enz.

16. Klein, zwaar en onzichtbaarKlein, zwaar en onzichtbaar
• Het object moet in elk geval kleiner zijnHet object moet in elk geval kleiner zijn
dan ca. een-vijfde afstand aarde tot zondan ca. een-vijfde afstand aarde tot zon
• Dus niet groter dan 20 maal de zonDus niet groter dan 20 maal de zon
• En toch onzichtbaarEn toch onzichtbaar
• En toch ruim 4 miljoen maal zo zwaarEn toch ruim 4 miljoen maal zo zwaar
…? !…? !
• EEN ZWART GAT!EEN ZWART GAT!

17. Eerst wat begrippenEerst wat begrippen
Ontsnappingsnelheid;Ontsnappingsnelheid;
lichtsnelheid;lichtsnelheid;
SchwarzschildstraalSchwarzschildstraal

18. Ontsnappingssnelheid (vOntsnappingssnelheid (v∞∞ ))
• Ontsnappingssnelheid van de aarde is vOntsnappingssnelheid van de aarde is v∞∞ = 11= 11
km/seckm/sec
• Bij grotere snelheid zal een opgeworpenBij grotere snelheid zal een opgeworpen
voorwerp van de aarde ontsnappen.voorwerp van de aarde ontsnappen.
• Bij kleinere snelheid valt het terug.Bij kleinere snelheid valt het terug.
• Maak middellijn aarde 4 maal kleiner terwijlMaak middellijn aarde 4 maal kleiner terwijl
massa zelfde blijft: vmassa zelfde blijft: v∞∞ wordt twee maal groter: 22wordt twee maal groter: 22
km/seckm/sec
• En zo voort …En zo voort …

19. LichtsnelheidLichtsnelheid
• Als alle massa van de aarde in een bolAls alle massa van de aarde in een bol
van 18 mm gebracht wordt, is vvan 18 mm gebracht wordt, is v∞∞ = 300 000= 300 000
km/seckm/sec
• Dit is de lichtsnelheid!Dit is de lichtsnelheid!
• Wat gebeurt als het bolletje nog kleinerWat gebeurt als het bolletje nog kleiner
wordt gemaakt?wordt gemaakt?
• Kan licht dan niet meer ontsnappen vanKan licht dan niet meer ontsnappen van
de aarde?de aarde?

20. Twee eeuwen terug: MitchellTwee eeuwen terug: Mitchell
versus Laplaceversus Laplace ((deeltjesdeeltjes versusversus golvengolven))
• 1783. John Mitchell: er moeten1783. John Mitchell: er moeten donkere sterrendonkere sterren
bestaan: als een ster voldoende massa heeft,bestaan: als een ster voldoende massa heeft,
moeten uitgezonden ‘lichtdeeltjes’ terug vallenmoeten uitgezonden ‘lichtdeeltjes’ terug vallen
• 1800: Pierre Laplace: maar als licht uit golven1800: Pierre Laplace: maar als licht uit golven
bestaat, geldt dit dan nog steeds? Kunnenbestaat, geldt dit dan nog steeds? Kunnen
golven wel vallen? GOEDE VRAAG!golven wel vallen? GOEDE VRAAG!
• 1905. Einstein: licht heeft zowel golf- als1905. Einstein: licht heeft zowel golf- als
deeltjeskarakter; geldt het dan nog steeds ?deeltjeskarakter; geldt het dan nog steeds ?
• Ja, maar ... voorzichtigheid is geboden!Ja, maar ... voorzichtigheid is geboden!

21. • In een zwaartekrachtveld verliest licht energie,In een zwaartekrachtveld verliest licht energie,
net als die opgeworpen steen; de opgeworpennet als die opgeworpen steen; de opgeworpen
steen verliest bewegings- (kinetische) energiesteen verliest bewegings- (kinetische) energie
en heeft kinetische energie nul in omkeerpunten heeft kinetische energie nul in omkeerpunt
want de snelheid is daar nul.want de snelheid is daar nul.
• Maar licht beweegtMaar licht beweegt altijd met lichtsnelheidaltijd met lichtsnelheid ..
• En: de energie van een lichtdeeltje zit in deEn: de energie van een lichtdeeltje zit in de
trillingen van het licht: meer energie betekenttrillingen van het licht: meer energie betekent
sneller trillen en dat is het wat verandert in eensneller trillen en dat is het wat verandert in een
zwaartekrachtsveld!zwaartekrachtsveld!
Licht heeft altijd de lichtsnelheidLicht heeft altijd de lichtsnelheid
van 300 000 km/secvan 300 000 km/sec

22. Schwarzschild-straalSchwarzschild-straal
• De ‘grens’ van een zwart gat noemen weDe ‘grens’ van een zwart gat noemen we
de afstand waar de ontsnappingssnelheidde afstand waar de ontsnappingssnelheid
gelijk is aan de lichtsnelheid. Die afstandgelijk is aan de lichtsnelheid. Die afstand
noemen we denoemen we de SchwarzschildstraalSchwarzschildstraal : r: rss
• rrss = 2 x (M / 100.000.000 M= 2 x (M / 100.000.000 M○○ ) A. E.) A. E.
• Hier is M de massa van het zwarte gatHier is M de massa van het zwarte gat
• MM○○ is de zonsmassais de zonsmassa
• Een Astronomische Eenheid (A.E.) isEen Astronomische Eenheid (A.E.) is
afstand aarde – zon = 150 miljoen kmafstand aarde – zon = 150 miljoen km

23. Onzichtbaar licht in hetOnzichtbaar licht in het
ontsnappingspuntontsnappingspunt
• Afnemende energie betekent minder snelleAfnemende energie betekent minder snelle
trillingen.trillingen.
• Dan is ook de golflengte van het licht langer, dusDan is ook de golflengte van het licht langer, dus
roder kleur van het lichtroder kleur van het licht
• Op de afstand waar de lichtsnelheid dezelfde isOp de afstand waar de lichtsnelheid dezelfde is
als de ontsnappingssnelheid (dus in deals de ontsnappingssnelheid (dus in de
Schwarzschild straal), is de trillingsenergie nulSchwarzschild straal), is de trillingsenergie nul
geworden.geworden.
• Het lichtdeeltje trilt niet meer: daar is deHet lichtdeeltje trilt niet meer: daar is de
golflengte dus oneindig groot: licht is daar dusgolflengte dus oneindig groot: licht is daar dus
onzichtbaaronzichtbaar

24. Schwarzschild straal; Twee voorbeeldenSchwarzschild straal; Twee voorbeelden
• Een ster van 60 zonsmassa’s zal aan hetEen ster van 60 zonsmassa’s zal aan het
eind van zijn leven ineenstorten tot eeneind van zijn leven ineenstorten tot een
zwart gat van 5 zonsmassa’szwart gat van 5 zonsmassa’s
• Wat is daarvan de Schwarzschild straal ?Wat is daarvan de Schwarzschild straal ?
• Antwoord: 2 x 0,000 000 05 AE = 15 kmAntwoord: 2 x 0,000 000 05 AE = 15 km
• Een zwart gat van 4 miljoen zonsmassa’sEen zwart gat van 4 miljoen zonsmassa’s
heeft een Schwarzschild straal van 0,08heeft een Schwarzschild straal van 0,08
AE = 12 miljoen km - 17 maal de zonAE = 12 miljoen km - 17 maal de zon

25. Enkele waarden voor deEnkele waarden voor de
Schwarzschild straal:Schwarzschild straal:
• Aardmassa:Aardmassa: 9 mm9 mm
• ZonsmassaZonsmassa 2,9 km2,9 km
• 5 zonsmassa’s5 zonsmassa’s 15 km15 km
• 1000 zonsmassa’s1000 zonsmassa’s 3000 km3000 km
• Miljoen zonsmassa’sMiljoen zonsmassa’s 3 miljoen km3 miljoen km
• Miljard zonsmassa’sMiljard zonsmassa’s 3 miljard km3 miljard km
• Dus: een zwart gat kan grote omvangDus: een zwart gat kan grote omvang
hebbenhebben

26. Een zijstapje naar het heelal!Een zijstapje naar het heelal!
• Het zichtbare deel van het heelal heeftHet zichtbare deel van het heelal heeft
een ‘straal’ van 13,8 miljard lichtjareneen ‘straal’ van 13,8 miljard lichtjaren
(heelal is 13,8 miljard jaar oud); verder(heelal is 13,8 miljard jaar oud); verder
kunnen we niet zienkunnen we niet zien
• Dit is 8 x 10Dit is 8 x 101414
Astronomische EenhedenAstronomische Eenheden
• Dit deel van het heelal zou een zwart gatDit deel van het heelal zou een zwart gat
zijn als de zich daarin bevindende massazijn als de zich daarin bevindende massa
minstens 4 x 10minstens 4 x 102222
zonsmassa zou zijn.zonsmassa zou zijn.

27. Zijstapje –vervolgZijstapje –vervolg
• We zien ongeveer honderdmiljardWe zien ongeveer honderdmiljard
melkwegstelsels tot 13,8 miljard lichtjaren.melkwegstelsels tot 13,8 miljard lichtjaren.
• Elk bevat gemiddeld ca. honderdmiljardElk bevat gemiddeld ca. honderdmiljard
sterren en nog eens tien maal zoveelsterren en nog eens tien maal zoveel
onzichtbare materieonzichtbare materie
• Het voor ons zichtbare deel van het heelalHet voor ons zichtbare deel van het heelal
bevat dus 10bevat dus 102323
zonsmassa’s. Is ons heelalzonsmassa’s. Is ons heelal
dus een zwart gat?dus een zwart gat?
• Iets om over na te denken!Iets om over na te denken!

28. Na de theorie: waarnemingenNa de theorie: waarnemingen
Waarnemingen van superzwareWaarnemingen van superzware
zwarte gaten in het heelalzwarte gaten in het heelal

29. 1954: eerste aanwijzing: radiobron M87 (Vir A; op 531954: eerste aanwijzing: radiobron M87 (Vir A; op 53
miljoen lichtjaren) blijkt melkwegstelsel met straalmiljoen lichtjaren) blijkt melkwegstelsel met straal

30. Kern bevat zeer zwaar zwart gatKern bevat zeer zwaar zwart gat
• Massa ervan is bepaald op 6miljardMassa ervan is bepaald op 6miljard
zonsmassa’szonsmassa’s
• Om het zwarte gat een wolk zeer heet gasOm het zwarte gat een wolk zeer heet gas
• En uit de wolk vliegt heet gat de ruimte inEn uit de wolk vliegt heet gat de ruimte in
met bijna lichtsnelheidmet bijna lichtsnelheid
• Waar komen die energieën vandaan?Waar komen die energieën vandaan?

31. ontsnappende gasstraal (6500 lj lang);ontsnappende gasstraal (6500 lj lang);
bron van zeer energierijke stralingbron van zeer energierijke straling

32. Ander geval: Radiobron Cygnus A (afstand 600Ander geval: Radiobron Cygnus A (afstand 600
Miljoen lichtjaren)Miljoen lichtjaren)

33. Drie elementen van zwart gatDrie elementen van zwart gat
Het zwarte gat; omhullendeHet zwarte gat; omhullende
groeischijf en polaire straalgroeischijf en polaire straal

34. Drie elementen van radiobronnenDrie elementen van radiobronnen
• Zwart gatZwart gat in centrum; massa van velein centrum; massa van vele
miljoenen tot miljarden zonsmassa’smiljoenen tot miljarden zonsmassa’s
• Omringende gasring:Omringende gasring: accretieschijfaccretieschijf
(groeischijf);(groeischijf); gas cirkelt om de kern engas cirkelt om de kern en
stroomt langzaam naar binnenstroomt langzaam naar binnen
• Stralen (jets):Stralen (jets): gas, geleid door magnetischgas, geleid door magnetisch
veld dat langs de polen uitvliegt; dit gas isveld dat langs de polen uitvliegt; dit gas is
bron van (synchrotron) radiostralingbron van (synchrotron) radiostraling

35. Enorme valsnelhedenEnorme valsnelheden
• Waarom ontsnapt gasmassa met grote snelheidWaarom ontsnapt gasmassa met grote snelheid
uit een zwart gat? Gas valt er toch eerder naaruit een zwart gat? Gas valt er toch eerder naar
toe?toe?
• Bedenk nu: iets ontsnapt pas van de aarde opBedenk nu: iets ontsnapt pas van de aarde op
de afstand waar de snelheid groter is dan dede afstand waar de snelheid groter is dan de
ontsnappingssnelheid.ontsnappingssnelheid.
• Omgekeerd: iets dat naar de aarde valt heeft opOmgekeerd: iets dat naar de aarde valt heeft op
dat punt een valsnelheid gelijk aan dedat punt een valsnelheid gelijk aan de
ontsnappingssnelheidontsnappingssnelheid

36. Groeischijf in actief stelselGroeischijf in actief stelsel
• Uit het voorgaande blijkt:Uit het voorgaande blijkt:
• Stroom van gas en sterren stort met bijnaStroom van gas en sterren stort met bijna
lichtsnelheid naar zwart gat in het centrumlichtsnelheid naar zwart gat in het centrum
van een van de stelselsvan een van de stelsels
• Dat gebeurt viaDat gebeurt via groeischijfgroeischijf (accretieschijf)(accretieschijf)
• Waarom?Waarom?

37. Waarom ontstaat een groeischijf?Waarom ontstaat een groeischijf?
• Het gas valt met grote snelheidHet gas valt met grote snelheid
• Maar het zwarte gat is klein en wordt doorgaansMaar het zwarte gat is klein en wordt doorgaans
gemistgemist
• Zo cirkelt het gas er omheen en botst met anderZo cirkelt het gas er omheen en botst met ander
reeds aanwezig gas – zo wordt dit gas afgeremdreeds aanwezig gas – zo wordt dit gas afgeremd
en daardoor verhit tot miljoenen gradenen daardoor verhit tot miljoenen graden
• Door de botsingen raakt het draaimoment kwijtDoor de botsingen raakt het draaimoment kwijt
en valt het langzaam naar het zwarte gaten valt het langzaam naar het zwarte gat

38. Rol van de groeischijfRol van de groeischijf
• Als het zwarte gat een polair magnetischAls het zwarte gat een polair magnetisch
veld heeft zal het instromende gas van uitveld heeft zal het instromende gas van uit
de equatoriale groeischijf voor een deel inde equatoriale groeischijf voor een deel in
polaire richting geleid wordenpolaire richting geleid worden
• Aan de polen loopt het veld naar buiten uitAan de polen loopt het veld naar buiten uit
• Ook als het gas in de groeischijf erg dichtOok als het gas in de groeischijf erg dicht
opeengehoopt is, zal gas in de richtingopeengehoopt is, zal gas in de richting
van de polen weg gestuwd wordenvan de polen weg gestuwd worden

39. Gasstralen in polaire richtingGasstralen in polaire richting
• Stralen van gas kunnen zo ontsnappen.Stralen van gas kunnen zo ontsnappen.
• Ze lopen weg van de polen –Ze lopen weg van de polen – polairepolaire
stralenstralen
• Ze worden voortgestuwd door het dichteZe worden voortgestuwd door het dichte
gas afkomstig uit de groeischijf en geleidgas afkomstig uit de groeischijf en geleid
langs de magnetische veldlijnen.langs de magnetische veldlijnen.
• Zo ontstaat eenZo ontstaat een Actieve Galactische KernActieve Galactische Kern

40. Model van Actieve GalactischeModel van Actieve Galactische
KernKern

41. Terug naar onze eigenTerug naar onze eigen
MelkwegMelkweg
Waarom heeft ons eigen zwart gat geenWaarom heeft ons eigen zwart gat geen
groeischijf, geen stralen? Waarom is het eengroeischijf, geen stralen? Waarom is het een
rustig zwart gatrustig zwart gat

42. ZG in Melkwegstelsel wasZG in Melkwegstelsel was niet altijdniet altijd
rustigrustig
• 350 jaar geleden invang van grote massa350 jaar geleden invang van grote massa
(ster?); gaf explosie van röntgenstraling(ster?); gaf explosie van röntgenstraling
• Dit is te zien in ‘golf’ van röntgenstralingDit is te zien in ‘golf’ van röntgenstraling
verstrooid tegen gas op 350 lj afstand vanverstrooid tegen gas op 350 lj afstand van
het ZGhet ZG
• Gemiddeld verwacht men in onsGemiddeld verwacht men in ons
melkwegstelsel de inval van één ster permelkwegstelsel de inval van één ster per
10 000 jaar10 000 jaar

43. 2003: Gaswolk ontdekt, die ons Zwarte2003: Gaswolk ontdekt, die ons Zwarte
Gat nadert. We noemen hem C2Gat nadert. We noemen hem C2

44. Met toenemende snelheid (ondersteMet toenemende snelheid (onderste
diagram). Botsing in 2014diagram). Botsing in 2014

45. Nog meer Zwarte Gaten in hetNog meer Zwarte Gaten in het
heelalheelal
Diverse soortenDiverse soorten

46. Centaurus A: botsende stelsels.Centaurus A: botsende stelsels. [ Cen[ Cen
A = NGC 5128] Afstand 50 miljoen ljA = NGC 5128] Afstand 50 miljoen lj

47. Gastraal van Cen AGastraal van Cen A (100 000 lj lang )(100 000 lj lang )

48. Radiobeeld en optisch beeldRadiobeeld en optisch beeld

49. De kern van NGC 4261 (100 M jl)De kern van NGC 4261 (100 M jl)

50. Bijna lichtsnelheden in gas-stralenBijna lichtsnelheden in gas-stralen
• Uitstromende snelheden inUitstromende snelheden in
stralen liggen dicht bijstralen liggen dicht bij
lichtsnelheidlichtsnelheid
• Dit blijkt uit de aard van deDit blijkt uit de aard van de
radiostralingradiostraling

51. De zwaarste zwarte gatenDe zwaarste zwarte gaten
• NGC 4889NGC 4889 21 miljard zonsmassa’s21 miljard zonsmassa’s
• Phoenix clusterPhoenix cluster 2020
• APM 0827+5255APM 0827+5255 2020
• OJ 287OJ 287 1818
• NGC 3842NGC 3842 9,79,7
• Messier 87Messier 87 6,36,3
• NGC 1277NGC 1277 55
• Tot dusver tientallen ontdekt waarvan de massaTot dusver tientallen ontdekt waarvan de massa
boven 20 miljoen zonsmassa’s ligtboven 20 miljoen zonsmassa’s ligt

52. 20 miljard zonsmassa’s : het20 miljard zonsmassa’s : het
zwarte gat in de Phoenix clusterzwarte gat in de Phoenix cluster

53. Zwarte gaten in meeste melkwegstelselsZwarte gaten in meeste melkwegstelsels
• Vrijwel elk melkwegstelsel dat goed onderzochtVrijwel elk melkwegstelsel dat goed onderzocht
werd blijkt een centraal zwart gat te hebbenwerd blijkt een centraal zwart gat te hebben
• Het is dan niet te gewaagd om te onderstellenHet is dan niet te gewaagd om te onderstellen
dat elk stelsel wel een centraal zwart gat bezitdat elk stelsel wel een centraal zwart gat bezit
• De meeste zijn ‘rustig’ ; een enkel is actiefDe meeste zijn ‘rustig’ ; een enkel is actief
• De vraag hoe die zwarte gaten daar zijnDe vraag hoe die zwarte gaten daar zijn
gekomen is een ander – en nog niet beantwoordgekomen is een ander – en nog niet beantwoord
probleem . Hoofdbrekens genoeg!probleem . Hoofdbrekens genoeg!

54. De meest extreme actieveDe meest extreme actieve
stelselsstelsels
Quasi stellaire Radio bronnen:Quasi stellaire Radio bronnen:
quasarsquasars

55. Quasars in de diepte van het heelalQuasars in de diepte van het heelal
• 1963: Maarten Schmidt ontdekte aard1963: Maarten Schmidt ontdekte aard
quasars: bron van sterke radiostraling opquasars: bron van sterke radiostraling op
zeer grote afstand in heelalzeer grote afstand in heelal
• Bijna alle quasars liggen verder dan 5Bijna alle quasars liggen verder dan 5
miljard lichtjaren: dus in hetmiljard lichtjaren: dus in het jonge heelaljonge heelal
• Lichtintensiteit komt overeen met energieLichtintensiteit komt overeen met energie
van ca. 5 invallende sterren per jaarvan ca. 5 invallende sterren per jaar

56. Verklaring: enorme massa invalVerklaring: enorme massa inval
• sterren vallen in centraal zwart gatsterren vallen in centraal zwart gat
• Dit gebeurt voornamelijk bij botsing vanDit gebeurt voornamelijk bij botsing van
twee melkwegstelselstwee melkwegstelsels
• Duur van de ‘botsing’ (= levensduur alsDuur van de ‘botsing’ (= levensduur als
quasar): ca. 100 miljoen jaarquasar): ca. 100 miljoen jaar
• Een quasar is eenEen quasar is een hyperactief stelselhyperactief stelsel

57. Meeste quasars op afstandenMeeste quasars op afstanden
groter dan 5 miljard lichtjarengroter dan 5 miljard lichtjaren
• Door kleinere onderlinge afstanden van stelselsDoor kleinere onderlinge afstanden van stelsels
in vroeg heelal kwamen botsingen veel vakerin vroeg heelal kwamen botsingen veel vaker
voor in eerste miljarden jaren dan nu.voor in eerste miljarden jaren dan nu.
• Daardoor veel quasars in jeugd van het heelalDaardoor veel quasars in jeugd van het heelal
• Om elkaar wentelende melkwegstelsels zullenOm elkaar wentelende melkwegstelsels zullen
draaimoment verliezen en kunnen dan in elkaardraaimoment verliezen en kunnen dan in elkaar
stortenstorten

58. Zal dat ook met dit paarZal dat ook met dit paar
melkwegstelsels gebeuren?melkwegstelsels gebeuren?

59. Het overkomt ons stelsel ook!Het overkomt ons stelsel ook!
’Botsing’ met Andromeda stelsel over 3 miljard jaar’Botsing’ met Andromeda stelsel over 3 miljard jaar

60. Presentatie kan nagelezenPresentatie kan nagelezen
wordenworden
Ga naarGa naar www.cdejager.comwww.cdejager.com
Daar naar blad ‘presentaties’Daar naar blad ‘presentaties’
Daar naar ‘zwarte gaten’Daar naar ‘zwarte gaten’