1. วิเคราะหรสวรรณคดีที่ปรากฏในนิทานเวตาล ฉบับพระนิพนธกรมหมื่นพิทยาลงกรณ
ตามทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤต
วิทยานิพนธ
ของ
ภัสรธีรา ฉลองเดช
เสนอตอมหาวิทยาลัยทักษิณ เพื่อเปนสวนหนึ่งของการศึกษาตามหลักสูตร
ปริญญาการศึกษามหาบัณฑิต วิชาเอกภาษาไทย
ธันวาคม 2548
ลิขสิทธิ์เปนของมหาวิทยาลัยทักษิณ
ISBN 974 – 451 – 802 – 2

2. คณะกรรมการควบคุมและคณะกรรมการสอบ ไดพิจารณาวิทยานิพนธฉบับนี้แลว
เห็นสมควรรับเปนสวนหนึ่งของการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาการศึกษามหาบัณฑิต วิชาเอก
ภาษาไทย ของมหาวิทยาลัยทักษิณได
คณะกรรมการควบคุม
...........................................................................ประธานกรรมการ
( ผูชวยศาสตราจารยจําเริญ แสงดวงแข )
...........................................................................กรรมการ
( ผูชวยศาสตราจารยนิดา มีสุข )
คณะกรรมการสอบ
...........................................................................ประธานกรรมการ
( ผูชวยศาสตราจารยจําเริญ แสงดวงแข )
...........................................................................กรรมการ
( ผูชวยศาสตราจารยนิดา มีสุข )
...........................................................................กรรมการที่แตงตั้งเพิ่มเติม
( รองศาสตราจารยยุรฉัตร บุญสนิท )
...........................................................................กรรมการที่แตงตั้งเพิ่มเติม
( อาจารยบัวงาม หอแกว )
มหาวิทยาลัยทักษิณอนุมัติใหรับวิทยานิพนธฉบับนี้ เปนสวนหนึ่งของการศึกษาตาม
หลักสูตรปริญญาการศึกษามหาบัณฑิต วิชาเอกภาษาไทย ของมหาวิทยาลัยทักษิณ
...............................................รักษาการในตําแหนงคณบดีบัณฑิตวิทยาลัย
( อ.ดร.สมศักดิ์ โชคนุกูล )
วันที่ ........... เดือน ...ธันวาคม.. พ.ศ. ..2548...

3. ประกาศคุณูปการ
วิทยานิพนธฉบับนี้สําเร็จลุลวงไดดวยดี เพราะความกรุณาและการอนุเคราะหจาก
ผูชวยศาสตราจารยจําเริญ แสงดวงแข ประธานกรรมการควบคุมวิทยานิพนธและ
ผูชวยศาสตราจารยนิดา มีสุข กรรมการควบคุมวิทยานิพนธ ที่ไดใหคําแนะนําและขอคิดเห็น
สําคัญยิ่งหลายประการ แกไขขอบกพรองตางๆ ตลอดจนตรวจแกสํานวนภาษา เพื่อใหสามารถ
สื่อสารไดดียิ่งขึ้น ผูวิจัยรูสึกซาบซึ้งและขอกราบขอบพระคุณเปนอยางสูงไว ณ ที่นี้
ขอกราบขอบพระคุณรองศาสตราจารยยุรฉัตร บุญสนิท และอาจารยบัวงาม หอแกว
กรรมการที่แตงตั้งเพิ่มเติมที่ไดใหคําแนะนําเพื่อปรับปรุงแกไขวิทยานิพนธใหมีความสมบูรณยิ่งขึ้น
ตลอดจนขอกราบขอบพระคุณคณาจารย ภาควิชาภาษาไทยฯ ทุกทานของมหาวิทยาลัยทักษิณที่ได
ประสิทธิ์ประสาทความรูแกผูวิจัย
ขอขอบพระคุณ คุณสุเทพ อินทรัตน คุณซมา โยะหมาด คุณดวงฤทัย ชํานาญเพาะ
วาที่รอยตรีสมศักดิ์ หลังชาย และเพื่อนครูโรงเรียนบานวังสายทอง ที่ไดใหโอกาส สนับสนุน
และใหความชวยเหลือแกผูวิจัยดวยดีเสมอมา
ขอขอบคุณปยมิตรทั้งสาม คือ คุณสายพิมพ แกลวทนงค คุณสมพิส พรหมทอง และ
คุณศุภวรรณ มีแกว นิสิตปริญญาโทวิชาเอกภาษาไทย ภาคพิเศษ ป 2545 ที่คอยชวยเหลือและ
เปนกําลังใจแกผูวิจัยมาโดยตลอด
ขอขอบพระคุณ คุณธีระยุทธ ชาตรี คุณอมรรัตน ชมเชย คุณสายสวาท บินรินทร
คุณสําเริง ทองสง คุณนิยอ บาฮา ที่เปนเพื่อนคอยรับฟงเรื่องราวตางๆ และใหกําลังใจ สนับสนุน
จนกระทั่งผูวิจัยประสบความสําเร็จ
ขอขอบพระคุณ ผูชวยศาสตราจารยนายแพทยพีระพัฒน หวันดะหวา ที่เปนกําลังใจ คอย
ใหคําปรึกษา พรอมทั้งใหคําแนะนํา ขอคิดตางๆ ที่เปนประโยชนแกผูวิจัยตลอดมา
คุณคาและประโยชนใดๆ อันพึงมีจากวิทยานิพนธนี้ ผูวิจัยขอมอบเปนกตัญูกตเวทิตาแด
คุณแมอารีย พันราย คุณพอนพดล ฉลองเดช ผูวางรากฐานสงเสริมสนับสนุนทางดานการศึกษา
และมอบแตสิ่งที่ดีงามใหแกผูวิจัย โดยเฉพาะคุณแมผูเปนผูรวมทุกขรวมสุขเคียงขางผูวิจัยมาตลอด
ทําใหผูวิจัยสามารถประสบความสําเร็จทางดานการศึกษาและหนาที่การงานไดอยางเต็มภาคภูมิใน
ทุกวันนี้
ภัสรธีรา ฉลองเดช

4. สารบัญ
บทที่ หนา
1 บทนํา .............................................................................................................................. 1
ภูมิหลัง ........................................................................................................................ 1
ความมุงหมายของการศึกษาคนควา ............................................................................ 5
ความสําคัญของการศึกษาคนควา ................................................................................ 5
ขอตกลงเบื้องตน ......................................................................................................... 5
ขอบเขตการศึกษาคนควา ............................................................................................ 6
ขอบเขตดานขอมูล ................................................................................................. 6
ขอบเขตดานเนื้อหา ................................................................................................ 6
นิยามศัพทเฉพาะ ......................................................................................................... 7
วิธีดําเนินการศึกษาคนควา ............................................................................................ 7
2 เอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวของกับการศึกษาคนควา ...................................................... 9
เอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวกับรสวรรณคดี ................................................................ 9
เอกสารที่เกี่ยวกับรสวรรณคดี ............................................................................... 9
งานวิจัยที่เกี่ยวกับรสวรรณคดี .............................................................................. 17
เอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวกับวรรณคดีเรื่องนิทานเวตาล ......................................... 22
เอกสารที่เกี่ยวกับวรรณคดีเรื่องนิทานเวตาล ....................................................... 22
งานวิจัยที่เกี่ยวกับวรรณคดีเรื่องนิทานเวตาล ....................................................... 24
3 การวิเคราะหรสและองคประกอบของรสวรรณคดีในนิทานเวตาล ................................ 26
ศฤงคารรสและองคประกอบของรส .......................................................................... 27
หาสยรสและองคประกอบของรส ............................................................................. 42
กรุณารสและองคประกอบของรส ............................................................................. 46
เราทรรสและองคประกอบของรส ............................................................................ 55
วีรรสและองคประกอบของรส .................................................................................. 65
ภยานกรสและองคประกอบของรส ........................................................................... 73
พีภัตสรสและองคประกอบของรส ............................................................................ 78

5. บทที่ หนา
อัทภูตรสและองคประกอบของรส ............................................................................ 79
ศานตรสและองคประกอบของรส ............................................................................. 87
4 บทยอ สรุปผล อภิปรายผลและขอเสนอแนะ ................................................................ 106
บทยอ .................... ................................................................................................... 106
สรุปผล ..................................................................................................................... 108
อภิปรายผล ............................................................................................................... 111
ขอเสนอแนะ .............................................................................................................. 112
บรรณานุกรม ...................................................................................................................... 113
บทคัดยอ ............................................................................................................................. 116
ประวัติยอผูวิจัย ................................................................................................................... 121

6. 1
บทที่ 1
บทนํา
ภูมิหลัง
วรรณคดีถือเปนบทประพันธที่แสดงถึงความรูสึกนึกคิดและจินตนาการของผูประพันธ
ทําใหผูอานเกิดความรูสึกประทับใจ เกิดจินตนาการ กอใหเกิดสุนทรียะทางอารมณ สรางความ
เพลิดเพลินสนุกสนาน ทั้งยังชวยสอนใจเราทางออม ทําใหเราไดเห็นชีวิตและแงของชีวิตที่แปลก
แตกตางไป นอกจากนั้น การที่ผูประพันธเลือกเฟนถอยคําตางๆ มาใชในวรรณคดีแตละเรื่อง
ยังทําใหผูอานไดรับรสวรรณคดีอยางสมบูรณ
วรรณคดีไทยไดรับอิทธิพลตางๆ จากหลายชาติ หลายประเทศไมวาจะเปนจีน ชวา
อาหรับ ตะวันตก อินเดียก็เปนอีกชาติหนึ่งที่ไทยไดรับอิทธิพล กุสุมา รักษมณี ไดกลาวถึง
อิทธิพลของวรรณคดีอินเดียไววา
วรรณคดีไทยไดแสดงใหเห็นอิทธิพลจากวัฒนธรรมและความเชื่อตางๆ ของอินเดีย ดังจะ
เห็นไดจากรูปแบบและเนื้อหาของวรรณคดีหลายเรื่อง ทรรศนะของกวีและผูอานที่ถือวา
วรรณคดีเปนงานที่สูงสง ความเชื่อตางๆ ที่เปนกรอบของเนื้อหาในวรรณคดีและความนิยม
ประดับประดาวรรณคดีดวยความงามของภาษา ลวนเปนลักษณะที่เหมือนกันในวรรณคดี
ไทยและวรรณคดีอินเดีย1
การศึกษาคุณคาวรรณคดีของไทยนั้น สามารถศึกษาไดหลายแนวทาง แนวทางหนึ่ง คือ
การศึกษาอลังการศาสตรตามทฤษฎีวรรณคดีสันสกฤตซึ่งถือวา “สิ่งที่ทําใหวรรณคดีมีคุณคา คือ
สิ่งที่ประดับตกแตงวรรณคดี เชน ถอยคําที่งดงามและไพเราะเชนเดียวกับอลังการที่ประดับ
รางกายมนุษย”2
สวนแนวคิดในการศึกษาวรรณคดีของอินเดีย กุสุมา รักษมณี ไดใหขอสรุปไวดังนี้
วรรณคดีสันสกฤตมีทฤษฎีที่สําคัญอยู 8 ทฤษฎี คือ ทฤษฎีรส วาดวยอารมณของผูอาน
ทฤษฎีอลังการ วาดวยความงามในการประพันธ ทฤษฎีคุณ วาดวยลักษณะเดนในการ
1
กุสุมา รักษมณี. การวิเคราะหวรรณคดีไทยตามทฤษฎีวรรณคดีสันสกฤต. 2534. หนา 1.
2
แหลงเดิม. หนา 21.

7. 2
ประพันธ ทฤษฎีรีติ วาดวยลีลาในการประพันธ ทฤษฎีธวนิ วาดวยความหมายแฝงใน
การประพันธ ทฤษฎีวโกรกติ วาดวยภาษาในการประพันธ ทฤษฎีอนุมิติ วาดวยการ
อนุมานความหมายในการประพันธและทฤษฎีเอาจิตยะ วาดวยความเหมาะสมในการ
ประพันธ 1
ทฤษฎีรสในวรรณคดีสันสกฤตเปนการศึกษาปฏิกิริยาทางอารมณที่เกิดขึ้นในใจของผูอาน
เมื่อไดรับรูอารมณที่กวีถายทอดไวในวรรณคดี กุสุมา รักษมณี กลาวถึงทฤษฎีรสตามความเห็น
ของนักวรรณคดีสันสกฤตไววา
วรรณคดีเกิดขึ้นเมื่อกวีมีอารมณสะเทือนใจ แลวถายทอดความรูสึกนั้นออกมาในบท
ประพันธ อารมณนั้นจะกระทบใจผูอาน ทําใหเกิดการรับรูและเกิดปฏิกิริยาทางอารมณ
เปนการตอบสนองสิ่งที่กวีเสนอมา รสจึงมีความรูสึกที่เกิดขึ้นในใจของผูอาน มิใชสิ่งที่
อยูในวรรณคดีซึ่งเปนเพียงอารมณที่กวีถายทอดลงไวและเปนตัวทําใหเกิดรสเทานั้น2
ในดานการรับรูภาวะตางๆ ของผูอานนั้น กุสุมา รักษมณี ไดอธิบายไววา
เมื่อผูอานไดรับรูภาวะ ซึ่งก็คือ อารมณตางๆ ที่กวีแสดงไวในผลงาน มีดวยกัน 9 ภาวะ
ดังนี้ ความรัก (รติ) ความขบขัน (หาสะ) ความทุกขโศก (โศกะ) ความโกรธ (โกรธะ)
ความมุงมั่น (อุตสาหะ) ความนากลัว (ภยะ) ความนารังเกียจ (ชุคุปสา) ความนาพิศวง
(วิสมยะ) และความสงบ ( ศมะ) ผูอานก็จะเกิดอารมณตอบสนองตอภาวะนั้น เรียกวา
“รส” ซึ่งมี 9 รสเทากับจํานวนภาวะและสัมพันธกับแตละภาวะดังนี้ ความซาบซึ้งในความ
รัก (ศฤงคารรส) เปนอารมณตอบสนองภาวะรัก ความสนุกสนาน (หาสยรส) เปน
อารมณตอบสนองภาวะขบขัน ความสงสาร (กรุณารส) เปนอารมณตอบสนองภาวะทุกข
โศก ความแคนเคือง (เราทรรส) เปนอารมณตอบสนองภาวะโกรธ ความชื่นชมในความ
กลาหาญ (วีรรส) เปนอารมณตอบสนองภาวะมุงมั่นในการตอสู ความเกรงกลัว (ภยานก
รส) เปนอารมณตอบสนองภาวะนากลัว ความเบื่อระอา ชิงชัง (พีภัตสรส) เปนอารมณ
1
กุสุมา รักษมณี. การวิเคราะหวรรณคดีไทยตามทฤษฎีวรรณคดีสันสกฤต. 2534.
หนา 21.
2
แหลงเดิม. หนา 22.

8. 3
ตอบสนองภาวะนารังเกียจ ความอัศจรรยใจ (อัทภูตรส) เปนอารมณตอบสนองภาวะนา
พิศวง และความสงบใจ (ศานตรส) เปนอารมณตอบสนองภาวะสงบ1
การวิเคราะหรสวรรณคดีไทยตามทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤตจึงเปนแนวทางหนึ่งที่
นาสนใจศึกษา แตเทาที่ผานมา การวิเคราะหวรรณคดีไทยในแนวดังกลาวยังมีผลการวิเคราะหที่ไม
นาพอใจนัก ดังที่กุสุมา รักษมณี กลาวไววา
การวิเคราะหรสในวรรณคดีไทยก็เปนอีกแนวทางหนึ่งที่นิยมกันมาแตมักจะเปนการ
กลาวถึงอยางผิวเผินมากกวาเปนการวิเคราะหองคประกอบของรสอยางละเอียด คงจะเปน
เพราะตําราอลังการศาสตรเทาที่มีในภาษาไทยไดกลาวถึงเรื่องรสไวอยางพอสังเขปเทานั้น
การศึกษาลักษณะนี้ไมไดชวยใหเขาใจวรรณคดีมากขึ้นสักเทาใด เพราะเปนการชี้วา
เนื้อหาตอนใดแสดงอารมณของกวีเปนอยางไร และตรงกับรสใดเทานั้น และนอกจากนั้น
ก็เปนการแสดงความรูสึกของผูอานอยางกวางๆ เชน เนื้อหาตอนใดทําใหเกิดความรูสึก
อยางไรหรืออานจบแลวมีความประทับใจอยางไร วิธีนี้ชวนใหเขาใจไดวาเปนการ
วิเคราะหตามแนวคิดของคนโบราณซึ่งใชความรูสึกเปนเครื่องตัดสิน ยังไมมีหลักเกณฑที่
แนนอน อันที่จริง การศึกษาอารมณในวรรณคดีไมวาจะเปนอารมณของกวีหรือผูอานยัง
มีแงมุมที่นาพิจารณาอีกมากมาย แตเทาที่ผานมานั้นยังไมปรากฏผลเปนที่นายินดีนัก
นาจะเปนเพราะยังไมไดใชประโยชนจากทฤษฎีรสอยางเต็มที่นั่นเอง2
รื่นฤทัย สัจจพันธุ 3
กลาวถึงวรรณคดีอินเดียที่มีอิทธิพลตอวรรณคดีไทย สรุปไดวา มี
6 ประเภท คือ วรรณคดีศาสนา วรรณคดีมหากาพย วรรณคดีบทละคร หนังสือปุราณะ นิทาน
นิยาย และเบ็ดเตล็ด ทั้งนี้ รื่นฤทัย สัจจพันธุ4
ไดกลาวถึงนิทานเวตาลสรุปไดวา เปนวรรณคดีที่
จัดอยูในประเภทนิทานนิยาย โดยอินเดียนั้นไดชื่อวาเปนเทพเจาแหงการเลานิทานแบบซอนนิทาน
( Tales within tales) ซึ่งวิธีการนี้ไดเผยแพรออกไปยังประเทศเพื่อนบานอยางเชน อาหรับและ
เปอรเซีย ก็นิยมการเลานิทานไมแพอินเดีย
1
กุสุมา รักษมณี. การวิเคราะหวรรณคดีไทยตามทฤษฎีวรรณคดีสันสกฤต. 2534. หนา
23.
2
แหลงเดิม. หนา 3-4.
3
รื่นฤทัย สัจจพันธุ. “อิทธิพลวรรณคดีอินเดีย,” ภาษาไทย 4 (หนวยที่ 8 – 15). 2526.
หนา 308.
4
แหลงเดิม. หนา 325.

9. 4
ปญญา บริสุทธิ์ กลาวถึงนิทานเวตาลไววา
นิทานเวตาลเปนวรรณคดีประเภทรอยแกวในรูปของนิทาน เปนผลงานของ น.ม.ส.
หรือ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ ซึ่งทรงแปลมาจากฉบับภาษาอังกฤษชื่อ “Vikram and the
Vampire” ซึ่ง Sir Richard Burton แปลจากฉบับภาษาสันสกฤตเปนจํานวน 11 เรื่องจาก
ของเดิม 25 เรื่อง ( เวตาลปญจวิมศติ ) สวนนิทานเวตาลพากยไทยของ น.ม.ส.นั้นมีเพียง
10 เรื่อง แตงเปนรอยแกวผสมคําประพันธบางตอนเปนฉันท นับวาเปนนิทานที่นอกจาก
จะสนุกสนานแลว ยังเปนการลับสติปญญาของผูอานอีกดวย เพราะมีปญหาชวนใหคิด
ไดหลายอยางวาคําตอบที่ถูกตองคืออะไร1
วรรณคดีเรื่องนิทานเวตาลนั้น นอกจากจะใหความสนุกสนานเพลิดเพลิน และลับ
สติปญญาของผูอานแลว ยังดีในแงของการใชคําและโวหารตางๆ อีกทั้งยังมีรสวรรณคดีซึ่งเปน
ภาษาวรรณศิลปตามแบบฉบับวรรณคดีสันสกฤตอีกดวย ปญญา บริสุทธิ์ ไดกลาวถึงเรื่องนี้
ไววา
นิทานเวตาลนี้ดีในแงของการใชคําในภาษารอยแกว โดยเฉพาะในพากยไทยนี้ ทานผูแปล
ไดใชโวหารอันคมคายและไพเราะในทางพรรณนาโวหารอยางเดนชัดที่สุดทําใหเกิดจินต
ภาพและภาพพจนมากมายหลายแหงยากที่หนังสือนิทานอื่นๆ ในประเภทเดียวกันจะมี
คุณคาเสมอเหมือน ทั้งนี้ก็เพราะหนังสือนิทานโดยทั่วไปมักจะมุงเลาเรื่องเปนเกณฑ แต
การใชภาษาวรรณศิลปเกือบจะไมถือเปนเรื่องสําคัญเลย สวนนิทานเวตาลเปนหนังสือ
สําหรับผูใหญหรือคนประเภทมีความรูอานจึงตางกับนิทานธรรมดา ดวยเหตุนี้นิทาน
เวตาลจึงตองอาศัยภาษาวรรณศิลปเปนเครื่องประกอบอยางสําคัญ เพื่อใหเกิดความจับใจ
แกผูอานที่มีความรู อีกประการหนึ่งขอที่ควรสังเกตก็คือ เรื่องเดิมในภาษาสันสกฤตมี
วิธีการเขียนที่ละเมียดละไมและแพรวพราวดวยภาษาวรรณศิลปตามแบบฉบับวรรณคดี
สันสกฤตโดยทั่วไป เมื่อเปนดังนี้ฉบับภาษาไทยก็ตองมีวิธีเขียนเลียนแบบสันสกฤตดวย
ดวยเหตุนี้นิทานเวตาลจึงมีคุณคาถึง 2 อยางคือ เนื้อเรื่องดีอยางหนึ่ง และการใชภาษามี
อลังการที่เดนชัดอีกอยางหนึ่ง2
1
ปญญา บริสุทธิ์. วิเคราะหวรรณคดีไทยโดยประเภท. 2542. หนา 38.
2
แหลงเดิม. หนา 38-39.

10. 5
จากความนาสนใจทั้งเนื้อหาและภาษาที่ใชในวรรณคดีเรื่องนิทานเวตาลกับทฤษฎีรส
วรรณคดีสันสกฤต ประกอบกับการวิเคราะหรสวรรณคดียังมีงานอยูนอยมาก ผูวิจัยจึงไดสนใจ
วิเคราะหทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤตในนิทานเวตาลฉบับพระนิพนธกรมหมื่นพิทยาลงกรณ โดย
จะวิเคราะหทั้ง 9 รสวรรณคดีพรอมองคประกอบดานตางๆของแตละรสอยางละเอียดลึกซึ้ง
ความมุงหมายของการศึกษาคนควา
เพื่อวิเคราะหรสและองคประกอบของรสวรรณคดีที่ปรากฏในนิทานเวตาลฉบับพระนิพนธ
กรมหมื่นพิทยาลงกรณ โดยใชทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤต
ความสําคัญของการศึกษาคนควา
ผลของการศึกษาคนความีความสําคัญดังตอไปนี้
1. ทําใหเขาใจถึงรสวรรณคดีสันสกฤตและองคประกอบของแตละรสวรรณคดีที่ปรากฏ
ในนิทานเวตาล ฉบับพระนิพนธกรมหมื่นพิทยาลงกรณไดอยางลึกซึ้ง อันนําไปเปนแนวทาง
การศึกษารสวรรณคดีตามทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤตที่ปรากฏในวรรณคดีไทยเรื่องอื่นๆ ตอไป
2. สามารถนําหลักการวิเคราะหไปปรับปรุงประยุกตใชในการเรียนการสอน การศึกษา
เรื่องทฤษฎีรสวรรณคดีตามทฤษฎีรสวรรณคดีสันสฤตที่ปรากฏในวรรณคดีสําหรับนักเรียนและผูที่
สนใจศึกษาคนควา
3. ผลของการศึกษาคนควาทําใหเขาใจอารมณความรูสึกที่กวีถายทอดออกมาพรอมทั้ง
เขาใจปฏิกิริยาทางอารมณที่เกิดขึ้นในใจของผูอานอยางละเอียดและมีหลักเกณฑแนนอนอันเปน
การใชประโยชนจากทฤษฎีรสอยางเต็มที่ในการศึกษาอารมณความรูสึกของกวีและผูอานวรรณคดี
ไทยเรื่องอื่นๆ
4. ชวยใหผูสนใจไดประจักษในคุณคาของวรรณคดีไทยในแงของรสวรรณคดีมากขึ้น
ขอตกลงเบื้องตน
การอางอิงขอความจากหนังสือวรรณคดีเรื่องนิทานเวตาลฉบับพระนิพนธกรมหมื่นพิทยา
ลงกรณ ซึ่งจัดพิมพโดยสํานักพิมพศิลปาบรรณาคาร ป พ.ศ.2511 ผูวิจัยใชวิธีการอางอิงโดยการ
บอกเลขหนาไวในวงเล็บใตขอความที่ยกมา เชน

11. 6
สักครูหนึ่งถึงกลางปาชา พระราชาทอดพระเนตรเห็นสิ่งซึ่งนาเปนที่รังเกียจตางๆ อยูลอม
กองไฟซึ่งไดเผาศพใหมๆ ภูตผีปศาจปรากฏแกตา รอบขางเสือคํารามอยูก็มี ชางฟาดงวง
อยูก็มี หมาไนซึ่งขนเรืองๆ อยูในที่มืดก็กินซากศพ ซึ่งกระจัดกระจายเปนชิ้นเปนทอน
หมาจิ้งจอกก็ตอสูกันแยงอาหาร คือเนื้อแลกระดูกมนุษย หมีก็ยืนเคี้ยวกินตับแหงทารก
( หนา 33)
พระราชบุตร ไดฟงพุทธิศริระสําแดงความรอนใจ ดังนั้นก็สิ้นความอ้ําอึ้ง พระหัตถจับมือ
พุทธิศริระ น้ําพระเนตรตกตรัสวา “ชายใดเขาเดินในทางแหงความรักชายนั้นจะรอดชีวิตไปมิได
หรือถายังไมสิ้นชีวิต ชีวิตก็มิใชอื่น คือความทุกขที่ยืดยาวออกไปนั่นเอง”
( หนา 51)
ขอบเขตของการศึกษาคนควา
ในการวิเคราะหทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤตในนิทานเวตาลฉบับพระนิพนธกรมหมื่น
พิทยาลงกรณ ผูวิจัยไดกําหนดขอบเขตของการวิเคราะหดังตอไปนี้
ขอบเขตดานขอมูล
ในการวิเคราะหครั้งนี้ ผูวิจัยจะวิเคราะหขอมูลดานรสวรรณคดีและองคประกอบของรส
วรรณคดีจากวรรณคดีเรื่องนิทานเวตาลฉบับพระนิพนธกรมหมื่นพิทยาลงกรณ โดยจะวิเคราะห
นิทานทั้ง 10 เรื่องรวมทั้งตนเรื่องและปลายเรื่องดวย
ขอบเขตดานเนื้อหา
การวิเคราะหรสวรรณคดีที่ปรากฏในนิทานเวตาล ฉบับพระนิพนธกรมหมื่นพิทยาลงกรณ
จะวิเคราะหตามทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤต โดยวิเคราะหองคประกอบดานวิภาวะ ดานอนุภาวะ
และดานสาตตวิกภาวะ ตามลําดับรสวรรณคดีดังนี้
1. ศฤงคารรส (รสแหงความรัก)
2 หาสยรส (รสแหงความสนุกสนาน)
3 กรุณารส (รสแหงความสงสาร)
4 เราทรรส (รสแหงความแคนเคือง)
5 วีรรส (รสแหงความชื่นชมในความกลาหาญ)
6 ภยานกรส (รสแหงความเกรงกลัว)

12. 7
7 พีภัตสรส (รสแหงความเบื่อระอา ชิงชัง)
8 อัทภูตรส (รสแหงความอัศจรรยใจ)
9 ศานตรส (รสแหงความสงบใจ)
นิยามศัพทเฉพาะ
ในการวิเคราะหทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤตในนิทานเวตาลฉบับพระนิพนธกรมหมื่น
พิทยาลงกรณ มีคําศัพทเฉพาะที่เกี่ยวกับรสวรรณคดีซึ่งผูวิจัยจะตองนํามาใชในการวิเคราะห
ดังตอไปนี้
ศฤงคารรส คือ ความซาบซึ้งในความรัก เปนรสที่เกิดจากการมีความรักของตัวละคร
หาสยรส คือ ความสนุกสนาน เปนรสที่เกิดจากการไดรับรูความขบขันของตัวละคร
กรุณารส คือ ความสงสาร เปนรสที่เกิดจากการไดรับรูความทุกขโศกของตัวละคร
เราทรรส คือ ความแคนเคือง เปนรสที่เกิดจากการรับรูความโกรธของตัวละคร
วีรรส คือ ความชื่นชม เปนรสที่เกิดจากการรับรูความมุงมั่นในการแสดงความกลาหาญ
ของตัวละคร
ภยานกรส คือ ความเกรงกลัว เปนรสที่เกิดจากการรับรูความนากลัวของตัวละคร
พีภัตสรส คือ ความเบื่อ รําคาญ ขยะแขยง เปนรสที่เกิดจากการรับรูความนาเบื่อ นา
รังเกียจของตัวละคร
อัทภูตรส คือ ความอัศจรรยใจ เปนรสที่เกิดจากการรับรูความนาพิศวงของตัวละคร
ศานตรส คือ ความสงบใจ เปนรสที่เกิดจากการไดรับรูความสงบของตัวละคร
วิภาวะ คือ เหตุของภาวะที่เปนเหตุการณ บุคคลหรือสิ่งตางๆ ที่กวีกําหนดไวในเนื้อเรื่อง
ใหเปนสาเหตุทําใหเกิดภาวะตางๆ
อนุภาวะ คือ ผลของภาวะซึ่งเปนการแสดงออกของตัวละครดวยคําพูดหรืออากัปกิริยาให
รูวาเกิดภาวะอยางใดอยางหนึ่งขึ้นแกตัวละคร
สาตตวิกภาวะ คือ การแสดงออกที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติเปนปฏิกิริยาที่ไมสามารถบังคับ
ได
วิธีดําเนินการศึกษาคนควา
ในการวิเคราะหครั้งนี้ ผูวิจัยไดดําเนินการตามขั้นตอนตอไปนี้

13. 8
1. ขั้นรวบรวมขอมูล
1.1 ศึกษารวบรวมเอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวกับรสและองคประกอบของรสวรรณคดี
1.2 ศึกษารวบรวมเอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวกับวรรณคดีเรื่องนิทานเวตาล
2. ขั้นศึกษาวิเคราะห
ผูวิจัยไดวิเคราะหรสวรรณคดีสันสกฤตในนิทานเวตาลฉบับพระนิพนธกรมหมื่น
พิทยาลงกรณ โดยดําเนินการดังนี้
2.1 พิจารณาคัดเลือกเนื้อหาในนิทานแตละเรื่อง เพื่อวิเคราะหแยกเปนรสตางๆ ตาม
ทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤต
2.2 พิจารณาเนื้อหาในแตละรส แลววิเคราะหองคประกอบในดานวิภาวะ อนุภาวะ
และสาตตวิกภาวะของแตละรส
3. ขั้นสรุปผล อภิปรายผลและเสนอแนะ
3.1 สรุปผลการวิเคราะหและอภิปรายผล
3.2 เสนอผลการวิเคราะหโดยวิธีพรรณนาวิเคราะห

14. บทที่ 2
เอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวของกับการศึกษาคนควา
ในการวิเคราะหทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤตที่ปรากฏในนิทานเวตาล ฉบับพระนิพนธ
กรมหมื่นพิทยาลงกรณ ผูวิจัย ไดจัดแบงเอกสารที่เกี่ยวของกับการศึกษาคนควาออกเปน 2 ประเภท
คือ
1. เอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวกับรสวรรณคดี
2. เอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวกับวรรณคดีเรื่องนิทานเวตาล
เอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวกับรสวรรณคดี
เอกสารที่เกี่ยวกับรสวรรณคดี
ผูวิจัยไดรวบรวมรสวรรณคดี เพื่อนํามาศึกษาและใชเปนแนวทางในการวิเคราะห
ทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤตในนิทานเวตาล ฉบับ พระนิพนธกรมหมื่นพิทยาลงกรณ ดังตอไปนี้
กุสุมา รักษมณี 1
ไดกลาวถึงทฤษฎีรสวรรณคดีสันสฤต สรุปไดดังนี้
รส คือ ปฏิกิริยาทางอารมณที่เกิดขึ้นในใจของผูอาน เมื่อผูอานไดรับรูอารมณที่กวีได
ถายทอดเอาไวในวรรณคดี โดยนักวรรณคดีตามทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤตมีความเห็นวารส
วรรณคดีเกิดขึ้นเมื่อกวีมีอารมณสะเทือนใจ แลวถายทอดความรูสึกนั้นออกมาในบทประพันธ
อารมณนั้นจะกระทบใจผูอานทําใหเกิดการรับรูและเกิดปฏิกิริยาทางอารมณเปนการตอบสนองสิ่งที่
กวีเสนอออกมา รสจึงเปนความรูสึกที่เกิดขึ้นในใจของผูอาน มิใชสิ่งที่อยูในวรรณคดีซึ่งเปนเพียง
อารมณที่กวีถายทอดลงไวและเปนตัวทําใหเกิดรสเทานั้น
สวนรายละเอียดตาง ๆ ที่เกี่ยวกับลักษณะของรสและลําดับขั้นตอนในการเกิดรสนั้น
กุสุมา รักษมณี ไดกลาวไวสรุปไดวา อารมณตาง ๆ ที่กวีแสดงไวในผลงานเรียกวา “ภาวะ” ใน
ระยะแรกภาวะหลักมี 9 อยาง คือ ความรัก (รติ) ความขบขัน (หาสะ) ความทุกขโศก (โสกะ)
ความโกรธ (โกรธะ) ความมุงมั่น (อุตสาหะ) ความนากลัว (ภยะ) ความนารังเกียจ (ชุคุปสา)
1
กุสุมา รักษมณี. การวิเคราะหวรรณคดีไทยตามทฤษฎีวรรณคดีสันสกฤต. 2534.
หนา 22 – 23.

15. 10
ความนาพิศวง (วิสมยะ) และความสงบ (ศมะ) เพื่อใหผูอานสามารถรับรูวาเกิดภาวะหนึ่งขึ้นแกตัว
ละคร กวีตองแสดงเหตุของภาวะ (วิภาวะ) ไวเปนเบื้องตน ตอจากนั้นตัวละครตองแสดงผลของ
ภาวะ (อนุภาวะ) ใหรูวาเกิดภาวะหนึ่งขึ้นในใจของตัวละครแลว นอกจากนั้นยังมีการแสดงออกอีก
อยางหนึ่งเปนภาวะที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติ (สาตตวิกภาวะ) สาตตวิกภาวะจึงทําหนาที่ชวยอนุภาวะ
ใหผูอานไดรับรูภาวะในใจตัวละครไดงายขึ้น เมื่อผูอานไดรับรูภาวะที่กวีแสดงไวแลวก็จะเกิด
อารมณตอบสนองตอภาวะนั้น เรียกวา “รส” ซึ่งมี 9 รส เทากับจํานวนภาวะและจะสัมพันธกับ
แตละภาวะ คือ ความซาบซึ้งในความรัก (ศฤงคารรส) เปนอารมณตอบสนองตอภาวะรัก ความ
สนุกสนาน (หายสยรส) เปนอารมณตอบสนองภาวะขบขัน ความสงสาร (กรุณารส) เปนอารมณ
ตอบสนองตอภาวะทุกขโศก ความแคนเคือง (เราทรรส) เปนอารมณตอบสนองตอภาวะโกรธ
ความชื่นชมในความกลาหาญ (วีรรส) เปนอารมณตอบสนองความมุงมั่นในการตอสู ความเกรง
กลัว (ภยานกรส) เปนภาวะตอบสนองตอภาวะนากลัว ความเบื่อระอา ชิงชัง (พีภัตสรส) เปน
อารมณตอบสนองภาวะนารังเกียจ ความอัศจรรยใจ (อัทภูตรส) เปนอารมณตอบสนองภาวะนา
พิศวง และความสงบแหงจิตใจ สวน (ศานตรส) เปนอารมณตอบสนองตอภาวะสงบ
ในสวนของรสวรรณคดีสันสกฤต กุสุมา รักษมณี1
ไดกลาวไว สรุปไดวา การเกิดรส
ทั้ง 8 มีภาวะตาง ๆ เปนองคประกอบ ดังนี้
ศฤงคารรส คือ ความซาบซึ้งในความรัก เกิดจากความรัก 2 ประเภท คือ ความรักของผู
ที่ไดอยูดวยกัน (สัมโภคะ) และความรักของผูที่อยูหางจากกัน (วิประลัมภะ) ความรักแบบ
สัมโภคะนั้นมีเหตุของภาวะ (วิภาวะ) คือ การอยูกับผูที่ถูกตาตองใจ การอยูในบานเรือนหรือ
สถานที่ที่สวยงาม การอยูในฤดูกาลที่เอื้อตอการแสดงความรัก การแตงตัวงดงาม การลูบทาดวย
ของหอมและประดับดวยมาลัย การเที่ยวชมสวนหรือเลนสนุกสนาน การดูหรือฟงสิ่งที่เจริญหู
เจริญตา เปนตน การแสดงผลของภาวะ (อนุภาวะ) ไดแก พูดจาออนหวาน จริตกิริยาแชมชอย
ชมายชายตา ยิ้มแยมแจมใส เปนตน สวนความรักแบบวิประลัมภะนั้นมีเหตุของภาวะ คือ การ
พลัดพรากจากกัน การแสดงผลของภาวะ ไดแก ทาทางหมดอาลัยตายอยาก สงสัย วิตกกังวล
กระสับกระสาย พร่ํารําพัน เปนตน
1
กุสุมา รักษมณี. การวิเคราะหวรรณคดีไทยตามทฤษฎีวรรณคดีสันสกฤต. 2534.
หนา 109.

16. 11
หาสยรส คือ ความสนุกสนาน เปนรสที่เกิดจากการไดรับรูความขบขัน นาฏยศาสตร
แบงความขบขันออกเปน 2 ลักษณะ คือ ความขบขันที่เกิดแกผูอื่น หมายถึง การพูดหรือทําให
ผูอื่นขบขันซึ่งสวนมากมักจะเปนไปโดยตนเองไมรูตัว และความขบขันที่เกิดแกตนเอง รูสึกขัน
ตนเองหรือขันผูอื่น วิภาวะของความขบขัน ไดแก การแตงตัวแปลก ๆ เชน ชายแตงตัวอยางหญิง
สวมเสื้อผารุมรามรุงรัง แตงตัวผิดกาลเทศะ หรือแตงตัวมากเกินไป ฯลฯ การทําทาแปลก ๆ เชน
เดินงก ๆ เงิ่น ๆ ลมลุกคลุกคลาน หรือทําสิ่งใดสิ่งหนึ่งซ้ํา ๆ ซาก ๆ ฯลฯ การพูดแปลก ๆ เชน พูด
ผิด ๆ ถูก ๆ พูดรัวจนฟงไมไดศัพท พูดดวยสําเนียงตางไปจากคนสวนใหญหรือพูดซ้ําซาก ฯลฯ
อนุภาวะไดแกการยิ้มหรือหัวเราะ ซึ่งนาฏยศาสตรกลาวไว 6 ลักษณะ คือ ยิ้มนอย ๆ ไมเห็นไรฟน
และแยมปากพอเห็นไรฟน เปนลักษณะของคนชั้นสูง หัวเราะเบา ๆ และหัวเราะเฮฮาเปนลักษณะ
ของคนชั้นกลาง หัวเราะงอหายและหัวเราะทองคัดทองแข็งเปนลักษณะของสามัญชนทั่วไป
วยภิจาริภาวะ ซึ่งเปนภาวะเสริมของความขบขัน ไดแก ความเสแสรง ความเกียจคราน หรือความ
งวงงุน ความริษยา เปนตน บางภาวะเชนความรุนแรง อาจเปนตัวแปรได รสที่ควรจะเกิดจาก
ภาวะขบขันจึงไมใช หาสยรส แตกลายเปนกรุณารสเพราะความสงสารผูถูกกระทํา
กรุณารส คือ ความสงสาร เปนรสที่เกิดจากการไดรับรูความทุกขโศก ซึ่งมี 3 อยาง
คือ ความทุกขโศกที่เกิดจากความอยุติธรรม เกิดจากความเสื่อมทรัพย และเกิดจากเหตุวิบัติ โดย
อาจมีภาวะเสริมคือความไมแยแส ความเหนื่อยออน ความวิตก ความโหยหา ความตื่นตระหนก
ความหลง ความออนเพลีย ความสิ้นหวัง ความอับจน ความปวยไข ความเฉยชา ความบาคลั่ง
ความสิ้นสติ ความพรั่นพรึง ความเกียจคราน ความตาย ฯลฯ วิภาวะของความทุกขโศก คือ การ
พลัดพรากพรากจากคนรักโดยไมมีโอกาสกลับมาพบกัน ทรัพยสมบัติเสียหาย ถูกแชงดา ถูกฆา
ถูกลงโทษ กักขังจองจํา ถูกจองเวร ประสบเคราะหกรรม ตกทุกขไดยาก เปนตน อนุภาวะของ
ความทุกขโศกพึงแสดงออกดวย การรองไหคร่ําครวญ แตการรองไหนั้นเปนลักษณะของคนชั้นต่ํา
และสตรีเทานั้น สําหรับคนชั้นสูงและชั้นกลางเมื่อประสบทุกขโศกจะตองกลั้นไวในใจไมรองไห
คร่ําครวญ นอกจากนั้นอาจมีอนุภาวะอื่น เชน การทอดถอนใจ ทุมทอดตัว ตีอกชกหัว ฯลฯ
หรือมีปฏิกิริยา (สาตตวิกภาวะ) เชน นิ่งตะลึงงัน ตัวสั่น สีหนาเปลี่ยน น้ําตาไหล เสียงเปลี่ยน
เปนตน
เราทรรส คือ ความแคนเคือง เปนรสที่เกิดจากการรับรูความโกรธ ตัวละครผูมีความ
โกรธเปนเจาเรือน มักไดแก รากษส ทานพ คนฉุนเฉียว เปนตน อาจมีภาวะเสริม คือ ความตื่น
ตระหนก ความแคน ความหวั่นไหว ฯลฯ วิภาวะของความโกรธ ไดแก การพูดใสความ พูดให
เจ็บใจ ดูหมิ่น กลาวเท็จ อาฆาตจองเวร กลาวคําหยาบ ขมขู อิจฉาริษยา ทะเลาะทุมเถียง ตอสู
ฯลฯ อนุภาวะของความโกรธ ไดแก การเฆี่ยน ตัด ตี ฉีก บีบ ขวางทําใหเลือดตก ฯลฯ และ

17. 12
อาจมีปฏิกิริยา คือ เหงื่อออก ขนลุก ตัวสั่น เสียงเปลี่ยน เปนตน เนื่องจากความโกรธนั้นมีหลาย
อยาง ไดแก ความโกรธที่เกิดจากศัตรู เกิดจากผูใหญ เกิดจากเพื่อนรัก เกิดจากคนรับใช และ
เกิดขึ้นเอง การแสดงความโกรธจึงมีตางกันไปดวย เชน เมื่อผูใหญทําใหโกรธ ผูแสดงพึงกมหนา
เล็กนอย มีน้ําตาคลอเบา อัดอั้นตันใจ ฯลฯ แตเมื่อคนรับใชทําใหโกรธ อาจชี้นิ้ว ตวาด ถลึงตา
ฯลฯ
วีรรส คือ ความชื่นชม เปนรสที่เกิดจากการรับรูความมุงมั่นในการแสดงความกลา
หาญอันเปนคุณลักษณของคนชั้นสูง ความกลาหาญมี 3 อยาง คือ กลาให (ทานวีระ) กลา
ประพฤติธรรมหรือหนาที่ (ธรรมวีระ) และกลารบ (รณวีระ) อาจมีภาวะเสริม คือ ความมั่นคง
ความพินิจพิเคราะห ความจองหอง ความตื่นตระหนก ความรุนแรง ความแคน ความระลึกได
ฯลฯ วิภาวะของความมุงมั่น ไดแก การเอาชนะศัตรู การบังคับอินทรียของตนได การแสดง
พละกําลัง ฯลฯ อนุภาวะของความมุงมั่น ไดแก ทาทีมั่นคง เฉลียวฉลาดในการงาน เขมแข็ง
ขะมักเขมน พูดจาแข็งขัน เปนตน
ภยานกรส คือ ความเกรงกลัว เปนรสที่เกิดจากการรับรูความนากลัว ซึ่งแบงเปน 3
ประเภท คือ เกิดจากการหลอกลวง เกิดจากการลงโทษ และเกิดจากการขมขู อาจมีภาวะเสริม คือ
ความสงสัย ความหลง ความอับจน ความตื่นตระหนก ความเฉยชา ความพรั่นพรึง ความสิ้นสติ
ความตาย ฯลฯ วิภาวะของความนากลัว ไดแก การไดยินเสียงผิดปกติ การเห็นภูตผีปศาจหรือ
สัตวราย การอยูคนเดียว การไปในปาเปลี่ยวรกราง การทําผิด ฯลฯ อนุภาวะของความนากลัว
ไดแก การวิ่งหนี การสงเสียงรอง เปนตน และอาจมีปฏิกิริยา เชน อาการตะลึงงัน เหงื่อออก
ขนลุก ตัวสั่น สีหนาเปลี่ยน เสียงเปลี่ยน น้ําตาไหล หรือ เปนลม
พีภัตสรส คือ ความเบื่อ รําคาญ ขยะแขยง เปนรสที่เกิดจากการรับรูความนาเบื่อ นา
รังเกียจ ซึ่งมี 2 ประเภท คือ เกิดจากสิ่งนารังเกียจที่ไมสกปรก เชน เลือด และสิ่งนารังเกียจที่
สกปรก เชน อุจจาระ หนอน อาจมีภาวะเสริม คือ ความสิ้นสติ ความตื่นตระหนก ความหลง
ความปวยไข ความตาย เปนตน วิภาวะของความนาเบื่อ นารังเกียจ ไดแก สิ่งที่ไมสบอารมณ
หรือไมตองประสงค สิ่งชวนสลดใจ สิ่งสกปรก เปนตน อนุภาวะของความนาเบื่อ นารังเกียจ คือ
การทําทาทางขยะแขยง นิ่วหนา อาเจียน ถมน้ําลาย ตัวสั่น ฯลฯ
อัทภูตรส คือ ความอัศจรรยใจ เปนรสที่เกิดจากการไดรับรูความนาพิศวง อันมี 2
ประเภท คือ เกิดจากสิ่งที่เปนทิพย หรืออภินิหาร และเกิดจากสิ่งที่นารื่นรมย อาจมีภาวะเสริม
คือ ความตื่นตระหนก ความหวั่นไหว ความยินดี ความบาคลั่ง ความมั่นคง เปนตน วิภาวะของ
ความนาพิศวง ไดแก การพบเห็นสิ่งที่เปนทิพย การไดรับสิ่งที่ปรารถนา การไปเที่ยวในสถานที่ที่
งดงาม นารื่มรมย เชน อุทยาน วิหาร การเห็นสิ่งที่เปนมายา หรือมีเวทมนตร ฯลฯ อนุภาวะของ

18. 13
ความนาพิศวง คือ การทําทาประหลาดใจ หรืออุทานดวยความแปลงใจ เปนตน อาจมีปฏิกิริยา
เชน การนิ่งตะลึงงัน เหงื่อออก ขนลุก น้ําตาไหล ฯลฯ
ศานตรส คือ ความสงบใจ เปนรสที่เกิดจากการไดรับรูความสงบของตัวละคร
ศานตรสในนาฏยศาสตรก็มีแตในตนฉบับบางฉบับเทานั้น ทั้งยังมีลักษณะของการแตงเติมมากกวา
ศานตรส คงเปนอิทธิพลของคติทางพุทธที่ถือวาความสงบเปนสิ่งประเสริฐ เปนทางสูนิพพาน กวี
พุทธสวนมากจึงถือวาศานตรสเปนรสที่เดนกวารสอื่นทั้ง 8 และภาวะสงบ (ศานตะ) ก็เปนภาวะ
เดน ดังปรากฏในโศลกบทที่ 103 ซึ่งเปนสวนที่เพิ่มเขามาในนาฏยศาสตรบางฉบับวา
“ภาวะอาศัยเหตุการณของตน ๆ แลวเกิดขึ้นจากศานตะ
และเมื่อยังไมประสบเหตุการณอยางใดแลว ก็แฝงตัวอยูในศานตะนั้นเองอีก”
ดวยเหตุนี้จึงมีนักวรรณคดีบางกลุมยอมรับศานตรส แตก็ยังนับวารสมีเพียง 8 รส
เพราะถือวารสตาง ๆ ทั้ง 8 เกิดจากศานตรสอีกทีหนึ่ง จึงไมนับศานตรสรวมกับรสอื่น ๆ หากยก
ใหเปนแมแบบของรสทั้งปวง
วาคภฏ1
ผูเขียนตําราอลังการศาสตร กลาวถึงรสวรรณคดีไวในปริจเฉทที่ 5 สรุปได
ดังนี้ อาหารถาขาดเกลือก็ไมอรอยฉันใด รสก็ยอมไมไรอารมณฉันนั้น รสเปนองคประกอบที่ทําให
กาพยกลอนเดนขึ้นมี สฺถายีภาว อันวิภาว อนุภาว สาตฺวิก และ วฺยภิจารี ซึ่งนักปราชญกลาววารส
มี 9 อยาง คือ ศฺฤงคาร วีร กรุณา หาสฺย อทฺภุต ภยานก เราทฺร พีภตฺ และ ศานฺต ทั้งนี้
“ศฤงฺคาร” คือ รสของการที่สามีภรรยาปฏิบัติตอกันและกันดวยความรักใคร มี 2 ประเภท คือ
“สํโยคศฺฤงฺคาร” และ “วิปฺรลมฺภศฺฤงฺคาร” ศฺฤงฺคารทั้งสองอยางนี้เปนไปในระหวางสามีภรรยา
คูที่อยูดวยกันและคูที่พรากจากกันโดยเปนไปอยางลับหรืออยางจะแจง ในเรื่องศฺฤงฺคารนี้ “ ตัว
ละคร” ที่ทานยกยอง คือ สาวผูประกอบไปดวยรูปและเสาวภาคย มีสกุล ชํานิชํานาญ หนุม
สุภาพ พูดคําที่ทั้งไพเราะ และจริง มีเกียรติ และมีคุณความดีตาง ๆ ขณะสามีภรรยาที่รักกัน ฝายใด
ฝายหนึ่งถึงแกกรรมลง “ศฺฤงฺคาร” ชื่อ “กรุณา” ก็เกิดขึ้น (วิธีแสดง “กรุณา”) นี้ก็แตพรรณนาถึง
เรื่องที่แลวมาแลว “วีรรส” มีความเพียรเปน “สถายีภาว” และเปนสามอยางโดยที่ไดเนื่องมาแต
ความเพียรในทางธรรม การรบ หรือการใหทาน “กรุณารส” เกิดแต “สถายีภาว” คือ ความโศก
เมื่อจะใหบังเกิดรสนี้ ควรกลาวถึงการไหว การรองไห หนาซีดลง สลบ พูดถอมตัว รําพึงรําพัน
และหลั่งน้ําตา รสชื่อ “หาสฺย” นั้น ปราชญวามีความรูสึกขบขันเปน “สภายีภาว” ความขบขัน
เกิดจากการเห็นกิริยาทาทาง รางกาย หรือการแตงตัวพิลึก “อทฺภุตรส” มีความรูสึกประหลาดใจ
เปน “สภายีภาวะ” ความรูสึกประหลาดใจเกิดขึ้นดวยไดเห็นหรือไดยินถึงสิ่งที่ไมนาจะเปนไปได
1
วาคภฏ. อลังการศาสตร. แปลโดย ป.ส.ศาสตรี ม.ป.ป. หนา 28 - 30.

19. 14
“ภยานกรส” มีความกลัวอันเกิดแตการเห็นสิ่งที่นาสยดสยองนั้น “สถายีภาว” ความกลัวนั้น
กลาวถึงลักษณะของหญิงคนชั่วเลว และเด็ก “เราทรรส” มีความโกรธเปน “สถายีภาว” ความ
โกรธก็เกิดแตการที่ศัตรูดูหมิ่น ในโอกาสนั้น “ตัวละคร” ประพฤตินาหวาดกลัว ฉุนเฉียวและไม
อดโทษ “พีภตฺสรส” มีความเกลียดชังเปน “สถายีภาว” ความเกลียดชังที่เกิดขึ้นโดยทันที พอได
ยินถึงสิ่งที่ไมชอบ และมีอาการคือถมน้ําลาย และทําหนายูยี่ เปนตน ยกเวนแตมหาบุรุษจะไมทํา
เชนนั้น สุดทาย “ศานฺตรส” มีความรูชอบอันมีอาการไมปรารถนาสิ่งใด ๆ นั้น เปน “สถายีภาว”
ความรูชอบก็เกิดแตการสละความรักความเกลียด
ประสิทธิ์ กาพยกลอน กลาวถึงลักษณะและความสําคัญของรสวรรณคดีวา
อาหารมีรสตาง ๆ กันใหความโอชะแกผูเสพฉันใด วรรณคดีก็มีรสตาง ๆ กันใหความ
โอชะแกผูอานฉันนั้น รสทั้งสองนี้แตกตางกันตรงที่รสอาหารใชลิ้นเปนเครื่องสัมผัส
เพื่อใหรูวาอาหารนั้นมีรสเปรี้ยว หวาน มัน เค็ม หรือเผ็ดอยางไร บางทีก็ใชจมูกดม
กลิ่นพิสูจนวาอาหารนั้นมีกลิ่นหอมหวนชวนกินแคไหน สวนรสวรรณคดีนั้นสัมผัส
ดวยตาและหูจากภาษากวีจึงจะรูรส และรสแหงวรรณคดีนี้เปนรสที่บอกถึงอารมณ
เพียงอยางเดียว คือ บอกอารมณออกเปนสวนปลีกยอยลงไปอีกก็จะมีอยูมากมายหลาย
ประการ เชน ความยินดี ความราเริง ความทุกขโศก ความโกรธ ความองอาจ ความ
กลัว ความเกลียด ความพิศวง และความสงบ เปนตน และถาวรรณคดีเรื่องใดขาดรส
ของวรรณคดีก็เปรียบเสมือนคนกินอาหารที่ไมมีรสแลวไมอรอยฉันใด การอาน วรรณคดี
ที่ขาดรสก็อานไมสนุกฉันนั้น แตวรรณคดีเรื่องใดจะมีรสดีหรือไมยอมขึ้นอยูกับภาษาที่
แสดงออกเปนสําคัญ ภาษากวีกับรสวรรณคดีจึงแยกจากกันไมออก1
กุหลาบ มัลลิกะมาส2
กลาวถึงองคประกอบของวรรณคดีดานการแสดงออกซึ่งมีสวน
เกี่ยวของกับอารมณสะเทือนใจอันกอใหเกิดรสวรรณคดีสรุปไดวา การแสดงออกเปนสื่อนําความ
นึกคิด ความสะเทือนใจ และจินตนาการของผูแตงออกสูผูอานอื่น และการแสดงออกที่ดีจะตองทํา
ใหผูอานมีความรูสึกและความเขาใจดีในสิ่งตอไปนี้
1. ทําใหผูอานรูสึกหรือเห็นภาพตามคําบรรยาย
2. ทําใหเห็นความเคลื่อนไหวหรือนาฏการ
1
ประสิทธิ์ กาพยกลอน. แนวทางการศึกษาวรรณคดี ภาษากวี การวิจักษและวิจารณ.
2518. หนา 116.
2
กุหลาบ มัลลิกะมาส. ความรูทั่วไปทางวรรณคดีไทย. 2531. หนา 13.

20. 15
3. เผยใหเห็นบุคลิกภาพและนิสัยใจคอของตัวละครในเรื่อง
4. ชวยใหเกิดความหยั่งเห็น คือ ความรูสึกเขาใจวาทําไมบุคคลจึงไดแสดงออกเชนนี้
5. เผยใหเห็นบุคลิกภาพของผูแตง
สวนผลกระทบทางจิตใจอันเนื่องมาจากการอานวรรณคดีจะมีมากนอยเพียงใดถือเปน
เรื่องของแตละบุคคล ดังเชน สายทิพย นุกูลกิจ กลาวถึงเรื่องการเกิดอารมณสะเทือนใจวา “อารมณ
สะเทือนใจอาจเกิดขึ้นเมื่อตัวละครไดเห็นนางอันเปนที่รักสิ้นชีวิต” 1
ซึ่งสอดคลองกับคํากลาวของ
พระยาอนุมานราชธน ที่ไดกลาวถึงอัตวิสัยในการเกิดอารมณสะเทือนใจของผูอานวรรณคดีวา “จะ
เปนวรรณกรรมทําใหทานบังเกิดอารมณสะเทือนใจแรงแคไหน จะเปนไปในทางฝายสูงหรือฝายต่ํา
เกิดขึ้นแลวและหมดไปเร็วหรือชาก็ตามที ก็สุดแทแตตัวทาน ตามสวนแหงอํานาจความรูสึกนึก
เห็นและความคุนเคยอบรมมา เปนเรื่องตางคนตางรูสึก ไมมีอะไรตองโตเถียงกันเรื่องนี้”2
จิตรลดา สุวัตถิกุล3
กลาวถึงเรื่อง รสวรรณคดีในเอกสารประกอบการสอนภาษาไทย
ของมหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราชไวสรุปไดวา รสวรรณคดี ไดแก อารมณหรือภาวะตาง ๆ ที่
ปรากฎในวรรณคดี เชน อารมณรัก อารมณโกรธ อารมณเศรา เปนตน การอานวรรณคดีใหไดรส
ผูอานตองพิจารณาถอยคําของผูเขียนทุกตัวอักษร แลวจึงคิดและวิเคราะหตามเพื่อใหรับรูภาวะแหง
อารมณนั้น ๆ รสวรรณคดีแบงไดเปน 2 ลักษณะ คือ รสวรรณคดีไทย มี 4 รส คือ เสาวรจนี
นารีปราโมทย พิโรธวาทัง สัลลาปงคพิสัย สวนรสวรรณคดีสันสกฤตมี 9 รส คือ ศฤงคารรส
รุทธรส กรุณารส หาสยรส วีรรส ภยานกรส พิภัสรส อัทภูตรสและศานติรส
กระแสร มาลยาภรณ กลาวถึงรสวรรณคดีไววา
คุณคาสวนหนึ่งของวรรณคดี คือ คุณคาทางอารมณนั่นเอง คือ กวีตองมีแรงบันดาลใจอัน
จะทําใหเกิดจินตนาการ สรางภาพสะเทือนอารมณ ขางผูอานก็จะตีความวรรณคดีนั้น ๆ
ออกมา อันอาจจะเปนอารมณที่คลายกับกวี ผูแตง อารมณของกวีนั้นยอมเปนอารมณโศก
อารมณรัก อารมณเคียดแคน ฯลฯ เรายอมไดประโยชนดวย การที่จะเปนคนอยูเฉย ๆ
ไมมีความออนไหวหรือโลดโผนทางอารมณนั้นจะไม “สนุก” ไมไดรับ “รสแหงภาษา”
1
สายทิพย นุกูลกิจ. เอกสารประกอบการสอนวิชาภาษาไทย 321 : วรรณคดีวิจารณ.
2523. หนา 167.
2
พระยาอนุมานราชธน. การศึกษาวรรณคดีแงวรรณศิลป. 2546. หนา 51.
3
จิตรลดา สุวัตถิกุล. “องคประกอบทางสุนทรียศาสตร สุนทรียภาพในความ,”
ภาษาไทย 7 (หนวยที่ 1 – 8). 2538. หนา 227 – 228.

21. 16
เลย “รส” ของวรรณคดีนั้นทานเรียกวา “พนธรส” มีอยู 9 รส คือ ศฤงคารรส (ความ
รัก) หาสยรส (ความหรรษา) กรุณารส (ความกรุณา) รุทธรส (ความดุราย) วีรรส
(ความกลาหาญ) ภยานกรส (ความสยดสยอง) พิภัตสรส (ความขยะแขยง) อัทภูตรส
(ความอัศจรรยใจ) และศานติรส (ความสงบ) วรรณคดีที่ดียอมใหรสตาง ๆ เหลานี้แก
ผูอานได 1
เบญจมาศ พลอินทร 2
กลาวถึงเรื่องรสของวรรณคดีสรุปไดวา อรรถรส หมายถึง
รสของวรรณคดีที่กอใหเกิดความรูสึกทางดานอารมณ เปนอาการที่เกิดขึ้นเมื่อไดฟงเรื่องราวจาก
วรรณคดีและวรรณกรรม หรือถอยคําของกวีเปนเหตุจูงใจใหเปนไป ทั้งนี้ กวีจะตองเขาถึงภาวะ
แหงจิตใจของผูอาน ผูฟงและอารมณของคนในลักษณะตาง ๆ แลวปรับถอยคําปรุงแตงใหเกิด
อรรถรส หรือรสแหงวรรณคดี ซึ่งบรรดาปรมาจารยไดแยกแยะและกําหนดไวตามภาวะแหง
อารมณ มีอาการเปนไปตามถอยคําของกวีอันมีอยู 9 ประการ คือ
1. สิงคารรส คือ รติ หมายถึง รสแหงความรัก
2. หัสสรส คือ หาสะ หมายถึง รสแหงความขบขันหรรษา
3. กรุณารส คือ โสกะ หมายถึง รสแหงความโศกเศราสงสาร
4. รุทธรส คือ โกธะ หมายถึง รสแหงความโกรธแคน
5. วีรรส คือ อุตสาหะ หมายถึง รสแหงความกลาหาญ
6. ภยานกรส คือ ภย หมายถึง รสแหงความกลัวภัยและสยดสยอง
7. วิภัจฉรส คือ ชิคุจฉา หมายถึง รสแหงความเกลียดและขยะแขยง
8. อัทภูตรส คือ วิมหยา หมายถึง รสแหงความประหลาดใจ
9. สันตรส คือ สมะ หมายถึง รสแหงความสงบแหงจิตใจ
ความรูเรื่องรสวรรณคดีตามแนวทฤษฎีรสของวรรณคดีสันสกฤตดังที่กลาวมาแลว
ผูวิจัยจะใชเปนแนวทางในการวิเคราะห โดยยึดแนวทางการศึกษาวิเคราะหวรรณคดีไทยตามแนว
ทฤษฎีรสวรรณคดีสันสกฤตของ กุสุมา รักษมณี เปนหลัก
1
กระแสร มาลยาภรณ. วรรณคดีเปรียบเทียบเบื้องตน. 2516. หนา 23.
2
เบญจมาศ พลอินทร. พื้นฐานวรรณดคีและวรรณกรรมไทย. 2526. หนา 76 -77.

22. 17
งานวิจัยที่เกี่ยวกับรสวรรณคดี
ภาวณี โชติมณี 1
วิเคราะหวีรรสในรามเกียรติ์ฉบับพระราชนิพนธในรัชกาลที่ 2 โดย
มุงวิเคราะหองคประกอบและพฤติกรรมของตัวละครที่แสดงถึงวีรรส องคประกอบของวีรรส
ประกอบดวยองคประกอบดานวิภาวะ 3 ประการ คือ การเปนผูมีคุณธรรมของตัวละคร การตอง
ถือปฏิบัติตามคําสั่งหรือขอรอง และความรูสึกที่เกิดขึ้นในชั่วขณะองคประกอบดานอนุภาวะ
ปรากฎอยู 3 ลักษณะ คือ อนุภาวะดานคําพูด อนุภาวะดานอากัปกิริยาและอนุภาวะดานคําพูด
และอากัปกิริยา องคประกอบดานสาตตวิกภาวะปรากฎอยู 5 ลักษณะ คือ ภาวะตะลึงงัน ภาวะ
เหงื่อออก ภาวะตัวสั่น ภาวะน้ําตาไหล และภาวะการเปนลม พฤติกรรมของตัวละครที่แสดงถึง
วีรรส ผูวิจัยไดแบงพฤติกรรมของตัวละครออกเปน 2 ฝาย คือ วีรรสของตัวละครฝายพลับพลา
และวีรรสของตัวละครฝายลงกา โดยปรากฎผลการวิเคราะหวีรรสในแตละดาน ผลการวิเคราะห
วีรรสในแตละดานของตัวละครฝายพลับพลา พบวาในดานธรรมวีระมีบทบาทการทําหนาที่ที่โดด
เดนของตัวละคร 9 ตัว คือ บทบาทผูปราบอธรรมและการเปนนายที่ดีของพระราม บทบาทการ
เปนอนุชาที่ดีของพระลักษมณ พระพรต พระสัตรุด และพระลบ บทบาทการเปนชายาที่ดีของนาง
สีดา บทบาทการเปนทหารที่ดีของหนุมานและองคต บทบาทการเปนอนุชาและที่ปรึกษาที่ดีของ
พิเภก ดานรณวีระ มีบทบาทการรบที่โดดเดนของตัวละคร 5 ตัว คือ พระราม พระลักษณ
หนุมาน และพระลบ พระมงกุฎ โดยตัวละครทั้งหมดไดแสดงบทบาทการตอสูโดยมีจุดประสงค
เพื่อตองการเอาชนะและทําลายลางฝายปฏิปกษ ผลการวิเคราะหวีรรสของตัวละครฝายลงกา พบวา
ในดานธรรมวีระ มีบทบาทการทําหนาที่ที่โดดเดนของตัวละคร 6 ตัว คือ บทบาทชายาและ
มารดาที่ดีของนางมณโฑ บทบาทผูตัดสินคดีความที่มีความยุติธรรมของทาวมาลีวราช บทบาท
อนุชาที่ดีของกุมภกรรณ บทบาทโอรสที่ดีของอินทรชิต บทบาทญาติที่ดีของนางเบญกาย และ
บทบาทมารดาที่ดีของนางพิรากวนในดานรณวีระ มีบทบาทการรบที่โดดเดนของตัวละครจํานวน
13 ตัว คือ ทศกัณฐ กุมภกรรณ อินทรชิต ไมยราพ มัจฉานุ สหัสเดชะ มูลพลํา มังกรกัณฐ
สัทธาสูร วิรุณจําบัง ทศคีรีวัน ทศคีรีธร และบรรลัยกัลป โดยตัวละครทุกตัวไดแสดงพฤติกรรม
การสูรบเพื่อตองการเอาชนะฝายปฏิปกษ ทั้งนี้ ไมปรากฎพฤติกรรมที่แสดงถึงวีรรสดานทานวีระ
จากตัวละครทั้งฝายพลับพลาและฝายลงกา
1
ภาวิณี โชติมณี. การวิเคราะหวีรรสในรามเกียรติ์ฉบับพระราชนิพนธในรัชกาลที่ 2.
2543. หนา 160.