GRNVLD 2011/06 Magazine over het verbinden van stad en land: '...en voorbij het grazen'

1. 06 2011
MAGAZINE OVER HET VERBINDEN
VAN STAD EN LAND
IN DIT NUMMER
De kunst van
het ontpolderen
JOHN HU IGE
Omgang met dieren
onder vuur
JAN STAM AN & M A ARTEN DOORM AN
Koeientuinen
‘...en voorbij
J A N DO B B E & GE RRIE HOND IUS
Melkkleuren
het grazen’ A ZI Z BEKK AOUI
EN VERDER MET
Loethe Olthuis
Boer Tupker
Frans Ellenbroek
A.L. Snijders
Karin Luiten

2. [ ]
2011 VN JAAR VAN DE BOSSEN
AANLEIDING WERELDOMVATTEND
NEDERLANDS INITIATIEF
Make a Forest is een wereldwijde interdisciplinaire Academie, MU Gallery in Eindhoven en Museum Hilversum.
culturele manifestatie. Van Nairobi tot Seoul, Amsterdam Door het jaar heen vinden verspreid door het land
tot Teheran en Santa Cruz de la Sierra: over de hele wereld themaprogramma’s plaats waarop het onderwerp vanuit
gaan culturele instellingen en onderwijsinstituten in 2011 verschillende invalshoeken -zoals wetenschap, beeldende
samen met kunstenaars, ontwerpers en architecten bomen kunst, vormgeving en architectuur- wordt belicht.
maken en zo het belang van het bos en de uitdagingen
rondom goed bosbeheer op de agenda zetten. Ook een themaprogramma bijwonen, een boomproject
maken of de groei van het bos volgen?
Het platform www.makeaforest.org verbindt deze artistieke
bomen tot een uniek cultureel divers bos. Kijk op www.makeaforest.org
Ook in Nederland worden boomprojecten opgezet, door
onder meer de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht,
het Tropenmuseum, CBK Rotterdam, de Gerrit Rietveld
WWW.MAKEAFOREST.ORG

3. 03
COLOFON VOORAF
GRNVLD is een uitgave van Sjaalman Media
in opdracht van Kasteel Groeneveld.
GRNVLD verschijnt vier keer per jaar. Het volgende
nummer verschijnt in september 2011.
GRNVLD
Groeneveld 2, 3744 ML Baarn, grnvld@minlnv.nl
Beeld: Hans van Oudenaarden
Uitgever Sjaalman Media, Chris van Koppen
Redactie Caroline van der Lee (hoofdredacteur),
Brigitte van Mechelen (managing editor),
Mariken Bokeloh (redacteur)
Vormgeving Volta_ontwerpers
Druk Wilco, Amersfoort
Medewerkers Marco Bakker, Willemijn van
Benthem, Andrea Bosman, Jos Collignon, Caroline van der Lee Hoofdredacteur
Comic House, Jan Dobbe, Frans Ellenbroek,
Wilma Elmendorp, Marleen Felius, Kester Freriks,
In ons onderzoek
Karine Hoenderdos, Gerrie Hondius, Daan Jippes,
Frank Jonker, Jonkman Klinkhamer en Studio naar de ingewikkelde relatie tussen dier
Groen+Schild, Karin Luiten, Loethe Olthof, en mens heeft in dit nummer van de GRNVLD de koe, of beter, het rund,
Aloys Oosterwijk, Hans van Oudenaarden, een centrale plek gekregen. In woord en beeld komt zij voorbij.
Hans Palmboom, Harold Pereira, K. Schippers, Zij heeft de hoofdrol in Groo(t)s en Op pad, figureert in het essay van
Hugo Schuitemaker, Mathijs Sienot, Irene Smook,
Frans Ellenbroek en is terloops of indirect aanwezig in Ter tafel en
A.L. Snijders, Christine Tinssen, Wouter Tulp,
Mijn landschap.
de Vrede van Utrecht
Zij verdient deze aandacht. Geen dier hoort zo bij ons land als de koe.
Foto cover Jan van IJken Zo’n twee miljoen koeien zijn er in Nederland. En hadden we enige
Stier Billy the Kid en Marente Hupkes tijdens decennia geleden toch vooral vlees- en melkkoeien in zwartbont of
een van de workshops koe-knu elen, roodbont, tegenwoordig is de variatie en de inzetbaarheid eindeloos veel
zie: agrarischcultuurgoed.nl. Titel van dit nummer groter. Grote grazers als Schotse Hooglanders en Galloways beheren
‘...en voorbij het grazen’ is ontleend aan De dichter onze natuurgebieden. Er zijn hobbykoeien voor de lol, knu elkoeien
is een koe van Gerrit Achterberg. tegen de stress, kunstkoeien om het landschap op te leuken en koeien
Foto achterkant Hugo Schuitemaker van een oud ras om landgoederen te verfraaien.
We eten haar vlees en drinken haar melk en gebruiken haar vacht
Alle zorg is besteed aan het achterhalen van
voor schoenen en kleding. Haar beeld siert ‘groeten uit Holland’
namen van rechthebbenden. Degene die menen
zekere rechten te doen gelden kunnen contact
ansichtkaarten of toeristische prullaria. En ze is het object van grote
opnemen met de uitgever. en bekende kunstwerken. Aziz Bekkaoui gebruikt melk zelfs als sleutel
om de identiteit van Nederland te ontsluiten.
Marketing en advertentieacquisitie
Isabel van der Weijden, info@belenjet.nl In onze relatie met de koe komen alle aspecten van de relatie dier en
m 06-52 00 81 23 mens voorbij. De koe is naast dier ook ding, een melk- en vleesfabriek
of object van onze a ectie.
ISSN 1566-6190
Maar bovenal is de koe een symbool, het visitekaartje van Nederland.
Ik pleit er dan ook voor de Nederlandse leeuw (waar komt die vandaan?)
Abonnementen Een abonnement kost € 25,– voor
4 nummers per jaar. Voor een abonnement zie p. 50.
te vervangen voor de koe.
Als abonnee bent u tevens vriend van de Stichting En… het loeit ook heel lekker tijdens het EK-voetbal.
Groeneveld. De Stichting Groeneveld ondersteunt
de activiteiten van Kasteel Groeneveld.
Als vriend heeft u recht op gratis toegang tot
het kasteel voor uzelf en een introducé, wordt u
uitgenodigd voor openingen en andere activiteiten
en krijgt u korting op speciale publicaties en
andere artikelen.
Aanmelden voor de maandelijks e-nieuwsbrief
kan via de website www.kasteelgroeneveld.nl
Nieuws en persberichten kunt u sturen naar
GRNVLD, Groeneveld 2, 3744 ML Baarn,
grnvld@minlnv.nl

4. Steek de barbecue
alvast maar aan!
Voor steeds meer Nederlanders is kiezen
voor biologisch vlees de meest natuurlijke
zaak van de wereld. En geef ze eens ongelijk.
Want kiezen voor biologisch vlees is kiezen
voor lekker vlees gezond van oorsprong. Daar-
voor bent u bij de Groene Weg slagers aan het
juiste adres.
De Groene Weg bestaat dit jaar 30 jaar. En om
dat te vieren hebben de slagers een feestelijk
assortiment BBQ-vlees voor u samengesteld.
Uiteraard 100% biologisch en 100% lekker.
Steek de barbecue dus alvast maar aan!
roene W
eG e
D
g
Kijk voor meer informatie en lekkere
recepten op www.degroeneweg.nl

5. I N HO U D 05
Herkauwen
06 Kort nieuws
08 Maarten Doorman & Jan Staman
12
( )
Gerda Tupker
14 ‘Er staat een koe in de tuin!’
20 Aziz Bekkaoui
22 A.L. Snijders
20
24 Naar zijn beeld en gelijkenis
28 John Huige
30 Hans Palmboom
32 Reflecties, inzichten
36 Streektaalpop
38 Lekker naar buiten
43 relatie tussen dier en mens
44 Karin Luiten
46 Daan Jippes Melkkleuren
48
+ AZIZ BEKKAOUI OVER DE WISSELWERKING
Verbouwingsfeuilleton, evenementen TUSSEN LANDSCHAP EN CULTUUR

6. 06 Z A AIGOED
FOTOTENTOONSTELLING
NIEUWS – PUBLICATIES, TENTOONSTELLINGEN, PRIJS VRAGEN,
CAMPAGNES, SYMPOSIA, INNOVATIES. NIEUWS EN PERSBERICHTEN
KUNT U STUREN NAAR GRNVLD, GROENEVELD 2, 3744 ML BAARN,
GRNVLD@MINLNV.NL
EN
OOGSTER
ZONDEN
ZAAI WEIDEVOGELS GRAADMETERS
VAN ONS CULTUREEL ERFGOED
WERKGROEP Nederland heeft een uniek cultuurhistorisch landschap. Door
Wildplukkennis gezocht de aanleg van dijken en drooglegging is een uniek boerenland-
schap ontstaan, waarop een bijzondere gemeenschap van
De werkgroep ‘Oogsten Zonder Zaaien’, in 2003 opgezet door een klein groepje Slow planten en dieren huist. Natuur en boeren leefden tot in de
Food leden en inmiddels uitgegroeid tot een actieve werkgroep, heeft een nieuwe jaren zeventig in harmonie met elkaar. Onze voedselbehoefte
website met wiki opgezet. Middels deze wiki is heel eenvoudig te zien wat er in iedere heeft hierin verandering gebracht en is ook van grote invloed
maand in het wild te oogsten is en hoe de buit kan worden bereid. De werkgroep op de flora en fauna in onze polders. Fotograaf Danny Ellinger
nodigt eenieder die kennis over wild voedsel heeft en deze wil delen, nadrukkelijk uit heeft op innemende wijze het verhaal over het leven en
om het kennisreservoir aan te vullen. : oogstenzonderzaaien.nl/wiki bedreiging van de weidevogels in beeld gebracht.
Fototentoonstelling ‘Weidevogels’ van 26 maart tot 28 augustus
STADSLANDGOED DE KEMPHAAN 2011 in Fotogalerie In de Gewelven – Kasteel Woerden, Kasteel 3,
Woerden, www.fotogalerieindegewelven.nl
EETBAAR HOUT KWEKERIJ (EKH)
Vanaf mei 2011 is op Stadslandgoed De Kemphaan in BOEK
H
Almere een Eetbaar Hout Kwekerij (EHK) in productie te
Jack Luiten LTO Noord, Lauren Bon: Not a cornfield
bewonderen. Met een EHK kan de Landgoedwinkel van
De Kemphaan nu zelf shiitake paddenstoelen kweken
en eigen paddenstoelstammen verwerken en verkopen.
Stadslandgoed De Kemphaan is in de jaren negentig
ontwikkeld met als doel inwoners uit Almere dichter bij de
natuur te brengen. Het terrein is een gevarieerde plek in
het bos gebleven met een waterrijk karakter en bijzondere
attracties. : www.kemphaan.nl
BOEK
WILDLIFE WANDELINGEN
IN NEDERLAND
Images of Farming
Weinig onderwerpen leveren zoveel vooronderstellingen
In ons dichtbevolkte land leven wel degelijk wilde dieren. op als de boerderij. Aan de hand van twintig (beeld)essays
Er kan zomaar een zwijn tussen de bomen staan, een van kunsthistorici, cultuurwetenschappers, kunstenaars,
zeearend overvliegen of een slang wegschieten in het hoge landschapsarchitecten en anderen vraagt het boek Images
gras. Je weet alleen nooit wanneer en waar. Dat maakt of Farming aandacht voor de beeldvorming rondom het
het juist zo spannend. boerenland. De productie en de beeldvorming van zowel kunst
De kans op een ontmoeting kun je zelf vergroten. Zo zijn als boer worden in het boek belicht. Het beeldmateriaal en de
de krachtmetingen van bronstige edelherten elk najaar artikelen tonen Images of Farming uit Duitsland, Nederland,
te zien. Het beste tijdstip? Trek er in de schemering op uit Spanje, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten.
Wildlife wandelingen en misschien maak je het mee. Of maak een robbentocht Initiatiefnemer myvillages.org is een kunstenaarsplatform
in Nederland om de zeehonden te zien zonnebaden op een zandbank. dat zich richt op het platteland als plaats van en voor culturele
Gegarandeerd Bespaar een duur ticket naar Alaska of Afrika en verwonder productie. Oprichters van myvillages.org zijn Antje Schi ers
Onregelmatig je over de wilde dieren in eigen land met de wandelroutes in (DE), Wapke Feenstra (NL) en Kathrin Bohm (UK/DE).
978 90 786 4119 3 Wildlife wandelingen in Nederland, 12 ontdekkingstochten Images of Farming
€ 14,95 in het spoor van de wilde dieren. Jap Sam Books en myvillages.org
978 94 903 2224 3 / € 24,50

7. 07
CULTUREEL ERFGOED
THEATER
ERFGOEDSTEM
Wie geïnteresseerd is in cultureel erfgoed en graag op de
hoogte blijft van de laatste ontwikkelingen en actualiteiten,
kon daarvoor al een abonnement nemen op de wekelijkse
nieuwsbrief De ErfgoedStem. Sinds enige tijd is er ook een
website van de ErfgoedStem.
De ErfgoedStem is in 2007 ontstaan als een initiatief van
een aantal erfgoedinstellingen die streven naar meer
samenwerking in de sector. Doel is het maatschappelijke
belang van cultureel erfgoed beter voor het voetlicht te
brengen en bij te dragen aan een groter maatschappelijk
Theater op locatie draagvlak ervan. : www.erfgoedstem.nl
De ultieme lofzang op de liefde, dat is de TENTOONSTELLING
opera Orfeo ed Euridice. Op, in en onder het
water van de vijver van Paleis Soestdijk, DE STAD 3D LUPINES
Bloemen
regisseert Jos Thie een overrompelend Of je er nu woont, werkt of winkelt, bij een stad sta je
muzikaal spektakel. nauwelijks stil; de stad is er gewoon. Toch is er veel over te
eten
In het verhaal van Orfeo ed Euridice speelt de zeggen. Hoe is hij zo geworden, wie was er verantwoordelijk
tegenstelling tussen de bovenwereld, waar de voor het ontwerp en met welk idee? Vervolgens: wie zijn
levenden wonen, en de onderwereld, waarin de bewoners en de gebruikers en hoe wordt dat zichtbaar
de doden vertoeven, een belangrijke rol. op straat? En: waar gaat het heen? Hoe
Deze twee werelden worden zichtbaar ziet de stad van de toekomst eruit, welke De eerste gedachte bij lupine is
gemaakt door de opera af te laten spelen op, ideeën spelen hierbij een rol? Museum waarschijnlijk die van veelkleurige
in en onder het water. De opera wordt in Hilversum toont tot 15 augustus tuinplanten. Maar lupine is ook een
samenwerking met de Vrede van Utrecht ‘De Stad 3D’. In drie deeltentoonstellingen uitstekend plantaardig alternatief
gemaakt. komen achtereenvolgens de historie, voor vlees. Het bevat nagenoeg alle
Orfeo ed Euridice – van 3 juni tot 23 juli, street art en toekomstvisies aan bod. aminozuren die een mens nodig
voor locatie zie www.deutrechtsespelen.nl : www.museumhilversum.nl heeft, is rijk aan gezonde voedings-
vezels en bevat bijna geen vet.
AARDBEIENACADEMIE
REPAIR CAFÉ Lupineteelt blijkt mogelijk in een
TEEK
DE LEKKERSTE AARDBEIEN groot deel van de wereld, waar-
onder Noordwest-Europa.
BINNEN IEDERS BEREIK Lupinemeel en -vezels worden al
Eigen aardbeitjes telen, op grijpafstand van de keuken: langer gebruikt in brood en banket
dit kan via de Aardbeienacademie. en nu tevens als vleesvervanger
Aardbeienteler Jan Robben ontdekte dat veel van de smaak ingezet. Voor akkerbouwers is het
van zijn vruchten verloren gaat tijdens het transport vanuit een goed gewas om te telen. Het
zijn tuin naar de consument. De laatste dagen aan de plant kan goed tegen droogte, verbetert
ROTBEESTEN zijn voor de aardbei de allerbelangrijkste. Dan ontwikkelt de structuur van de grond en brengt
In de verkiezing van de Rotbeesten Top 50 de zomerkoning de meeste suikers en zijn zo verrukkelijk (via stikstofbinding) stikstof in
die door het programma Vroege Vogels werd zoete smaak. de grond. Daarnaast is de plant in
georganiseerd haalde de teek met 9457 van De ideale afstand om de aardbei sappig en volrijp van de staat (op fosfaatarme gronden)
de 48.202 stemmen de eerste plaats. Gevolgd plant op het bord te krijgen, is volgens Robben tien meter, de fosfaat beschikbaar te maken.
door de steekmug, daas, wesp, hond (!), een plantje in de vensterbank dus. Liefhebbers kunnen Dat betekent dat de bodemvrucht-
zilvervisje, kat (!), eikenprocessierups, vlo, zich inschrijven aan de Aardbeienacademie. baarheid toeneemt. Op dit moment
hoofdluis. De overige 40 rotbeesten zijn te Via Aardbeienacademie.nl kunnen de deelnemers zien hoe komt het grootste deel van de
vinden op de site van het programma. Bijzonder zij de beste aardbeien aan de plantjes kunnen krijgen met lupine uit Australië. Een uitbreiding
is dat de eerste plaats is behaald door een dier woord, foto en film. Ook is er de mogelijkheid om vragen van de regionale teelt van lupine is
dat 25 jaar geleden nog nauwelijks bekend te stellen – zowel aan Robben als aan andere academici – wenselijk en mogelijk. Wel is verder
was. Pas sinds in de jaren tachtig de opmars en om onder elkaar ervaringen en tips uit te wisselen. onderzoek vereist om de opbrengst
van de ziekte van Lyme begon die door de teek : www.aardbeienacademie.nl te verhogen en de planten geschikt
wordt verspreid, is deze kleine spinachtige te maken voor kalkrijke grond.
‘populair’ geworden. : www.meatless.nl
: www.vroegevogels.vara.nl

8. Onze
08 TER TAFEL
omgang
dieren
met
vuur
onder

9. 09
Tekst: Kester Freriks* | Beeld: Aloys Oosterwijk** © Comic House
Termen als ‘hulpeloosheid’, ‘dubbele moraal’ en ‘ethische consequenties’ buitelen
over elkaar heen tijdens een gesprek tussen schrijver en filosoof Maarten Doorman
en jurist en dierenarts Jan Staman over de betrekkingen tussen mens en dier.
Nauwelijks zijn we in een der histori- doden we tachtig tot negentig miljoen eendagskuikens per
sche zalen van Kasteel Groeneveld aangeschoven om een jaar. Wat zegt dat over ons?
gesprek te voeren over de verhouding tussen mens en dier Het is lastig je te identificeren met miljoenen eendagskuikens
of er valt een cruciaal woord: ‘vervreemding’. De filosoof en die als gele pingpongballetjes door een pijp zoeven. Maar bij
de wetenschapper zijn enigszins gestuurd door de onder- grotere dieren zoals een paard, koe of een huisdier kantelt
vrager. Doorman schreef het essay Eerlijke boter, echte ons denken. We identificeren ons snel en gemakkelijk met
groenten. Over eten en voedsel waarin de documentaire individuele dieren en daar ligt een keerpunt.
Our Daily Bread (Unser täglich Brot, 2005) een belangrijke Staman vervolgt: ‘De hedendaagse mens grijpt steeds dieper
rol speelt. Hij schrijft: ‘Juist omdat nergens geoordeeld in in het leven van dieren, of dat nu gebeurt binnen de
wordt, en omdat de film zo esthetisch is, zo fraai van ritme intensieve veehouderij of in verband met proefdieren en de
en kleurcontrast, blijft een enorm gevoel van hulpeloosheid biotechnologie. Het is al zo oud als de wereld dat mensen
achter.’ Ook Jan Staman heeft de film gezien: ‘Ik zie er een dieren gebruiken voor hun eigen nut. Toch is er een kentering
groot gebaar van J’accuse in. Maar aan wie is die beschuldi- gaande; tegenwoordig is de samenleving zich steeds bewus-
ging gericht? Anderzijds kun je de documentaire ook ter geworden van de ethische consequenties. Vragen dringen
beschouwen als een teken van vooruitgang, van verbetering, zich op, zoals: waar trekken we grenzen? Wat kopen we nog
hoe vreemd dat ook klinkt. Vroeger ging het slachten en wel en wat niet? Welke ziekte is zo ernstig dat dierproeven
ook de omgang met dieren met pijn en leed gepaard, nu is dit wél aanvaardbaar zijn? Mensen trekken zich dierenleed
gestroomlijnd en zijn heel veel van de oude problemen door aan. Rationele overwegingen maken de gevoeligheid voor
technologie verholpen. Toch, en dat is het punt, wekt die dierenleed bepaald niet minder.’
technologie vervreemding op en valt het ons moeilijk om
de welzijnswinst te zien.’ Maarten Doorman vult met een
mooie observatie aan: ‘Als andere volkeren dan de westerse “In Nederland doden we Jan Staman
deze beelden zouden zien, bijvoorbeeld de Chinezen, dan
zouden ze het allereerst ervaren als teken van welvaart.’ tachtig tot negentig miljoen
eendagskuikens per jaar.
De film is geheel zonder enige commentaarstem gemonteerd,
je hoort alleen de metaalachtige geluiden van de machines Wat zegt dat over ons?”
die de dieren verpulveren, versnijden en verwerken tot
voedsel. Techniek is alom aanwezig. In deze documentaire
is het dier helemaal niets, gereduceerd tot een productie- Maarten Doorman vertrekt, zoals hij dat eerder deed in zijn
object, een artefact. ‘De film zegt iets over onze cultuur, over veelzijdige boek De romantische orde (2004), vanuit het
onze omgang met dieren,’ merkt Maarten Doorman op. ‘Het perspectief dat wij ‘ons niet kunnen ontworstelen aan de
oordeel ligt geheel bij de kijker. De film roept vragen op die romantiek’. Deze culturele en filosofische stroming, die
je zelf eigenlijk nooit hebt geformuleerd. Toen ik voor mijn tussen 1795 en circa 1850 haar hoogtepunt in West-Europa
essay Eerlijke boter, echte groenten onderzoek deed naar bereikte, plaatst de mens met zijn persoonlijke emoties in
onze eetgewoonten, ontdekte ik dat de gemiddelde Neder- het hart van de schepping. Doormans stelling luidt: ‘De
lander slechts 4% van het te besteden bedrag uitgeeft aan omgang tussen mens en dier is nog altijd geworteld in de
eten, terwijl onze voorouders een veelvoud daarvan aan het romantiek, daaraan kunnen we ons niet onttrekken. In de
eten besteedden, dan tekent dat wel onze omgang met eten. romantiek begon de mens zich gevoelsmatig te identificeren
Maar nog altijd zijn Nederlanders uit op aanbiedingen, met het dier. Dieren hebben een hoge ‘aaibaarheidsfactor’
koopjes, goedkope producten en kijken we niet naar de voor de mens van nu. Dat mensen kiezen voor scharrel-
herkomst ervan.’ eieren, biologische schapenkaas of biodynamische groenten
Jan Staman: ‘Het blijft ook mij intrigeren. In Nederland komt voort uit verlangen naar het ‘echte’, uit de wens de
*Kester Freriks (1954) is romanschrijver en auteur van boeken over vogels, waaronder Vogels kijken. Alle driehonderd Nederlandse
vogelsoorten en De valk. Over valkerij en wilde vogels. Hij is verbonden aan NRC Handelsblad. Dit najaar verschijnt zijn boek
Verborgen wildernis. Over ruige natuur en kaarten in Nederland.
** Aloys Oosterwijk (1956) volgde de Akademie voor beeldende kunsten in Arnhem.
Grote bekendheid verwierf hij met Willems wereld in Panorama. Vanaf 2004 maakt hij naam als rechtbanktekenaar.

10. 10
TER TAFEL
Dat is een segment. Er is ook een groep die Zeeman koopt
“Mensen willen graag dat de olijven én biologisch eet. En ook dat is een marksegment. Dit
impliceert dat er meerdere marktsegmenten zijn, en die
voor de olijfolie van Bertolli echt moet je proberen te bedienen. In zo’n markt is het verwijt
van de dubbele moraal volkomen misplaatst.
door schilderachtige, Italiaanse In Nederland heerst geen werkelijke voedselcultuur, zoals
in België, Frankrijk en Italië wel het geval is. De Neder-
vrouwen met de hand worden landse veehouder is geen medespeler op die markten waar
op toegevoegde waarde wordt ingezet, daarom zal hij het op
geplukt en met de voeten geperst” den duur ook verliezen.’
Maarten Doorman natuur te kunnen beleven zoals vroeger. Van biologische
schapenkaas kun je de herkomst lezen, je ziet een boerderij Maarten Doorman geeft een tre end voorbeeld als illustratie:
voor je zoals mensen denken dat een boerderij eruit hoort ‘In het rijke en welvarende Amsterdam-Zuid, waar ik woon,
te zien: bomen eromheen, een toom kippen scharrelt rond, is slechts één slager, aan de Cornelis Schuytstraat. De toon-
een waterput. Dat is misschien nostalgisch of sentimenteel, bank is zo’n zeven meter breed, een enorm venster. Daarvan
maar dat gevoel mogen we niet ontkennen. Anderzijds beslaat het aanbod aan vlees niet meer dan drie meter, de
besteedt de Nederlander gemiddeld twee euro tachtig aan rest wordt ingenomen door belegde broodjes, eiersalades.
een fles wijn. Dat is onvoorstelbaar weinig. Er is een enorme Bijna overal staat de aanprijzing bij van gemakkelijk, snel,
discrepantie ontstaan tussen ons verlangen naar oorspronke- eenvoudig te bereiden. Kijk eens naar Frankrijk, daar is een
lijkheid en bio-industrie, tussen nostalgie en de harde mooie synthese tot stand gekomen tussen de producten van
werkelijkheid van megastallen en varkensflats.’ de streek en de supermarkten. In elke supermarché is wel
Jan Staman neemt een duidelijk standpunt in: ‘De kritische een afdeling te vinden die is bestemd voor regionale produc-
burger wordt een dubbele moraal verweten omdat hij als ten. Deze afdeling slaat een brug tussen de productie van
consument niet méér zou willen betalen. Dit verwijt dat voedsel en de consument. Hier wint een persoonlijke band
graag door de staat wordt gehanteerd is volkomen onterecht het van de vervreemding. De plattelandsnostalgie kun je
en het miskent de wijze waarop onze markt werkt. In mark- niet afdoen als sentiment. Ik heb daarover ook geschreven
ten als de onze worden willens en wetens allerlei typen in Eerlijke boter. Het is een belangrijke en niet te veronacht-
koopgedrag uitgelokt en wordt ervan uitgegaan dat consu- zamen kracht in onze samenleving. Het succes van een keten
menten daarbij hun persoonlijke afwegingen maken en tot als Marqt is veelzeggend: zij brengen authentiek etenswaar,
allerlei trade o s komen. zorgvuldig geproduceerd, met respect voor tradities, voor
In onze markten moet je toegevoegde waarde creëren. het dier, voor de streek. In uitgebreide betekenis zou je
Danone, met z’n kleine yoghurtbekertjes, heeft dat begrepen. kunnen zeggen: met aandacht voor de aarde zelf. En dan
Of neem het fenomeen ‘parmaham’, een product dat de zijn we weer terug bij de romantische orde, waaraan we ons
suggestie biedt Italië te ‘ervaren’. nauwelijks kunnen onttrekken.’
Onze agrarische sector is slecht toegerust als het gaat om Jan Staman vult aan met een duidelijk beeld: ‘Wij zijn een
die toegevoegde waarde. Er zijn mensen die altijd Armani- land van de karkassen, van de vleesexport. Het vlees dat in
pakken dragen, of altijd biologisch verantwoord kopen. Nederland wordt geproduceerd heeft standaard een goede
verhouding tussen vlees en vet. Excellente grondsto en en
infrastructuur: dát zijn wij.’
Zowel Doorman als Staman zijn op zoek naar waar precies
de grenzen liggen. Staman geeft een veelzeggend voorbeeld:
‘In Amerika zijn er zelfs huizen zonder keuken. Dat is de
ene kant van de medaille. Aan de andere kant organiseren
mensen kookweekeinden, waarin ze alleen maar koken met
elkaar, over eten praten, een maaltijd bereiden met de beste
grondsto en. Dus we spreken nu over twee uitersten:
“Rationele overwegingen
maken de gevoeligheid
voor dierenleed bepaald
niet minder” Jan Staman

11. 11
de jachtige wereld van fastfood en fresh froozen food door zijn eigen karakteristieke mozzarella maakt, alleen voor
de week die hemelsbreed verschilt van zo’n kookweekeinde. zijn eigen lokale clientèle.’
Deze wijze van leven verenigt eigenlijk zowel de bio-industrie
in zich als de biodynamische levensstijl.’ Doorman kiest het
filosofische perspectief: ‘Waar ligt de grens? Microben zijn ‘Zo’n voorbeeld vind ik tre end,’ zegt Maarten Doorman.
gevaarlijk voor de gezondheid, die mogen dus verdelgd ‘Het geeft aan hoe verwarrend en weinig transparant de weg
worden. Als ik een mier doodtrap, bekommert niemand zich van producent naar consument is. De laatste bevindt zich
daarom. In ons bewustzijn maken we aldoor onderscheid voortdurend tussen twee krachten. Aan de ene kant zijn dat
tussen de intrinsieke waarde van het dier en wat het dier rationalisering, economisch belang en industrialisering.
voor ons betekent qua nuttigheidsbeginsel. Als je, zoals Daartegenover staat het ultieme verlangen naar authentici-
past binnen mijn visie van de romantische orde, aan dieren teit. Mensen willen graag dat de olijven voor de olijfolie van
eenzelfde morele status en identiteit toekent als aan Bertolli echt door schilderachtige, Italiaanse vrouwen met
mensen, dan zouden dieren ook toegang moeten krijgen in de hand worden geplukt en met de voeten geperst. We stuiten
het parlement. Dat is natuurlijk niet zo, en dat kan ook niet. voortdurend op paradoxale waarden van natuurlijkheid en
Dat wij zo naar dieren kijken heeft met het verlangen tot echtheid versus biogenetica en bio-industrie. We kunnen
identificatie te maken. Deze denkwijze vind je terug bij het eerste niet afdoen als vals sentiment en het tweede niet
Schopenhauer die stelt dat alles wat leeft geleid wordt door als iets dat per se een afschrikwekkende ontwikkeling ver-
eenzelfde basisprincipe: namelijk de wil tot leven. Hierin tegenwoordigt. In mijn essay verwoord ik het zo: ‘Wie de
zouden dieren zich niet onderscheiden van mensen.’ complexe problemen rond voedsel te lijf wil gaan, mag nooit
de cultuur vergeten waarin dat voedsel wordt geproduceerd
- en geconsumeerd, inclusief die van de tussenliggende
Jan Staman snijdt een ander hoofdstuk aan door te stellen: keten.’
‘Nederland kent geen agrarische historie. Ons land kende een
machtige burgerij, de organisatie van de samenleving was
geconcentreerd in en rond de stad. In Frankrijk, Engeland “Pattelandsnostalgie kun je niet
en Duitsland lag de macht op het platteland. Bij ons bevond
de macht zich in steden. Wij kennen geen invloedrijke platte- afdoen als sentiment” Maarten Doorman
landsadel. We liepen in Nederland enorm achter, pas na
1900 werd er een Minister van Landbouw aangesteld en wat
eerder kwam diergeneeskunde van de grond. Vroeger kon Jan Staman is ervan overtuigd dat de boeren in ons land
een huisdokter ook hand- en spandiensten verrichten als krediet genieten bij de gemiddelde burger. Hij is soms
dierenarts. Door deze achterstand, volgens de wet van de aanwezig bij bezoeken die mensen brengen aan de boer:
stimulerende achterstand, kon het onderzoek in Wageningen ‘De mens wil contact krijgen met een bedrijf, met het boeren-
en Utrecht opeens een enorme boost krijgen, en zijn we nu leven. Dan is het soms goed om met boeren te spreken,
nummer één als het gaat om wetenschappelijk onderzoek uitleg te krijgen over waar het in hun visie en beleving om
op het terrein van landbouw en voedsel. Nu komt de ethiek draait. De mens zal nooit ophouden radicale plannen te
weer om de hoek kijken: in de wetenschap en intensieve maken, al beseft hij dat niet alles mogelijk is.
veehouderij is de tendens te zien om het dier als artefact, Genetische manipulatie is vooralsnog een beladen onder-
als een ding te zien. Dit heer en meester zijn over de dieren werp. Ik ben ervan overtuigd dat indien uiteindelijk met
is iets wat de burger helemaal niet wil. Het dier heeft een genetische modificatie vitale doelen gediend worden, dat
bewustzijn, een identiteit en juist die aspecten zijn onder- dan het vertrouwen toeneemt.’
gesneeuwd in het huidige systeem. Maarten Doorman stelt: ‘Je krijgt het niet uit het romanti-
Uit onvrede, of meer precies misschien, uit behoefte om je sche decor dat kennis onecht is. Veel van het denken van de
leefomgeving te begrijpen en dus ook de manier waarop je mens speelt zich af tegen dat decor. Het verlangen naar echt
eten tot stand komt, groeit de waardering voor ambachtelijke en natuurlijk moeten we serieus nemen. Doe je dat niet, dan
wijzen van voedsel bereiden. De gemiddelde consument glijdt de maatschappij af naar een technocratie waar voor
echter weet bijvoorbeeld niet dat die authentieke bolletjes authentieke waarden geen plaats is. Anderzijds moeten we
mozzarella door de grote producenten in enorme batches ook, met inachtneming van alle eisen voor milieu, ruimte-
worden geproduceerd en dat de lokale kaasmaker in Italië lijke ordening en transport, bese en dat het in de heden-
daagse maatschappij noodzakelijk is dat voedsel betaalbaar
Maarten Doorman, schrijver en filosoof, doceert aan de zou moeten zijn voor grote aantallen mensen. Om terug te
Universiteiten van Amsterdam (Mediastudies) en Maastricht gaan naar de beelden uit Our Daily Bread: mensen uit een
(Cultuurwetenschappen). andere cultuur zouden in deze documentaire wel eens een
ideale weergave kunnen zien van de omgang tussen mens
Jan Staman, jurist en dierenarts, bekleedt het directeurschap
van het Rathenau Instituut in Den Haag voor onderzoek en en dier. Alleen dat is al een bijzonder interessant gegeven.
debat over wetenschap en technologie. Voedsel hangt altijd samen met de cultuur waarin je
geworteld bent, waar je vandaan komt.’

12. 12 GROO(T)S Tekst: Mariken Bokeloh | Beeld: Hugo Schuitemaker*
Gerda Tupker over Hoeve Ravenstein
DE VOORLIEFDE VOOR HET VERZORGEN VAN KOEIEN, BRACHT GERDA TUPKER
IN PRAKTIJK TOEN DE KINDEREN NOG KLEIN WAREN EN ZIJ AAN HUIS
GEBONDEN WAS. IN EEN KWART EEUW IS DE HOBBY VAN GERDA UITGEGROEID
TOT EEN FAMILIEBEDRIJF WAAR BELGISCHE WITBLAUW DIKBILKOEIEN
VAN HET GOEDE LEVEN PROEVEN. ONLANGS BETROK DE FAMILIE HOEVE
RAVENSTEIN OP HET LANDGOED GROENEVELD IN BAARN. EEN LANDWINKEL
MET BOEREN-, BIOLOGISCHE EN STREEKPRODUCTEN VINDT ER ONDERDAK
EVENALS EEN SPIKSPLINTERNIEUWE POTSTAL MET ZO’N KLEINE HONDERD
Witblauw
KOEIEN EN ÉÉN STIER.
De Belgische
dikbil is een puik ras
Een zoogkoehouderij, dat begrip kende ik nog een natuur- en diervriendelijke bedrijfsvoering. geboren en buiten de moeder kan groeien.
niet… Hoe zijn jullie daartoe gekomen? Nu met de nieuwe hoeve en stal, zijn alle dieren Vannacht is er nog op natuurlijke wijze een
Begin jaren tachtig hadden we wat koeien en bij elkaar. De kal es hebben een eigen ruimte kal e geboren.
een koemesterij. We waren klein, hadden geen met hun moeder, evenals de drachtige koeien.
quotum en konden dus geen melk leveren. We In de zomer staan de koeien buiten. We geven Jullie spreken over natuurlijk- en diervriendelijk.
besloten het roer om te gooien en op zoek te de dieren rust en ruimte. Is dat ook biologisch?
gaan naar een goed ras voor fokkerij. We begon- Er gaat geen koe op transport en we hebben een Met biologisch ben je meteen aan allerlei regels
nen met een paar Roodbontkoeien, maar die kort lijntje met het slachthuis. We bieden vlees- gebonden. We proberen het zo goed mogelijk
waren druk… niet helemaal een soort waar we pakketten aan via onze site, zo kopen mensen te doen; goed voor dier, natuur en de mens.
ons gelukkig mee voelden. het vlees dicht bij de bron. Maar we pachten grond van diverse boeren om
Met de Belgische Witblauw dikbilkoeien vonden de dieren te laten grazen. Niet alle boeren onder-
we een puik ras voor de fokkerij. We insemineer- Belgische Witblauw koeien staan erom bekend houden hun weilanden biologisch.
den ze met onze eigen luxe zwartbonte en witte dat ze zo doorgefokt zijn dat ze niet meer
koeien. Maar de wereld van de fokkerij met natuurlijk bevallen… Wat maakt jou trots?
tentoonstellingen van extreem dikke koeien, Wij doen mee aan een fokprogramma dat erop Ik ben trots op het feit dat we als familie
die we bezochten als een soort gezinsuitje, is gericht om dit ras weer zelf te laten bevallen. gegroeid zijn tot wat we nu hebben en zijn. Het
paste niet bij ons. We meten met regelmaat en houden bij welke boerenleven is moeilijk… Van een kleine locatie,
De zoogkoehouderij des te meer. De koeien koe een breed bekken heeft. We selecteren waar we bermen hooiden, van niets iets maak-
die we voor het vlees fokken, laten we zo lang koeien met een groot bekken, en hopen zo de ten, elk vrij veldje van de gemeente omheinden
mogelijk moeder worden en zijn. Kal es zogen keizersnede terug te dringen. en er hooiden of dieren lieten grazen, hebben we
minstens een hal aar bij de moeder. En als de Bij de keuze van de fokstier letten we op een nu een naam en bedrijf neergezet met trouwe
koe geen moeder meer kan zijn gaat ze naar korte draagtijd, waardoor een kalf kleiner wordt klanten en afnemers.
de slacht. Inmiddels zijn we al bij Nelleke 20.
Wat maakt jullie boerenbedrijf zo bijzonder? Hoeve Ravenstein is dagelijks in beweging. De boerderijwinkel is geopend van di t/m vr van 10 tot 17 uur
Wij onderscheiden ons met het Belgische Wit- en za van 10 tot 16 uur. Zie ook: www.hoeveravenstein.nl of www.ravensteinnatuurvlees.nl
blauwe ras. We laten de kalveren ten minste *Hugo Schuitemaker is freelance fotograaf en oprichter van Zeeliefhebbers,
een hal aar bij de moeder drinken en we hebben een bedrijf dat duurzame vis inclusief fotografie en recepten aan de man brengt.

13. 13
“We geven
de dieren
rust en
ruimte”

14. 14 OP PAD Tekst: Jan Dobbe* | Beeld: Gerrie Hondius**
‘Er staat
een
koe

15. 15
ALS WE DE KOE HAAR EIGEN STAL LATEN ONTWERPEN, HOE ZOU DIE ER DAN UITZIEN?
MET DIE VRAAG ZIJN WETENSCHAPPERS EN ONDERNEMERS AAN DE SLAG GEGAAN OM EEN
SOORT HOF VAN EDEN VOOR KOEIEN TE ONTWERPEN: DE KOEIENTUIN. BEHALVE DOOR DE KOE
(‘VISITEKAARTJES VAN HET NEDERLANDSE LANDSCHAP’) ZELF, LIETEN DE INITIATIEFNEMERS
ZICH INSPIREREN DOOR DE AANPAK VAN DIERENTUINEN. EEN VERHAAL OVER INNOVATIE,
DIERGERICHT ONTWERPEN EN (NOG) GESLOTEN SUBSIDIEPOTJES.
[Vrij naar ‘Er staat een paard in de gang’ van André van Duin]
Vrolijke koeien die vrij dieren, verregaande automatisering en e ci- visitekaartje van het Nederlandse landschap.
rondlopen en van frisse groene blaadjes snoe- ency. Op zeker moment bleek echter dat De burger waardeert de koe en wil dan ook het
pen in een overdekte, maar zeer lichte en wel- verdere schaalvergroting met de traditionele beste voor dit dier. Men wil een duurzame
dadige tuin. Een tuin, die je vanaf de openbare huisvestingssystemen zoals de ligboxenstal en veehouderij, waarin het dier weer dier kan zijn
weg niet ziet omdat hij opgaat in het landschap… grupstal steeds meer weerstand zou oproepen. en het landschap intact blijft. Daarom keken
Het is een bijna utopisch plaatje in deze tijd van Het plafond was bereikt. we behalve naar kostprijsreductie, ook naar
intensieve veehouderij en megastallen, maar milieu, dierenwelzijn en landschap.’
zeker niet denkbeeldig. Het is de uitkomst van ‘ ’
een meerjarig project van een aantal onder- Het InnovatieNetwerk (ministerie ‘ ’
nemers en innovatieorganisatie Courage van EL&I) en de stichting Courage Vanuit de Cowmunity-gedachte ont-
(LTO Nederland en NZO), die een alternatief namen het op zich om alternatieven stond het project Cowfortable, waarin
proberen te vinden voor de huidige huisvesting te onderzoeken. Ze kwamen in 2006 met melkveehouders, onderzoekers van Animal
in de melkveehouderij. Waarom? Schaalver- het fenomeen Cowmunity op de proppen. Science Group (Wageningen UR) en Courage
groting is al vele jaren lang hét sleutelwoord als ‘In Cowmunity zijn we op zoek gegaan naar samenwerken aan grensverleggende huis-
het gaat om concurrentie op de zeer competi- de realisatie van een melkveebedrijf dat niet vesting voor melkvee. Een van de vruchten
tieve internationale zuivelmarkt. Denk hierbij alleen groter en e ciënter is, maar vooral ook van Cowfortable is de Koeientuin, helemaal
aan steeds grotere bedrijven met steeds meer beter. Beter voor de boer, beter voor de omge- ontworpen vanuit de koe. ‘Twee vragen stonden
ving en vooral ook beter voor de koe,’ aldus centraal: “Wat wil de koe?”, maar daarnaast ook
“Binnen is
projectleider Carel de Vries (52) van stichting “Wat wil de burger?” Koe en burger, op deze
Courage. ‘Samen met drie melkveehouders en twee partijen werd alles geconcentreerd – wat
onderzoeksinstituut Alterra maakten we vier de economie en de boer willen, lieten we even
een gevaarlijk ontwerpen voor een grootschalig melkvee-
bedrijf. Niet alleen grootschalig en internatio-
buiten beschouwing.’ Onderzoeksteams
werden aan het werk gezet en men ging in
woord voor naal concurrerend, maar ook maatschappelijk
gewaardeerd. Met nadruk op ‘waardering’:
gesprek met publieksgroepen om over dieren-
welzijn en landschapsbeheer te praten. Op
koeien” we wilden meer dan alleen maar acceptatie.
We hebben het hier immers over de koe, hét
zoek naar inspiratie bezocht het projectteam
ook dierentuinen. Hoe huisvesten ze daar grote
*Jan Dobbe is freelance journalist en tekstschrijver. Tot 2009 werkte hij bij de Nederlandse Vereniging tot
bescherming van Dieren als hoofdredacteur van het blad DIER.
**Gerrie Hondius werkt zelfstandig als (strip)tekenaar, illustrator, (live)cartoonist, schilder en schrijfster.

16. 16
OP PAD
grazers? De Vries: ‘We leerden er twee belang- Binnen is echter een gevaarlijk woord voor stal. De vraag of de dieren al dan niet de wei in
rijke dingen. Allereerst dat een dierenverblijf koeien. Het is immers een trend van de laatste gaan, is en blijft een beslissing van de boer.
niet hoeft te lijken op een fabriekshal, maar jaren om koeien steeds langer (en zelfs het hele Wij hebben ons vooral geconcentreerd op
juist de oorspronkelijke leefomgeving kan jaar) binnen te houden, iets wat tot groeiende diervriendelijke huisvesting.’
weerspiegelen. En in de tweede plaats dat maatschappelijke weerstand leidt. Is de Koeien-
een aantrekkelijk “kijkspel” een verkoopbaar tuin niet het spreekwoordelijke doekje voor het
product is. Mensen moeten dichtbij de dieren bloeden en is men niet bezig om langs deze weg Dat er een hovenier mede aan de wieg
kunnen komen. Contact met dieren doet ze de steeds verder teruglopende weidegang voor van de Koeientuin heeft gestaan,
goed, het is leerzaam en ze krijgen een beter koeien te legitimeren? De Vries: ‘Nee, zeker is goed aan het ontwerp te merken.
beeld van waar hun voedsel vandaan komt.’ niet. De propositie is niet dat je met een koeien- Overal zijn planten voorzien, bijvoorbeeld
tuin je dieren niet meer de wei in hoeft te laten. als een soort natuurlijke systeemwandjes,
Integendeel, de tuin is op dit punt alleen maar beschermd tegen de vraatzucht van de koeien
In een gezamenlijk projectteam een plus ten opzichte van de traditionele stallen. door een fijnmazig hekwerk. Wat er uitgroeit,
met boeren, wetenschappers, een Want ook al gaan de dieren ’s zomers de wei in, wordt dan ook prompt opgegeten. Bomen staan
architect en een hovenier (vanwege het dan nog staan ze ongeveer hun halve leven op er ook, en ze groeien letterlijk door het dag-
landschappelijke aspect) ging men aan het
ontwerpen. De Vries: ‘Ik liet hovenier Jan Pape
destijds een foto zien van een nieuwe ligboxen- DIERENBESCHERMING: OOK DE WEI IN!
stal die we hadden ontworpen. “Wil je het echt We legden het idee van de Koeientuin ook voor en dan wordt weidegang steeds lastiger. Weide-
weten?”, zei hij. “Ik vind het helemaal niks.” Ik aan de Dierenbescherming. Senior-beleidsmede- gang is goed voor het welzijn van koeien. Ze
was geschokt. Dit was toch een mooie stal met werker Bert van den Berg: ‘Het is prima betere hebben veel minder last van klauw- en poot-
veel licht, lucht en fraaie, brandschone zwart- stallen te ontwerpen, want een groot deel van problemen, er is minder bacteriedruk leidend tot
bonte koeien!? “Het enige dat iets met koeien het jaar staan koeien op stal en de huidige stal- mastitis, ze kunnen elkaar makkelijker ontwijken
te maken heeft, is het voer voor het hek. Verder len zijn te krap en hebben een te harde vloer. De en ze kunnen makkelijk snel en ongehinderd
zie ik alleen maar beton en staal. Dit is een Koeientuin en andere concepten komen voort uit gaan staan en liggen. Uit enquêtes blijkt boven-
garage of fabriekshal. Geen dierenverblijf,” de gedachte dat de melkveehouderij flink moet dien al jaren dat bijna honderd procent van de
aldus Pape. Hij vond dat we terug moesten naar groeien om op de wereldmarkt te kunnen con- bevolking vindt dat koeien in de wei horen. Een
de natuurlijke buitenomgeving van het dier: curreren. Daarom wil menig melkveehouder van melkveebedrijf zonder weidegang zal nooit de
vegetatie, bewegingsvrijheid, mogelijkheid 75 naar 150 koeien groeien, dat kan nog zonder gewenste maatschappelijke acceptatie krijgen.
om te exploreren en onderling contact. Hij had personeel en met weidegang. Er zijn er ook die Dus hou de weidegang er in, ook al lopen de
een punt. Zo gezegd, zo gedaan, wat ons betreft naar 200 tot 250 of nog meer koeien willen gaan dieren binnen in een tuinachtige omgeving!’
werd het motto: buiten=binnen.’

17. 17
UITGANGSPUNTEN KOEIENTUIN: dat niet stuk te krijgen is en vochtdoorlatend is. in een aparte ruimte met z’n allen tegelijk.
1 Het welzijn van de koe moet De koeien lopen en liggen er heerlijk op!’ Dan krijg je geduw en getrek en kunnen er
aanmerkelijk verbeteren. conflicten ontstaan. Met de melkrobot komt
2 Het moet een natuurlijk dierenverblijf elke koe rustig aan de beurt, op haar eigen tijd.’
worden, ofwel: buiten=binnen. Maar wat gebeurt er verder met de
3 De stal mag het landschap niet ontsieren, urine en de mest? Dat blijft toch het
maar ‘verdwijnt’ in het landschap. grootste probleem? Uit het antwoord blijkt dat Het baanbrekende van de Koeientuin
4 De uitstoot van ammoniak moet we hier toch echt met een innovatief project te is niet alleen de ruimte (de claim is twee-
minimaal zijn. maken hebben: ‘De urine zakt door de eerste maal zo veel vierkante meter per koe als in de
5 De stal moet open en aantrekkelijk lagen heen en wordt gereguleerd afgevoerd. reguliere veehouderij, dat is dus 15 m2), maar
zijn voor publiek. En voor de poep hebben we een robot, die ook het feit dat de mens er plezier aan kan bele-
6 Het gebouw moet qua kosten kunnen voortdurend door de tuin heenkruist en de ven in educatief en recreatief opzicht. Het moet
concurreren met een gangbare stal. mest opneemt,’ aldus De Vries. ‘Haha, denk per slot van rekening ook een kijkspektakel
qua beeld maar aan zo’n gemotoriseerde gras- worden, waarbij de gewone burger een veel
maaier, maar dan onbemand.’ geziene gast op het boerenbedrijf wordt. Niet
lichtdoorlatende dak heen. Door dezelfde Behalve mest moeten de koeien natuurlijk ook voor niets geldt de dierentuin als belangrijke
openingen stroomt vervolgens het regenwater hun melk kwijt, daar is het immers allemaal om inspiratiebron. Onder het genot van een hapje
naar binnen dat meteen ten goede komt aan begonnen. Hoe doet de boer dat in de Koeien- en een drankje kan men zich straks vergapen
de planten. tuin? ‘Ook dat gaat volledig geautomatiseerd,’ aan het pittoreske beeld van een prachtige
Maar zo’n 100 tot 150 koeien op een relatief grijnst De Vries. ‘Je weet niet wat je meemaakt, groene tuin, met daarin Neerlands trots:
kleine oppervlakte, wat doet dat met de bodem? maar het gaat echt zo: de melkrobots zijn totaal rood- en zwartbonte koeien in kuddes van
Wordt dat geen enorme modderboel met mest, onbemande, computergestuurde machines. 100 tot 150 dieren.
urine, water en de daardoorheen ploegende De koeien weten uit ervaring dat ze daar van
“Wat wil
koeien van enkele honderden kilo’s per stuk? hun melk af kunnen en zoeken de machine op
‘Het zoeken van een juiste bodemstructuur wanneer ze aandrang voelen. Bovendien wordt
was inderdaad een van de grootste uitdagingen,’ er een smakelijk hapje voer versterkt. De
vertelt Carel de Vries. ‘Met de vloer zijn we
twee jaar aan het experimenteren geweest.
robots herkennen de koeien op hun beurt ook
aan hun halsband. Als een koe zich meldt, weet
de koe?”
Maar dat leverde wel iets op. We werken in vier
lagen: eerst een waterdicht doek, daaroverheen
hij precies op maat de spenen te pakken en dan
is de klus snel geklaard. Het mooie aan deze en “Wat wil
gebroken puin, dan een laag gerecycled rubber en
dan als laatste een supersterk egaliserend doek,
manier van melken is dat het vrijwel stressloos
kan gebeuren, in tegenstelling tot het melken de burger?”

18. 18
OP PAD
En het concept trekt belangstelling van de van gemaakt met een recreatieve functie. Voor overheden enthousiast worden van deze totaal
boeren, mede op grond van de propositie dat hen allemaal zou de Koeientuin een zeer wel- nieuwe benadering. Maar doordat het zo
deze huisvesting niet duurder is dan de kome vernieuwing van hun bedrijf betekenen.’ anders is, past het wel slecht binnen de huidige
‘gewone’ huisvestingssystemen. Er zijn volgens toetsingskaders.’ Deze innovatieve stallen-
De Vries enkele tientallen geïnteresseerden, ontwerpers laten zich aldus niet echt uit het
met een vooruitgeschoven groepje van vier Ondanks de mooie en voortvarende veld slaan: ‘We weten dat we een goed verhaal
ondernemers. Niet toevallig zijn dit veehouders wordingsgeschiedenis van de Koeien- te bieden hebben. Dus gaan we opnieuw achter
die het leuk vinden om hun bedrijf te combineren tuin, spreken we met een enigszins sponsors en financiers aan. Maar het gaat
met een andere nering. De Vries: ‘Er zijn vier aangeslagen projectleider. De Vries: lukken, dat kan niet anders.’
veehouders bij het project betrokken, die daad- ‘Wij geloven helemaal in de haalbaarheid en
werkelijk (veel) geld in de aanleg en bouw van het succes van de Koeientuin. Er is hard aan Wie na het lezen van dit artikel had gedacht om
een koeientuin willen stoppen. Een van hen gewerkt, het komt tegemoet aan dier, mens en binnenkort eens een dagje Koeientuin te doen,
heeft een biologische boerderij, hij heeft een landschap – wat wil je nog meer? Maar toch komt dus bedrogen uit. De tuin is nog slechts
natuurbeheerstaak en hij geeft ruimte aan stagneert het project nu, omdat de subsidie een concept op zoek naar geldschieters, in de
recreatie. Hij ontvangt excursies en dagjes- van enkele tonnen die we nodig hebben om het hoop alsnog eind 2011 open te kunnen gaan. ‘Er
mensen op zijn bedrijf en verdient daar een demonstratiebedrijf op te zetten, onverwachts staat een koe in de tuin,’ maar de deur is helaas
extra boterham mee. In Friesland zit een boer niet wordt toegekend. We hebben dat geld nog dicht.
die vlakbij de bebouwde kom is gevestigd. Mede nodig voor een proef waarin we het concept
met het oog op een goede verstandhouding echt klaar voor de praktijk kunnen maken.
met de omwonenden stelt hij zijn bedrijf open Het is de laatste risicovolle stap voor markt-
voor de buurt. Daar is het in het weekend altijd introductie.’
hartstikke druk met bezoekers. In Brabant, tot De overheidsbezuinigingen tre en ook dit
slot, zitten twee deelnemende boeren. Een van innovatieve project? ‘Ja, er is één pot met heel
hen combineert zijn boerderij met een kinder- veel concurrerende aanvragen, en daar zijn
dagverblijf, de ander heeft er een zorgboerderij we jammerlijk uitgevallen. Let wel, de boer
in kwestie zou zelf een ongeveer even groot
bedrag in de onderneming stoppen, dus het
“Concept op is niet een kwestie van het handje ophouden.
Deze ondernemer gelooft erin en is bereid zijn
zoek naar nek uit te steken met een grote investering!´
Een andere klassieke hobbel is het verkrijgen
geldschieters’’
Kijk voor meer informatie op
van de benodigde vergunningen. De Vries:
www.courage2025.nl en zoek onder ‘projecten’.
‘Maar dat gaat lukken. Je merkt dat lokale

19. [ ]
INTERVIEW
UITGELICHT

20. 20 MIJN LANDSCHAP
WAAR
WE
VANDAAN
KOMEN
Aziz Bekkaoui over de wissel werking
tussen het landschap en de cultuur.

21. 21
Tekst: Brigitte van Mechelen | Beeld: Rolf Eijtjes, Paul Hilkens
‘DE OVEREENKOMST TUSSEN EEN LONSDALE-BOERKA, EEN NIEUW RELIGIEUS GEWAAD VOOR
KARDINAAL SIMONIS EN EEN PROJECT ALS ‘MELKKLEUREN’? IN AL MIJN PROJECTEN GAAT
HET OVER IDENTITEIT, OVER CULTUUR EN OVER HET ONTSTAAN ERVAN. EIGENLIJK DOE IK
STEEDS HETZELFDE: HET VERHAAL VERTELLEN VAN WAAR WE VANDAAN KOMEN, WAT ONZE
GESCHIEDENIS IS. KOM, IK ZAL HET UITLEGGEN.
Al zo’n tien jaar werk ik naast
mijn werk als
modevormgever/kunstenaar als gastcurator voor verschil-
In het verleden hadden de boeren geen koelcellen, dus de net
gemolken melk moest snel naar de fabriek. Er werden water-
en landwegen aangelegd om dat e ciënt en snel te doen. En
lende musea. Drie jaar terug was ik voor een project in Rusland neem het maken van kaas. Bacteriën bederven – letterlijk –
in de kelders van het Nationaal Museum van Moskou aan het de boel. Het maken ervan moest en moet dus goed worden
kijken naar objecten die grotendeels niet gearchiveerd waren georganiseerd en strak gepland. Een werkhouding waarmee
maar waar de medewerkers, sommigen werkten al meer dan we langzaam maar zeker vergroeid zijn geraakt. We willen
vijftig jaar voor het museum, van alles over wisten te vertellen. alles netjes organiseren en hebben overal wetten en regels
Om hen te kunnen verstaan hadden we de hulp van een paar voor. Kijk maar naar Schiphol, dat wereldwijd te boek staat
jonge tolken. Het grappige was dat de tolken de uitgebreide als toppunt van e ciëntie, overzichtelijkheid, gebruiks-
verhalen over de herkomst, de geschiedenis, de betekenis van vriendelijkheid. En wanneer er in de golf van Mexico een
de objecten, zelfs de smakelijkste anekdotes steeds in luttele olieramp gebeurt, komt een Nederlands bedrijf de boel
zinnetjes samenvatten. Het deed er in hun ogen niet toe, al opruimen. Of neem Dutch Design, inmiddels net als kaas een
die oude verhalen. Veel liever wilden ze met ons over Amster- belangrijk exportproduct. Vormgeving die te boek staat als
dam praten, over het uitgaansleven, muziek. helder, zonder franje en met een sterk concept. Kortom, ik
Maar het ís geen ouderwets gedoe, het heden wortelt in het ontdekte dat de mentaliteit van agrarische ondernemingen,
verleden. De rijk bewerkte kruisen uit de Russische depots en met name die van de melkveehouders, van grote invloed
bijvoorbeeld, symbool van de Russisch orthodoxe kerk, zijn is op deze tijd.
net zozeer een abstract logo als het appeltje dat is voor Apple. Toen ik op een goed moment op zoek ging naar een alledaags
Allebei marketing. De verschijningsvorm, de technologie is object of product dat als sleutel zou kunnen fungeren om de
veranderd, maar in essentie veranderd er weinig. Als je het zó Nederlandse identiteit te ontsluiten, is dat melk geworden.
benaderd zie je dat zo’n kruis wel degelijk iets met ons en met Er stroomt melk door de aderen van dit land. Nederland
onze tijd te maken heeft. Begrijpen waarom je omgeving er- behoort tot de grootste melkexporteurs van de wereld en
uitziet zoals hij doet, dat er een wisselwerking bestaat tussen Vermeers’ melkmeid schonk het al.
cultuur en omgeving, tussen stad en land, tussen geschiedenis
en de actualiteit, maakt dat je associatievermogen zich In deze fase waarin we veel tijd doorbrengen op de digitale snel-
uitbreidt, je inzicht zich verruimt, en dat is pure rijkdom. weg, verdwijnt het gewone, het alledaagse en al helemaal de
essentiële waarden ervan makkelijk uit het zicht. Weten dat
Ik liep al een tijd rond met het idee om iets met de identiteit melk niet uit de fabriek komt maar van de koe, en bossen niet
van Nederland te gaan doen. Wat heeft Nederland gemaakt naar shampoo ruiken maar andersom is belangrijk in mijn ogen.
tot wat het is? In het buitenland valt me op dat Nederland
wordt gezien als een strak geordend en gestructureerd land. ‘Melkkleuren, een frisse blik op melk en Nederland’ is een cul-
Maar waaraan hebben we dat te danken? turele estafette door het hele land. Op zeven plaatsen werken
we samen met lokale agrarische en culturele organisaties toe
De invloed van de agrarische sector op het hedendaagse leven naar een manifestatie met muziek, gedichten, workshops,
en op het landschap is groot. Zuivelproducten zijn aan bederf talkshows, debatten en moderne dans en klompendans.
onderhevig, het vervoer ervan moet dus zonder omwegen,
strikt, schoon en geordend verlopen. Ook verschijnt er regelmatig een speciale krant, de Melkpers.
Thijs Goldschmidt en Mustafa Stitou werken aan een Melk-
roman, over de geschiedenis van de Nederlandse melkvee-
houderij, die eind dit jaar verschijnt. Maar voor het zover is
Aziz Bekkaoui studeerde af aan de Kunstacademie wordt dit najaar de Domtoren in Utrecht omgetoverd tot
van Arnhem (ArtEZ). Naast zijn eigen collectie richt een groot melkpak.
AZIZ zich op het ontwerpen van kostuums voor opera,
dans en theater. Daarnaast creëert modevormgever/
kunstenaar AZIZ performances, installaties en ten- Of het Nederlands landschap zijn weerslag vindt in mijn werk?
toonstellingen in musea en theaters. Solo-exposities Absoluut, de projecten die ik in New York en Japan deed
of werk in samenwerking met diverse kunstenaars
werden 'écht Hollands' gevonden. En daarnaast, steeds als ik
was te zien in verschillende Nederlandse musea,
in het Guggenheim Museum in New York en in per vliegtuig Schiphol nader en die kleurvlakken, rechte lijnen,
Musée de la Mode e du Textile, Parijs. www.aziz.nl die orde zie, wordt ik weer verliefd.’

22. 22 VERHAAL Tekst: A.L. Snijders* | Beeld: Wouter Tulp**
* A.L. Snijders maakte furore als schrijver van columns en staat bekend als een van de grootste
schrijvers van het zeer korte verhaal, kortweg ZKV genoemd. In 2010 won hij de Constantijn
Huygens-prijs. In 2011 schrijft Snijders speciaal voor GRNVLD een column.
** Wouter Tulp volgde de opleiding illustratie aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam en is
werkzaam als freelance illustrator.
Zijn werk loopt uiteen van karikaturen, redactionele illustraties, kinderboekillustraties en hij werkt
ook mee aan animatieprojecten. Tulp heeft zich een breed scala aan technieken eigen gemaakt die
hij ook gebruikt in de illustraties bij de verhalen van A.L. Snijders in GRNVLD.

23. 23
in het bos geplaatst, niet vriendelijk en roman-
tisch, meer een treinwagon waarin winnaars en verliezers met hun handtekeningen een oorlog beëindigen. De
bewoner is een beeldhouwer, een mediterrane jongen, die bij de eerste ontmoeting een geschenk voor mij heeft,
een
tweedehands colbertje. De eigenaar van het bosperceel heeft hem toestemming gegeven zijn wagen op deze
stille, onneembare plek op te knappen; in drie maanden moet het gebeurd zijn. De jongen vertelt verhalen, hij
kent de details van de vestingwerken van Syracuse, hij weet dat Archimedes de katapult ontworpen heeft die
dienst heeft gedaan toen de Romeinen de stad belegerden, hij weet ook dat hij grote spiegels heeft gemaakt
waarmee de schepen van de belegeraars in brand werden gestoken. Hij vertelt dat zijn vader in Syracuse geboren
is als Sefardische jood, maar na zijn huwelijk met een Koptische prinses een ander geloof heeft gekozen. Ik ruik
de Middellandse Zee terwijl ik het colbertje pas en naar de familieverhalen luister.
Ik heb een vermoeden hoe het verder zal gaan, en dat vermoeden blijkt juist. Er is geen water, geen gas, geen
elektriciteit. Hij heeft geen auto, hij heeft nauwelijks geld, hij zit in de natuur die hij met een idyllisch oog
bekijkt, maar de natuur kijkt niet terug, de natuur is geen idylle, ze is ook niet wreed of vrolijk of onverschillig,
ze onttrekt zich aan iedere beschrijving. De natuur bestaat, dat is alles. De wagen staat midden op een pad, maar
op dat pad loopt nooit iemand, het is een doodlopend pad in een zeer stil gedeelte van het bos. Toch wordt de
jongen na verloop van tijd opgemerkt, dat is onvermijdelijk in ons land. In Noord-Alaska of Buiten-Mongolië is
het waarschijnlijk wel mogelijk voor altijd ongezien te blijven, maar hier kan dat niet. Het oog ziet ver, het kijkt
altijd, het rust alleen als het hoofd slaapt. De jongen loopt door het bos, zwemt in een vijver bij een afgelegen
huis, wordt gezien door de bewoner. Na het oog de mond, de bewoner vertelt het aan de postbode, er zwom een
vreemde in de vijver. Iemand ziet de jongen op zijn oude fiets met een gasfles op de bagagedrager. De geruchten
ontmoeten elkaar. Niet nerveus, vlug of geagiteerd, het is een dunbevolkte streek, het duurt maanden.
De jongen klimt over een hek om een paard te aaien, het wordt herfst, het bos wordt dunner, het gaat ritselen,
de temperatuur zakt.
De jongen is een minnaar, hij heeft goede verhalen en mooi haar, hij heeft vriendinnen, die elkaar soms
onverwacht ontmoeten op het bospad. Hun kijvende stemmen klinken ver, ik hoor ze. Volgens mij is dit de echte
natuur – niet de bomen en de bergen en de sneeuw, maar de passie tussen de mensen, de
angst, de liefde,
de begeerte, de jaloezie. Als het echt koud wordt, gaat de jongen schuilen bij de vriendinnen. Ik
zie hem nog wel eens, maar alleen overdag bij windstil, zonnig weer. Ook het gepraat in de buurt
verzwakt en sterft weg. Ik ben de enige die nog weet dat er een wagen in het bos staat. De jongen is
voorgoed verdwenen, de eigenaar laat zich ook niet zien, de jaren verstrijken. Ik zie dat braamstruiken
zich naar binnen wringen, dat het dakleer door wind en regen wordt aangevreten,
dat de wagen scheef zakt en allengs een herinnering wordt.
Het verhaal is afgelopen, ik weet niks meer. Samengevat: een illegale woonwagen die een herinnering wordt.
Toch heb ik een epiloog. Onlangs heb ik voorgelezen in de Burgerzaal in Zutphen. Na afloop kwamen er mensen
met me praten. Ook de jongen, die ik natuurlijk niet herkende. Hij lachte en zei: ‘Dat colbertje heeft
u van mij gekregen.’ Hij had gelijk, ik herinnerde het me.

24. 24 ZWARE KOST Tekst: Frans Ellenbroek* | Beeld: Marleen Felius**
Naar zijn beeld
MET HET DIER HEEFT DE MENS EEN INGEWIKKELDE VERHOUDING. GEVAARLIJK, NUTTIG, LIEF
OF ZIELIG, HET IS ALTIJD WAT. DAT IS AL DUIZENDEN JAREN ZO, MAAR DE DISCUSSIES DIE DE
LAATSTE JAREN OPLAAIEN LIJKEN EEN NIEUWE VERHOUDING OP TE GAAN LEVEREN TUSSEN
DE MENS EN ZIJN GEDOMESTICEERDE DIEREN. HOE KOMT HET EIGENLIJK, DAT WE DIEREN ZO
STERK WILDEN MANIPULEREN, DAT WE HEN UITEINDELIJK ALS DINGEN GINGEN ZIEN? EEN
TERUGBLIK OP DE (PRE)HISTORIE VAN ONZE VERHOUDING MET HET GEDOMESTICEERDE DIER.
Ongeveer tienduizend jaar geleden en daarvoor ging ineens zoveel beter toen we eenmaal in wurmen is. En dat we de wolf hebben veran-
week het foerageergedrag van de mens niet staat waren opgedane ervaringen te onthouden derd in een gedrocht dat net zo’n aanleg voor
sterk af van dat van andere apen. Hier en daar en ook nog door te geven aan familie en vrienden. hernia heeft als wijzelf, of in een mormel dat
wat bessen plukken, wortels uitgraven, stukje We waren er zo goed in, in dat jagen en verza- zo’n klein schedeltje heeft, dat het weliswaar
vlees verschalken. Vooral dat laatste werd een melen, dat men zich af kan vragen hoe en fijn op schoot kan zitten, maar dan met chroni-
specialiteit van onze soort en een motor achter waarom we toch, na een lange ontwikkeling, sche koppijn. Kortom, waarom hebben we de
onze evolutie, want e ectief jagen vraagt om zo diep konden zinken. Zo diep dat we ons nu schepping niet gelaten voor wat hij was en
samenwerking, samenwerking vraagt om voeden met koeien die zo dik zijn dat ze bijna moesten we zo nodig gaan domesticeren?
communicatie, communicatie vraagt om denk- net zo veel barensnood kennen als wijzelf, ook Vanwaar die drang?
vermogen en sociale vaardigheden. En goed al zijn het bij ons niet de billen, maar is ’t het
verzamelen, weten wat eetbaar is en wat niet, hoofd dat amper door het geboortekanaal te Hoewel ik me als bioloog bij zulke vragen
** Frans Ellenbroek is bioloog, beeldend kunstenaar, auteur en directeur van het Brabants Natuurmuseum in Tilburg. Als beeldend kunstenaar is hij vooral bekend
om zijn dierportretten en ‘lege’ landschappen. In 2006 verscheen zijn boek De biologische evolutie van de kunsten.
** Beeldend kunstenaar Marleen Felius heeft een fascinatie voor koeien. Zij illustreerde onder andere Het Koeboek, geschreven door Anno Fokkinga. In samenwerking
met Fokkinga verscheen ook De Koe, gebaseerd op de door haar opgebouwde documentatie over rundvee. Voor de jeugd maakte zij met Bibi Dumon Tak Rundreis
om de Wereld.

25. 25
en gelijkenis
De drang tot domesticatie
A Domesticatie van oerrund tot hedendaagse koe.
normaal gesproken het meest thuis voel bij De eerste twee mensen waren meteen al niet voorkeur uit te spreken, dan nu maar overstap-
Darwin en diens navolgers, dringt zich de tevreden met wat er aan eetbare schepselen pen op de biologische denktrant.
verleiding aan me op om het eens vanuit het beschikbaar was, in die tijd nog veel meer dan
Bijbelse perspectief te bezien. Het begin van nu. Er moest wat veranderen. Aangespoord Het prilste begin van het nieuwe door de mens
de domesticatie plaatsen we immers zowel in door een pootloos reptiel creëerde Eva de gestuurde evolutieproces dat domesticatie
dezelfde tijd als in dezelfde regio als die waarin eerste nieuwe behoefte, overtuigde haar enige heet, kwam niet alleen voort uit drang tot
het scheppingsverhaal zich afspeelt: het consument Adam van de begeerlijkheid van (be)heersen maar ook uit een andere zeer men-
Midden-Oosten, enkele duizenden jaren voor het verboden product en hij hapte toe. De selijke eigenschap: gezelligheid. Je kunt het nu
onze jaartelling. marketing was uitgevonden, een pril begin zelf zien gebeuren. Bij het eerste sneeuwvlokje
In zes dagen schiep God de hemel, de aarde en op kleine schaal, de start van onze culturele rukt Nederland uit, op naar de dierenspeciaal-
al haar schepselen. We kennen de afloop: Hij evolutie en de doorstart van de biologische. zaak. Het is weer tijd voor de pindasnoeren,
zag dat het goed was en nam voor die evaluatie Onze Schepper had het kunnen weten. Want vetbollen en zadennetjes. Mezen, vinken en
een hele dag. Als kroon op het werk had Hij door Zijn beeld en gelijkenis te kiezen als giet- groenlingen weten: de winter breekt weer aan,
– naar eigen beeld en gelijkenis – de eerste man mal voor de mens, voorzag Hij hem natuurlijk het zorgeloze seizoen van voedselovervloed.
en de eerste vrouw geschapen en hen belast ook meteen van Zijn scheppingsdrang. In com- De voor andere jaargetijden zo kenmerkende
met een bijzondere taak en verantwoordelijk- binatie met twee andere typisch menselijke noeste foerageerarbeid wordt een tijdelijk
heid: de zorg voor al hun medeschepselen. neigingen, de drang tot weten en die tot dolce far niente. Dat hoeft nog maar een paar
Mooi gedelegeerd, zou je zeggen. Maar – zoals beheersen, was daarmee de basis gelegd voor eeuwen zo door te gaan om ertoe te leiden,
we weten – uit de eerste historische daad van een onvermijdelijke culturele ontwikkeling: dat alle snaveltjes helemaal zijn aangepast aan
die twee mensen bleek al meteen hoe lastig domesticatie. Als een almachtige en alwetende de pinda, elke vogelsoort het hangen aan een
delegeren kan zijn. En in de millennia die schepper te zijn, die wens zat er al vroeg in: netje beheerst en alleen nog gevederde watjes
hierop volgden bleken – tot op de dag van ook de mens werd een intelligente ontwerper. bezwijken aan de winterkou. Het wordt zelfs
vandaag – ook de nazaten van Adam en Eva Hoe aanlokkelijk deze theologisch geïnspi- door Vogelbescherming gepropageerd. Nog een
de goddelijke opdracht niet altijd naar behoren reerde gedachte ook moge zijn, de bioloog zal paar eeuwen – op de evolutionaire schaal een
te kunnen of willen uitvoeren. haar liever omdraaien: de mens schiep zijn god oogwenk – en Parus domesticus, de Huismees,
naar beeld en gelijkenis. Laat ik, zonder een zal op de soortenlijsten moeten worden

26. 26
ZWARE KOST
bijgeschreven, herkenbaar aan zijn dikke te verteren. Maar het leven werd nooit meer In het Brabants Natuurmuseum in Tilburg is vanaf
snavel. En aan zijn betontegelkleurig verenpak, wat het was: biefstuk, karnemelk, kaas, leren eind juni de tentoonstelling ‘Dier of Ding?’ te zien.
want daarmee valt hij het minst op voor de schoenen, bontjassen en nog veel meer dier- Deze tentoonstelling wordt georganiseerd door het
Brabants Natuurmuseum in samenwerking met
dan zeer algemene half gedomesticeerde lijke dingen droegen bij aan het succes van de Kasteel Groeneveld. Rondom de tentoonstelling wordt
Tuinsperwer, gespecialiseerd in jagen op mens. Toch zou het nog duizenden jaren duren een serie landelijke debatten verzorgd.
vogelvoederplaatsen. voordat de mens het jagen en verzamelen op : www.natuurmuseumbrabant.nl
zou geven, onder druk van nieuwe gevoelens en www.kasteelgroeneveld.nl
Precies zo zal het gegaan zijn, duizenden jaren over dierenwelzijn en dankzij het jagen op
geleden, met die paar oerrunderen die het wel een bal als uitlaatklep, en het verzamelen van Een ander kenmerk van symbiose is dat beide
veilig en prettig hadden, als ze een beetje rond- voetbalplaatjes. samenwerkingspartners in de loop van het evo-
hingen bij, of op het boerenerf van de eerste lutieproces een deel van hun oorspronkelijke
agrariërs. Wolven waagden zich er niet, de kin- Biologisch gezien was hier eigenlijk geen kenmerken verliezen, soms zelfs zoveel, dat je
deren van dat boertje hadden er wel schik in de sprake van een echte innovatie. Dat soorten amper nog ziet waar ze ooit van afstamden.
koeien voorzichtig te benaderen met een bosje organismen, zoals in dit geval Mens en Rund, Bij de gedomesticeerde dieren kennen we dat
vers gras in de hand. Te schuchtere exemplaren elkaars levenswijze en bouw beïnvloeden, allemaal wel, kijk maar naar de verschillen
genoten die voordelen niet en bleven oer. Ook strekkend tot wederzijds voordeel in termen tussen oerrund en lakenvelder of wolf en
bij en na het kalven bleek de mens goedaardig, van overleving, het was al honderden miljoenen pekinees. Soms raakt er zoveel oorspronkelijks
behulpzaam zelfs, en, ach wat, de kinderen jaren de gewoonte bij tal van andere combina- zoek, dat degeneratie optreedt. Een subjectieve
snoepten wat van de romige melk mee, maar ties. In de biologie noemen dat fenomeen en dus onwetenschappelijke term is dat, want
dat hinderde niet, er was genoeg voor het kalf. symbiose. Bekende voorbeelden zijn het zij impliceert een waardeoordeel. Als het
Zo nu en dan verdween een wat oudere koe samenleven van algen en schimmels in korst- beestje maar gelukkig is, zou ik denken. En ik
naar achter de hut, om vervolgens nooit meer mossen, mieren die bladluizen ‘melken’, of weet bijna zeker dat het pekineesje niet naar
gezien te worden, maar dat was zo vergeten. micro-organismen die zich zo in de cellen van het rauwe bestaan van voorvader wolf terug-
Ook waren er die jagende boeren die ontdekten hogere organismen thuis voelden dat ze er niet verlangt en ook dat hij zielsongelukkig zou
hoe je oerrundvlees wat langer goed kon meer weg te slaan waren en veranderden in worden als hem zijn dagelijks blikje Cesar werd
houden als de jachtbuit wat ruim dreigde uit celorganellen, zoals mitochondriën en blad- afgenomen. Maar over kenmerkenverlies voor
te vallen: gewoon nog even laten leven. Wel groenkorrels. Het wederzijdse positieve e ect de mens in het domesticatieproces hoor je
zorgen dat-ie niet wegloopt. Zo veranderde op voortplantingssucces is essentieel voor nooit iemand. Symbiose had toch altijd invloed
langzaamaan het Oerrund Bos primigenius symbiose. Bij mensen en runderen is dat succes op beide partners? Hoe zit dat?
in het tamme en gedomesticeerde Rund Bos met name vanaf de 20ste eeuw gigantisch, om
taurus. Homo sapiens bleef op papier welis- nog maar te zwijgen van varkens. En in Neder- Welnu, dat zit zo. We hebben het niet graag
waar Homo sapiens, maar veranderde van een land stegen we in dit proces tot de grootst over onszelf. En al helemaal niet over onszelf
akkerbouwende jager in een veeboer. Niet dat denkbare hoogte, met meer gedomesticeerde als gedegenereerd dier natuurlijk. We zien niet
er geen genetische kenmerken bij kwamen, dieren en mensen per vierkante kilometer graag onder ogen, dat we zelf van alle gedomes-
zeker wel, zoals bijvoorbeeld (bij sommige vol- dan waar ter wereld ook. ticeerde dieren het aller-gedomesticeerdst
keren) het vermogen om lactose (melksuiker) zijn. Dat we, net als de runderen, honden en
varkens, ook wat mooie, oorspronkelijke vaar-
digheden en talenten zijn kwijtgeraakt. Vuur,
een dak boven het hoofd, warme kleren tegen
de kou, het maakte ons tot huisdier, letterlijk.
De dieren die we in en rond het huis om ons heen
verzamelden en trachtten te transformeren
naar ons beeld en onze gelijkenis noemden we
huisdieren, maar we vergaten dat het met ons-
zelf begon, de mens, het allereerste huisdier.
Wat raakten we zoal kwijt? Van alles. Het ver-
mogen om een eetbare van een giftige padden-
stoel te onderscheiden, de kunst van het jagen,
het respect voor het jachtwild, oog voor de
schoonheid van het leven van, met en in de
natuur. Het vermogen ook om zonder scrupules
maar met zorg uit de natuur te oogsten wat we
nodig hebben, en te laten leven wat mag leven.
Het vlees werd een rood schij e op een schaal-
tje, de bontjas werd een zielig beest, de hond
een medemensje en de koe een melkfabriek.
Het dier werd een ding.

27. TENTOONSTELLING
DIER OF
DING?
OVER MENSEN
EN HUN DIEREN
VANAF 1 JULI 2011
Natuurmuseum Brabant
Spoorlaan 434 TILBURG
Deze tentoonstelling is mede mogelijk gemaakt door:
www.dierofding.nl www.natuurmuseumbrabant.nl

28. 28 WENDE
“ Niet praten zonder
daadkracht, maar
dialoog-in-actie”