1. Ñóâèëàã÷ ºâ÷òºíã àñðàõ, ýì÷èéí
çààëòààð ýì÷èëãýýã ãàðäàí õèéõ, ýì÷
áîëîí áóñàä ìýðãýæèëòí¿¿äòýé õàìòðàí
àæèëëàõ, ºâ÷òºíèé áèåèéí áàéäëûã
¿íýëýõ, çîâèóð øàíàëãààã áàãàñãàõ
çýðýã àæëûã ã¿éöýòãýäýã.
ªâ÷òºíèéã àñðàí ñóâèëàõàä îðîëöîæ
áóé õ¿ì¿¿ñ, ÿëàíãóÿà ºâ÷òºíèé ãýð á¿ë,
àð ãýðèéõýíä õýðõýí àñàð÷ ñóâèëàõ
òàëààð ñóâèëàã÷ çààæ ñóðãàäàã.

2. Ýìíýëýãò õýâòýí ýì÷ë¿¿ëæ áóé ºâ÷òºíä
ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ , õàëäâàð
àâàõààñ ñýðãèéëýõ àæëûã ñóâèëàã÷
õàðèóöäàã.
Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ºâ÷òºíèé ºìíººñ
àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ,ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõ,
á¿õ íºõöºëä òýäíèé ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ,
ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé àñóóäëààð òýäíèé
ãýð á¿ë áîëîí òýäýíä ñóðãàëò ÿâóóëàõ
àæëûã õèéäýã.

3. ªâ÷òºíèéã àñðàõóé

4. Ñóâèëàã÷ ºâ÷òºíä 24 öàãèéí òóðø
òàñðàëòã¿é òóñëàìæèéã áàéíãà
¿ç¿¿ëäýã áºãººä òýäýíä ººðèé㺺
àñðàõàä ñóâèëàã÷èéí äýìæëýã òóñ
áîëäîã.

5. ªâ÷òºíèéã :
• Ǻâ àìüñãàëæ ÷àäàæ áóéã õÿíàõ,
• Õàíãàëòòàé øèíãýí óóæ, õîîëëîæ áàéãàà
ýñýõèéã àíõààðàõ,
• Ýâòýé áàéðëàëä õýâòýæ, óíòàæ áóé
ýñýõèéã øàëãàõ,
• Áèå çàñàõàä íü òóñëàõ,
• Óäààí õºäºë㺺íã¿é áàéñíààñ ¿¿ñýõ
õ¿íäðýë¿¿ä, íóðàõ, õîëãîõ, öîîðîõ, ¿å
ìº÷ õºøèõ çýðãýýñ ñýðãèéëýõýä ñóâèëàã÷
òóñàëäàã.

6. • Òóõàéí ºâ÷òºíä ÿìàð àñóóäàë òóëãàð÷
áóéã îëæ ìýäñýíýýð òýäíèé õýðýãöýýíä
¿íäýñëýí áèå äààñàí àñàðãàà ñóâèëãàà
õèéõ øèéäâýðèéã ñóâèëàã÷ ãàðãàäàã.
Òóõàéëáàë íýã òàëààð óäààí õýâòñýíýýñ
õýñýã ãàçàð äàðàãäàæ õîëãîëò, öîîðîëò
¿¿ñ÷ áîëçîøã¿é ó÷ðààñ ºâ÷òºíèé
áàéðëàëûã 2 öàã òóòàì ñîëèõûã
ñóâèëàã÷ øèéäâýðëýæ áîëíî.

7. • Ãýõäýý ºâ÷òºíèé áàéðëàëûã ñîëèñíîîñ áîëæ
ººð ÿìàð íýãýí õ¿íäðýë ¿¿ñýõ ìàãàäëàëòàé
áîë ýíý òàëààð ýì÷òýé çºâëºëäºõ õýðýãòýé.
• ªâ÷òºíèéã àñðàí ñóâèëàõ øèéäâýð
ãàðãàõàä àñàðãàà, ñóâèëãààíû ìýäëýãýýñ
ãàäíà ºâ÷òºíèé áèåèéí áàéäëûã çºâ ¿íýëýõ íü
÷óõàë. Ñóâèëàã÷ çºâõºí ºâ÷òºíèéã àñðàõààñ
ãàäíà òýäíèé ãýð á¿ë, àð ãýðèéõíèé ñýòãýë
ñàíààã çàñàæ òàéòãàðóóëàõ äýìæèõ àæëûã
õèéäýã.

8. • Ýäãýðøã¿é íàéäâàðã¿é áîëñîí ºâ÷òºíã
òàéâàí çàìààð íàñ áàðàõàä ñóâèëàã÷
òóñàëäàã.
• ªâ÷òºíã àñðàõ ãýäýã ºâ÷òºíèé òàëààðõ
îëîí àñóóäëûã øèéäýõýä àíõààðëàà
õàíäóóëíà ãýñýí ¿ã.

9. • Õ¿í ºâäºæ, ãýìòýë àâàõ ¿åä ãîëäóó ýì÷
ºâ÷òºíèéã ¿çýæ îíîøëîæ òýäýíä ¿¿ññýí
çîâèóðûã áàãàñãàõ, øèíæ òýìäãèéã
àðèëãàõûí òóëä ÿìàð ýì÷èëãýý õèéõ
øààðäëàãàòàéã øèéääýã.
• ªíºº ¿åä ºâ÷òºíèéã ¿íýëýæ òýäýíä áàéãàà
ýìãýãèéã èëð¿¿ëýõýä ñóâèëàã÷ èõ
¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áîëæýý.

10. • Ýìíýëýãò àæèëëàæ áóé ñóâèëàã÷ íü
ºâ÷òºíä áè÷ñýí ýì÷èëãýýã õèéæ
ã¿éöýòãýäýã. Òóõàéëáàë ýì÷ íàð
õàãàëãààíä ºâ÷òºíã òºëºâëºõ, õýâòðèéí
äýãëýì áàðèõ, çàðèì ¿åä òýäýíä òîäîðõîé
ýì÷èëãýýíèé çààëò áè÷äýã.

11. • Ýì÷ çàðèì ýì÷èëãýýã òóõàéëáàë ìýñ çàñëûã
ººðºº ãàðäàí õèéæ ã¿éöýòãýäýã.
• Ýì÷èëãýýíèé èõýíõèéã ñóâèëàã÷ õèéæ
ã¿éöýòãýäýã. ªâ÷òºíä ýì÷èéí çààëòààð
øèíãýí áîëîí ýìèéí áîäèñûã ñóäñààð õèéõ
àæëûã ñóâèëàã÷ áàéíãà ã¿éöýòãýäýã.
ªâ÷òºíä õèéõ á¿õ òàðèëãà õèéõ
àæèëáàðûã ñóâèëàã÷ ã¿éöýòãýäýã.

12. • Ñóâèëàã÷ ºâ÷òºíèé øàðõíû ýäãýðýëòèéã
õÿíàæ, áîîëòûã ñîëüäîã.
• ªâäºëòèéã íàìäààõûí òóëä ñóâèëàã÷ ýì
ºãäºã. Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ºâäºëò
íàìäààõ ýìèéã èõýíõè ýì÷ íàð áè÷äýã.
ªâäºëò íàìäààõ ýìèéã õýçýý ºã÷ áîëîõûã
ýì÷òýé ÿðèëöàæ ñóâèëàã÷ øèéääýã.

13. • Ñóâèëàã÷ íü ºâ÷òºíèé áèåèéí áàéäàë
ñàéæðàõ ÿâöûã õÿíàæ, ýäãýðýõ ÿâöàä
õ¿íäðýë ¿¿ñýõýýñ ñýðãèéëýõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýäýã.
• ßàãààä âý ãýâýë ñóâèëàã÷ íü áóñàä
ìýðãýæèëòí¿¿äèéã áîäâîë ºâ÷òºíòýé áàéíãà
õàðèëöàæ áàéäàã ó÷ðààñ ÿìàð íýãýí
àñóóäëûã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä îëæ ìýäýõ
áîëîìæòîé áàéäàã.

14. • ªâ÷òºíèéã àñðàí ñóâèëàõ ¿åä ñóâèëàã÷
íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áóé
áàãèéí ãèø¿¿äèéí õàìò ¿éë àæèëëàãààã
çîõèöóóëäàã. Òóõàéëáàë ýì÷ íàð, áóñàä
ñóâèëàã÷èä, íºõºí ñýðãýýõèéí
ìýðãýæèëòí¿¿ä çýðýã îëîí ìýðãýæèëòí¿¿ä
ºâ÷òºíä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýä íü õàìòðàí
àæèëëàäàã.

15. • ªâ÷òºíä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæèéã áàãààðàà
õàìòðàí òºëºâëºæ ã¿éöýòãýõ õýðýãöýý
øààðäëàãà áèé áîëîîä áàéíà. Áàãèéí
ãèø¿¿äèéí òºëºâëºñºí ¿éë àæèëëàãàà
õèð ã¿éöýòãýæ áóéã õîëáîæ ºãºõ àæëûã
ñóâèëàã÷ õèéäýã.

16. • ̺í òºëºâëºñºí øèíæèëãýýã ºâ÷òºíººñ àâàõ,
øèíæèëãýýíèé õàðèó àâàõ, ýì÷èëãýý
õèéãäýæ áóé ýñýõ, ýìíýëãýýñ ºâ÷òºíèéã
ãàðãàõààñ ºìíº íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷èä
¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ýñýõèéã íÿãòëàí
¿çýõ àæëûã ñóâèëàã÷ õèéäýã.

17. • Ò¿¿í÷ëýí ñóâèëàã÷ íü àñðàã÷èéí ¿éë
àæèëëàãààã õÿíàäàã áºãººä ºâ÷òºíèé
ºðººíä òîãòìîë öýâýðëýãýý õèéæ áóé ýñýõ,
ºâ÷òºíä ýð¿¿ë õàíãàëòòàé õîîëîîð
¿éë÷èëæ áóé ýñýõèéã õ¿ðòýë øàëãàæ
õÿíàëò òàâüäàã.

18. • ªâ÷òºíèé àð ãýðèéõýí íü ñóâèëàã÷ààñ
õýðõýí àñðàí ñóâèëàõ òàëààð àíõàí øàòíû
ìýäëýã îëæ àâäàã. Óëàìæëàëò àñàðãààíû
àðãûã îð÷èí ¿åèéí àðãàòàé õîñëóóëàí
õýðýãëýõ òàëààð ìýäýæ àâäàã. Äîòíû õ¿íýý
ºâäñºí ¿åä àñàð÷ ñóâèëæ áóé àð ãýðèéõýíä
íü ñóâèëàã÷ áàéíãà ñýòãýëèéí äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé.

19. • Ýìíýëýãò õýâòýí ýì÷ë¿¿ëæ áàéõ õóãàöààíä
ºâ÷òºíä ÷àíàðûí ºíäºð ò¿âøèíä ñóâèëàõóéí
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áóé ýöñèéí õàðèóöëàãûã
ñóâèëàã÷ õ¿ëýýäýã. ªâ÷òºíä áàéíãà
àíõààðëàà õàíäóóëæ ìýðãýæèë íýãò
áàãèéí ãèø¿¿äòýéãýý óÿëäàà õîëáîîòîé
õàìòðàí àæèëëàõ àæëûã ñóâèëàã÷
çîõèöóóëäàã.

20. Õàëäâàð õàìãààëàë
• Õ¿íèé áèå ºâäºæ áèåèéí ýñýðã¿¿öýë
ñóëàðñàí ¿åäýý õàëäâàð àìàðõàí àâ÷
ãýìòýõýä õÿëáàð áîëäîã.
• Ñóâèëàã÷èéí íýã ãîë õàðèóöàõ ¿¿ðýã áîë
ºâ÷òºíä àþóëã¿é ýð¿¿ë îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ
òýäíèéã õàëäâàðààñ õàìãààëàõ ¸ñòîé.
ßëàíãóÿà ºâ÷òºí áèå áèåíýýñýý õàëäâàð
àâàõààñ ñýðýìæë¿¿ëýõ àæëûã õèéäýã.

21. • ªâ÷òºíèé ºðºº òàñàëãàà öýâýð,ýð¿¿ë
àõóéí øààðäëàãà õàíãàñàí áàéõ, óóõ óñ
íü áóöàëñàí áàéõ áºãººä àæèëáàð õèéõ
ç¿¿, òàðèóð, ìàòåðèàë àðèóí ÷àíàðàà
õàäãàëñàí,áîõèð ç¿éëñ õýðõýí
óñòãàãäàæ áóé, ç¿¿ áîëîí õóðö
¿ç¿¿ðòýé ç¿éë¿¿ä íü àþóëã¿é ñàâàíä
õàäãàëñàí áàéõ ¸ñòîéã ñóâèëàã÷ õÿíàõ
íü ç¿éòýé.

22. • Ñóâèëàã÷ íü ºâ÷òºíä ñóâèëãàà õèéõèéí
ºìíº áà äàðàà ººðººð õýëáýë ºâ÷òºí¿¿äýä
ñóâèëãàà õèéõ õîîðîíä ãàðàà çààâàë
óãààäàã.
• Ñóâèëàã÷ íü ºâ÷òºíèéã è÷èæ çîâîõ,
ñàíäàð÷ òýâäýõ, ýâã¿é áàéäàëä îðîõîîñ
ñýðãèéëæ íýð õ¿íäèéã õàìãààëàõ ¸ñòîé.
ªâ÷òºíä õóâöñàà òàéëàõ ýâòýéõýí
íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ òàéâàí áàéäëûã
õàíãàõàä ñóâèëàã÷ òóñàëäàã.

23. • Ò¿¿í÷ëýí ºâ÷òºíä àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàæ, òýäíèéã ÿâæ áàéõäàà õàëüòèð÷
óíàõã¿é, îðíîîñ óíàõã¿é çýðýã àþóëã¿é
îð÷èíã ñóâèëàã÷ á¿ðä¿¿ëæ àíõààðàõ
¸ñòîé.
• Ñóâèëàã÷ íü ºâ÷òºíä õîð õ¿ðãýõã¿é áàéõ
àþóëã¿é îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë

24. ªâ÷òºí áîëîí ò¿¿íèé àð ãýðèéõýíä ñóðãàëò
ÿâóóëàõ
• ªâ÷èí ýìãýãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ,
ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ, õàäãàëàõ,
õàìãààëàõ ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõàä
ñóâèëàã÷èéí ¿¿ðýã îðîëöîî èõ ÷óõàë.
ªâ÷òýé õ¿ì¿¿ñèéã ýð¿¿ë áîëîõîä íü òóñëàõ
çîðèëãîîð ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ àæëûã
ñóâèëàã÷ õèéäýã.

25. • Æèøýý íü Õàãàëãààíû äàðàà óóøãèíä
¿¿ñýõ õ¿íäðýëýýñ ñýðãèéëýõèéí òóëä
ºâ÷òºíä õýðõýí õàíèàõ, ã¿íçãèé
àìüñãàëàõûã ñóâèëàã÷ çààæ ñóðãàäàã.
• ªâ÷òºíä òàÿãòàé õýðõýí ÿâàõ òóõàé çààæ
¿ç¿¿ëäýã .

26. • ×èõðèéí øèæèí ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñò öóñàíä
áàéãàà ñàõàðàà õýðõýí õÿíàõ òàëààð ÷
çºâëºäºã. Ñóâèëàã÷ ºâ÷òºíä àñàðãàà
ñóâèëãàà õèéõ ÿâöäàà òýäýíä ººðèé㺺
õýðõýí àñðàõ òàëààð áàéíãà òàñðàëòã¿é
çààæ ñóðãàõ ¸ñòîé.

27. • ªâ÷òºí áîëîí ò¿¿íèé àð ãýðèéõýíä ýð¿¿ë
àìüäðàõûí òóëä ýð¿¿ë õîîë õ¿íñ
õýðýãëýõ, àðèóí öýâðèéã ñàõèõ, ýð¿¿ë
àõóéí äàäàë ýçýìøèõ, äàñãàë õºäºë㺺í
õèéõ, óíòàæ àìðàõ , çºâ äýãëýì ñàõèõ
çýðýã ýð¿¿ë àæ òºðºõ ¸ñíû òàëààð
òàëààð çààæ ñóðãàõ àæëûã ñóâèëàã÷
õàðèóöäàã.

28. • ªâ÷òºíèéã ýìíýëãýýñ ãàðàõààñ ºìíº ñóâèëàã÷
ºâ÷òºí áîëîí àð ãýðèéõýíä íü ãýðòýé ãàðààä
ÿìàð àñàðãàà õèéõ òàëààð çààæ ñóðãàñàí
áàéõ ¸ñòîé.
• Òóõàéëáàë ºâ÷òºíèé àð ãýðèéõýíä íü
ãýðòýé ãàðààä õýðõýí óãààëãà õèéõ, îðîíä
íü ¿ñèéã íü õýðõýí óãààõ, õîîëëîõ, áîîëòûã
õýðõýí ñîëèõ òàëààð çààæ ñóðãàñàí áàéõ
¸ñòîé.

29. • Àìüäðàëûí ÷àíàðàà ñàéæðóóëàõûí òóëä
ºâ÷òºíä õèéæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ç¿éëýý
õýðõýí õèéæ ÷àääàã áîëîõ òàëààð ÷
çààæ ñóðãàäàã.

30. ªâ÷òºíä äýì ºãºõ
• ªâäºæ çîâñîí çîâèóð øàíàëãààòàé
õ¿ì¿¿ñèéí äýðãýä õàìò áàéäàã
ìýðãýæèëòíèé íýã áîë ñóâèëàã÷ þì.
Ñóâèëàã÷ íàð äºíãºæ ñàÿ òºðæ áóé íÿðàé
õ¿¿õäýýñ ýõëýí, ºâäºæ çîâñîí, ãýìòñýí
õ¿ì¿¿ñò, ò¿¿í÷ëýí íàñ áàðæ áóé õ¿ì¿¿ñò
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëäýã.

31. • Õ¿ì¿¿ñ îéð äîòíûõîíäîî ÷ ÿðèàã¿é ç¿éëýý
ñóâèëàã÷èä ÿðüæ ñàíàà áîäëîî
õóâààëöäàã áºãººä ÿìàð ÷ ºâäºëòèéã
òýñâýðëýí àæèëáàð õèéëãýõäýý õýíèé ÷
äýðãýä õàìààã¿é òàéëäàãã¿é õóâöñàà
òàéëæ ñóâèëàã÷èéí äýðãýä òàéëæ
èòãýë õ¿ëýýëãýäýã.

32. • ªâ÷èí çîâëîíä íýðâýãäñýí õ¿ì¿¿ñò 24 öàãèéí
òàñðàëòã¿é òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ òýäíèé
äýðãýä áàéäàã ìýðãýæèëòýí áîë ñóâèëàã÷
þì.
• ªâäºëò áîëîí àéäàñ õ¿éäýñ,
ãàíöààðäëààñàà áîëîîä óíòàæ ÷àäàõã¿é
áàéãàà ºâ÷òºíä ñóâèëàã÷ òóñëàõààð
äýðãýä íü áàéäàã. Ýíý ¿åä ºâ÷òºíèéã
õîîëëîõ, óãààëãà õèéõ, òýäýíä äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ àæëûã ñóâèëàã÷ õèéäýã.
Ñóâèëàã÷ íü ºâ÷òºíèé õýðýãöýýíä ¿íäýñëýí
àñàðãàà ñóâèëãàà øààðäëàãàòàéã
ÿðèëöàæ áàéæ îëæ ìýääýã .

33. • ªâ÷òºíèé ýðõèéã õàìãààëàõ, òýäíèé ºìíººñ
ÿðèõ, øààðäëàãàòàé ç¿éëèéã
áèåë¿¿ëýõèéí òóëä õ¿ñýëò òàâèõ çýðýã
äýìæëýã íü ºâ÷òºíèéã ºì㺺ëºõ íýã õýëáýð íü
ìºí. Ýíýõ¿¿ äýìæëýã íü ñóâèëàõóéí
òóñëàìæèéí íýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áºãººä
èíãýñíýýðýý ºâ÷òºí ñóâèëàã÷ õî¸ðûí
èë¿¿ áèå áèåíäýý èòãýëöëýë áèé áîëãîõîä
ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ÷óõàë
õýñýã ãýæ ¿çíý.

34. ªâ÷òºí áà ò¿¿íèé àð ãýðèéõýíòýé
õàðèëöàõ àðãà ç¿é
• ªâ÷òºíòýé õàðèëöàõ àðãà ç¿é
• Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýýñ õýí íýã íü ºâäºæ
ýìíýëýãò õýâòýõ íü çºâõºí ºâ÷òºíä òºäèéã¿é
ò¿¿íèé àð ãýðèéõíèé ñýòãýë ñàíààã çîâîîæ
àéäàñ áèé áîëãîäîã. Ñóâèëàã÷ íü ººðèéí
òóðøëàãàä ¿íäýñëýí ºâ÷òºíä òóñëàõûã
õè÷ýýäýã. Òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýä àíõààðàõ
÷óõàë ç¿éëèéí íýã íü ºâ÷òºíä òîäîðõîé,
òýäíèéã äýìæñýí, àíõààðàë õàíäóóëñàí
õàðèëöàà òîãòîîõ ÿâäàë þì.

35. • ªâ÷òºíòýé àíõ óäàà óóëçàõäàà õàìãèéí ò¿ð¿¿íä
íýðýý õýëæ õýçýýä òóñëàõàä áýëýí áóéãàà
èëýðõèéëýõ õýðýãòýé.
• Òóõàéëáàë: Íàìàéã ßíæìàà ãýäýã ºíººäºð îðîéí
ýýëæèíä ãàð÷ áóé ñóâèëàã÷ áàéíà “ ãýæ
òàíèëöóóëíà. Òýð ìº÷ººñ ýõëýí ºâ÷òºíèé ºðººíä îðîõ
àãøèí á¿ðò ºâ÷òºíòýé õàðèëöàõ áîëîìæèéã
àëäàõã¿é áàéõûã õè÷ýýõ õýðýãòýé. ªâ÷òºíèé
ýìíýëýãò áàéõ õóãàöààíä ñóâèëàã÷òàé
õàðèëöàõàä õÿëáàð áîëãîäîã ç¿éë áîë òàíû
í¿¿ðýíä èëýðõèéëýãäýõ õºíãºí èíýýìñýãëýë, òàíû
èòãýë ä¿¿ðýí àñàðãàà õèéæ áóé áàéäàë, ÿìàð ÷
¿åä òóñëàõàä áýëýí áèåèéí õýëýìæ þì .

36. • ªâ÷òºíòýé õàðèëöàà òîãòîîõîä äàðààõ ýíãèéí
çààâðûã äàãàæ ìºð人ðýé.
• ªâ÷òºíèéã àíõààðàëòàé ñîíñîæ ñóðàõ
•
ªíººäºð òàíû áèå ÿìàð áàéíà? ª÷èãäºð òà
çîâèóðòàé õàðàãäàæ áàéñàí. ªíººäºð ÿìàðøóó
áàéíà äàà ãýñýí íýýëòòýé àñóóëòûã ºâ÷òºíä
òàâüæ ÿðèëöëàãàà ýõëýõ õýðýãòýé. ªâ÷òºíòýé
ÿðèëöàæ áàéõ ¿åäýý áóñàä ç¿éëä àíõààðëàà
õàíäóóëæ õýçýý ÷ áîëîõã¿é. ªâ÷òºíä òóñëàõ ãýñýí
ýðìýëçëýý áèåèéí õºäºë㺺íèé õýëýýðýý áóþó
ººðººð õýëáýë í¿äíèé õàðö, öàðàéíû õóâèðàë,
äóóíû ºíãº, àÿëãààðàà èëýðõèéëæ ñóðàõ
õýðýãòýé.

37. • ßðèàã íü òàñëàõã¿é áàéõûã õè÷ýýõ õýðýãòýé.
Òýäýíä þó õ¿ñýæ áóéãàà õýëýõ áîëîìæ îëãîõ íü
÷óõàë. Õýðâýý ºâ÷òºíèé ÿðèà îéëãîìæã¿é áîë
òîäîðõîé áîëãîõ ¿¿äíýýñ íýìæ òîäðóóëàõ ìàÿãààð
àñóóëò àñóó. ªâ÷òºí þó õ¿ñýæ, þó áîäîæ áóé,
òýäíèé ÿðüæ áóé ç¿éëä ÿàðàí øèéäâýð ãàðãàõ
õýðýãã¿é. ªâ÷òºí ÿã þó õýëæ áàéãàà, þóã
õýëýýã¿é îðõèñîí, õýëæ áóé ç¿éëýý õýðõýí
èëýðõèéëæ áóéã àíõààðàëòàé ñîíñîõ õýðýãòýé.
ªâ÷òºíèé í¿¿ðíèé õóâèðàë, áèåèéí õºäºë㺺í, äîõèî
çàíãààíû õºäºë㺺íèéã àæèãëàõ õýðýãòýé.
Çàðèìäàà ºâ÷òºíèé í¿¿ðíèé õóâèðàë, äóóíû ºí㺠íü
¿ãýýð èëýðõèéëýõýýñ èë¿¿ áîäîë ñàíààãàà
îéëãóóëäàã ó÷ðààñ òà ºâ÷òºíèéõºº ¿ãã¿é
õàðèëöàà áóþó áèåèéí õºäºë㺺íèé õýëèéã ñàéí
óíøèæ ñóðàõ ÷àäâàðûã ººðòºº áèé áîëãî.

38. – ªâ÷òºíèé íóóöûã õàäãàëàõ
• ªºð õ¿íýýñ ºâ÷òºíèé òàëààð ºã÷ áóé ìýäýýëýë íü
ºâ÷òºíä òóñëàõûí òóëä áàéâàë ò¿¿íèéã õýíä
ìýäýýëýõ ãýæ áóéã ºâ÷òºí ººðºº ìýäýæ áàéõ ¸ñòîé.
Æèøýý íü: Óðüä ºìíº èëýð÷ áàéãààã¿é øèíæ
òýìäãèéí òàëààð ñóâèëàã÷èä ºâ÷òºí õýëáýë ýíý
òàëààð ýì÷èä õýëæ ìýäýýëýõ õýðýãòýé òàëààð
ò¿¿íä òàéëáàðëàíà. Òóõàéí ìýäýýëýë íü ºâ÷òºíä
òóñëàõàä õýðýãòýé ç¿éë áîëæ ÷àäàõã¿é áîë ýíý
òàëààð áóñäàä äàõèí õýëýõ õýðýãã¿é. Äýýðõ
ç¿éëèéã ìýðãýæèë íýãò ñóâèëàã÷ áîëîí áóñàä
ìýðãýæèëòí¿¿äýä õîâ æèâ áîëãîí ÿðèõ
øààðäëàã¿é.

39. ªâ÷òºíèé îðîíä ººðèé㺺 îðëóóëàí áîäîæ òýäíèé
ñàíàà ñýòãýëèéã îéëãîõ õýðýãòýé
• ªâ÷òºíòýé õàðèëöàà òîãòîîõûí õàìãèéí
÷óõàë ç¿éë áîë ºâ÷òºíèé îðîíä ººðèé㺺
îðëóóëàí áîäîõ ÿâäàë ìºí. ªâ÷òºíèé çîâèóð
øàíàëàãàà, òýäíèé ñàíàà çîâæ áóé ç¿éë,
õýðýãöýýã çºâ îéëãîñíîîðîî ÷èí ñýòãýëýýñýý
òýäýíä òóñëàõ áîëîìæòîé áîëäîã. ªâäºæ
çîâñîí çîâèóð øàíàëàëä àâòñàí ºâ÷òºí íü ÿã
ë òàíòàé àäèë õ¿í áºãººä òàíààñ òóñëàìæ
õ¿ñýæ õàíäñàí ãýäãèéã ìýäðýõ õýðýãòýé.

40. • ªâ÷òºíèéã àñàð÷ áàéõäàà òýäýíä òóñëàõ
ãýñýí ýðìýëçëèéã áèé òºð¿¿ëæ õàëóóí
äóëààí óóð àìüñãàëûã á¿ðä¿¿ëýõ
õýðýãòýé. Òýäýíä õàëàìæ àíõààðàëòàé,
õ¿íäýòãýëòýé õàíäàõ õýðýãòýé.
• ªâ÷òºíèé ñàíàà ñýòãýëèéã îéëãîæ òýäíèé
õýðýãöýýã ìýäðýõ õýðýãòýé. Õýí íýãýí õ¿íä
ñàéõàí ñýòãýëýýð õàíäàõ íü òàíû ¿éë÷èëæ
áóé ºâ÷òºíä òºäèéã¿é òàíû àìüäðàëä ÷ èõ
áóÿí áîëäãèéã ÿìàãò ñàíàæ ÿâàõ õýðýãòýé.

41. • Õýö¿¿ ¿éë÷¿¿ëýã÷òýé õýðõýí õàðèëöàà òîãòîîõ
âý ?
•
• Ýì÷èëãýý ñóâèëãàà õèéëãýõýýñ òàòãàëçàæ,
äóñëûí ãóóðñûã àâ÷ õàÿõ,áîîëòûã õóóëàõ
çýðãýýð ýì÷, ñóâèëàã÷ íàð ëóó óóðëàæ äàéð÷
õàøãèð÷ áàéäàã ºâ÷òºí¿¿ä õààÿà òààðàëääàã.
Áàéíãà èë¿¿ ç¿éëèéã õ¿ñýæ ãîìäîëëîæ áàéäàã
ºâ÷òºíòýé òààðàëäàõ ¿å ãàðäàã. Çàðèì
ºâ÷òºí¿¿ä äóóäàõàä õóðäàí èðñýíã¿é, ÷àäàìæ
ìóóòàé ãýæ õàðààæ ç¿õýõ ÷ ÿâäàë òîõèîëääîã.
Òèéì ºâ÷òºí¿¿äòýé õàðèëöàõàä òèéì ÷ àìàð
áàéäàãã¿é. Èõýíõè òîõèîëäîëä ýìíýëãèéí
ìýðãýæèëòí¿¿ä òýäýíòýé ÿã òýð àÿëãààð
õàðèëö÷èõäàã.

42. • Çàðèìäàà èõýíõè íü òèéì ºâ÷òºíòýé
õàðèëöàõààñ çàéëñõèéäýã. Õàðàìñàëòàé
íü èéì õàðèó íü çºâõºí àñóóäëûã
õóðöàòãàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã. Õýðâýý
ºâ÷òºí óóðòàé áàéâàë õàìãèéí ãîë íü
ÿàãààä òýä óóðëàæ áàéãàà, þóíààñ áîëæ
óóð íü õ¿ðýýä áàéãààã îëæ ìýäýõ íü
÷óõàë.

43. • Çàðèì õ¿í ñóâèëàã÷èéã
èë¿¿ áóðóóòãàæ ø¿¿ìæèëäýã áîë
óóðëàõ áîëñîí øàëòãààí íü íîöòîé ºâ÷èí
îíîøëîãäñîíòîé øóóä õîëáîîòîé áàéäàã.
ªâ÷òºíèé ñàíàà ñýòãýë ÿìàð áàéãààã
îéëãîõûã õè÷ýýæ ÿðèà ºðí¿¿ëýõ íü òýäýíä
òóñëàõ ¿íäýñ áîëäîã.

44. • Òýäýíä ¿¿ññýí çîâèóð øàíàëãàà, ñýòãýëèéí
çîâëîíã îéëãîõûí òóëä àíõààðàëòàé ñîíñîõ íü èõ à÷
õîëáîãäîëòîé. Õýðâýý ºâ÷òºíä ç¿é ¸ñíû ãîìäîë
áàéãàà áîë ýíý òàëààð õàðèóöñàí ýì÷,
ñóâèëàã÷èä ìýäýýëæ ÿìàð íýãýí ç¿éë õèéíý
ãýäãýý õýëýõ õýðýãòýé. Õýðâýý ºâ÷òºí áàéíãà
ãîìäîëëîæ áàéâàë ºâ÷òºíòýé àëü áîëîõîîð íàìóóí
äóóãààð ÿðèëöàæ òàéòãàðóóëàõ, ãîìäëîî ÿðèõ
áîëîìæ îëãîõ, òýäýíä òóñëàõûí òóëä õîøèí øîã
îðóóëàí èíýýìñýãëýæ ÿðèõ õýðýãòýé. Ò¿¿í÷ëýí
ºâ÷òºíèé òàâüæ áóé øààðäëàãà, õ¿ñýëòèéã
îéëãîæ áóéãàà èëýðõèéëýõ õýðýãòýé.

45. • ªâ÷òºíèé õýðýãöýýã îéëãîæ òýäýíä òóñëàõ
•
• ªâ÷òºíèé õýðýãöýý áîëîí ñàíàà ñýòãýë ÿìàð
áàéãàà òàëààð ÿðèëöàæ áàéõ ¿åä òýä
àëü áîëîõîîð õóðäàí òóñàëæ ºãºõèéã
õ¿ñäýã. ªâ÷òºíòýé ÿðèëöàæ áàéõ ¿åäýý
òýäíèé ñýòãýë ñàíààã äýìæèæ, òýäýíä
òóñëàõàä áýëýí áàéãààãàà èëýðõèéëýõ
òóõàéëáàë ÿðèëöëàãûí ¿åä òýä óóõ óñ
àâ÷ðàõûã õ¿ñâýë øóóä àâ÷èð÷ ºãºõ íü
òýäýíä ñóâèëàã÷èä èòãýõ èòãýë
òºð¿¿ëäýã.

46. • ªâ÷òºíòýé õàðèëöàõäàà í¿¿ðýíäýý èíýýìñýãëýë
òîäðóóëæ òýäíèé áèåèéí áàéäëûí òàëààð ºãñºí
ìýäýýëýëèéã àíõààðàëòàé ñîíñîæ öàã àëäàëã¿é
øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý àâàõ íü èë¿¿ à÷
òóñòàé ç¿éë áîëäîã. Õýðâýý ºâ÷òºí ºâäºëòèéí
òóõàé ºã¿¿ëáýë , ºâäºëòèéí áàéäàëä ¿íýëãýý
ºã÷ ò¿¿íèéã íàìäààõ àðãà õýìæýý àâàõ
õýðýãòýé.

47. • Ýì óóëãàõ öàãèéã õ¿ëýýã¿éãýýð àðãà
õýìæýý àâ÷ òóñëàõ õýðýãòýé.ªâ÷òºíä ÿìàð
íýãýí øèíýýð çîâèóð ¿¿ññýí áîë ìýäýýëýëèéã
øàëãàæ ÿàðàëòàé àðãà õýìæýý àâàõ
¸ñòîé. Òóõàéëáàë ºâ÷òºí ºã뺺 Ẻëæñºí
òóõàéãàà õýëáýë øàëòãààíûã îëæ
òîäðóóëàõûí òóëä äàðààõ àñóóëòûã àñóóõ
õýðýãòýé.

48. •
•
•
•
•
•
Õýçýý Ẻëæñºí áý?
Þì èäñýíèé ºìíº, ýñâýë äàðàà Ẻëæñºí ¿¿?
Áººëæèõèéí ºìíº îãèóäàñ õ¿ð÷ áàéñàí óó?
Ãýíýò Ẻëæñºí ¿¿?
ÿéëãýæ ñóóëãàñàí óó?
Äýýðõ àñóóëòàíä õàðèóëò àâñíààð øàëòãààíûã
òîäîðõîéëæ ÿìàð òóñëàìæ õýðýãòýéã øèéäâýðëýíý.
Õýðâýý õàðèóëò íüòîäîðõîé áóñ áàéâàë ÿàðàëòàé ýì÷èä
ìýäýãäýíý.