2. Բանաստեղծ և արձակագիր, ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս, ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի դափնեկիր
Ավետիք Իսահակյանի ստեղծագործությունը
ժողովրդական իդեալների և ձգտումների պոեզիա է՝ դրոշմված ազգային
աշխարհափիլիսոփայությամբ, վարքով ու արժանապատվությամբ:
Ավետիք Իսահակյանը նախնական կրթությունն ստացել է Ալեքսանդրապոլի (այժմ՝ Գյումրի) և
Հառիճի վանքի դպրոցներում, 1889–92 թթ-ին սովորել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում,
որտեղ աշակերտել է Հովհաննես Հովհաննիսյանին, Ստեփան Լիսիցյանին և ուրիշների:
1892 թ-ի դեկտեմբերին «Տարազ» ամսագրում լույս է տեսել նրա առաջին բանաստեղծությունը՝
«Ծաղիկ էի նորաբողբոջ» վերնագրով: 1893 թ-ին մեկնել է Եվրոպա: Աշխատել է Վիեննայի
մարդաբանական թանգարանում և, միաժամանակ, ունկնդրել գիտական դասընթացները,
ապա եղել Լայպցիգի համալսարանի ազատ ունկնդիր: 1895 թ-ին վերադարձել է հայրենիք:
Հայ ազգային-ազատագրական պայքարին մասնակցելու համար 1896 թ-ին ձերբակալվել է և
մեկ տարով բանտարկվել Երևանի բանտում: 1898 թ-ին աքսորվել է Օդեսա: 1900 թ-ին կրկին
մեկնել է Եվրոպա և ապրել Ժնևում ու Ցյուրիխում: 1901 թ-ի սեպտեմբերին վերադարձել է
հայրենիք: 1908 թ-ին կրկին ձերբակալվել է՝ «Դաշնակցության գործով» և, որպես ՀՀԴ բյուրոյի
անդամ, 1 տարով բանտարկվել Թիֆլիսի Մետեխի բանտում:
3. Խուսափելով իր դեմ պատրաստվող դատավարությունից՝ 1911 թ-ին մեկնել է
Կոստանդնուպոլիս: 1912–26 թթ-ին ապրել է Գերմանիայում, Շվեյցարիայում և Իտալիայում:
1926 թ-ին ընտանիքը տեղափոխել է Փարիզ, իսկ ինքը վերադարձել է Հայաստան, որտեղ ապրել
է մինչև 1930 թ.: 1930–36 թթ-ին ապրել է Փարիզում, 1936 թ-ի դեկտեմբերին վերադարձել է
հայրենիք: 1946–57 թթ-ին եղել է Հայաստանի գրողների միության նախագահը:
Իսահակյանի առաջին բանաստեղծական ժողովածուն՝ «Երգեր ու վերքերը» (1898 թ.),
նշանավորել է ժողովրդական բանաստեղծի մուտքը գրական աշխարհֈ Գրքի հիմնական
թեմաները՝ հայրենասիրություն, մայրական սեր, բնապաշտություն, կյանքի և մահվան
առեղծվածի փիլիսոփայական ըմբռնում, բնորոշ դարձան նրա հետագա բանաստեղծությունների
համարֈ
Նրա «Դարդս լացեք», «Սև մութ ամպեր ճակտիդ դիզվան», «Սիրեցի յարս տարան», «Որսկան
ախպեր» և քնարական այլ բանաստեղծություններ երգի են վերածվել: Իսահակյանի
քնարերգությունն իր ոգով ու ոճով, բովանդակությամբ ու գեղարվեստական
առանձնահատկություններով ժողովրդային է: Բանաստեղծի համար սերը կյանքն է՝ իր բոլոր
հմայքներով ու հրապույրներով, սիրո կործանումը հավասարազոր է կյանքի իմաստի կորստի.
Վառ աստղերը երկնից ընկան,
Վարդ ու շուշան թառամեց,
Ախ, իմ կյանքս, անուշ կյանքս
Կտոր, կտոր փշրվեց...
4. Իսահակյանի պոեզիան իր քնարական ներշնչմամբ, բացառիկ մեղեդայնությամբ և զգացմունքների
մաքրությամբ նոր բարձունքի է հասցրել հայ քնարերգությունը: Նրա շնորհիվ հայ մարդու վիշտն ու
թախիծը, բերկրանքն ու կարոտը հասկանալի դարձան աշխարհի ժողովուրդներինֈ Նա դարձավ իր
ժողովրդի ազատաբաղձ հոգու և արդարության դարավոր կարոտի թարգմանը:
Իսահակյանը մշակել է ժողովրդական ավանդավեպեր, լեգենդներ, հեքիաթներ: Բազմաթիվ
սյուժեներ վերցրել է հայ և Արևելքի ժողովուրդների ավանդապատումներից ու իմաստավորել
ժողովրդական կենսափիլիսոփայությամբ, երազանքներով, ձգտումներով («Հայրենի հող»,
«Շիդհարը», «Լիլիթ», «Սաադիի վերջին գարունը», «Հավերժական սերը»):
Իսահակյանի պոեմներից յուրաքանչյուրը խոհափիլիսոփայական մի աշխարհ է՝ կերտված
բանաստեղծական հանճարի բացառիկ ուժովֈ «Ալագյազի մանիները» (1895–1917 թթ.) պոեմը
հայրենի բնաշխարհի հավերժության արտացոլումն է, երիտասարդ Ավետիքի և Զարոյի զուլալ սիրո
պատմությունը: «Իմ կարավանը» (1906 թ.) պոեմ է հայոց անցյալի փառքի մայրաքաղաք Անիի
մասինֈ Բանաստեղծը հիանում է մեր հերոսական պատմությամբ և ոգեկոչում պայքարի նոր
գաղափարներֈ
Իսահակյանը պանդխտության և մայրական սիրո թեմային անդրադարձել է բազմաթիվ
բանաստեղծություններում: Հաճախ պանդխտության երգը միաձուլվել է մոր կերպարին:
«Մայրիկիս» բանաստեղծության մեջ հայրենիքից հեռացած, մորից բաժանված պանդուխտը խոսում
է իր անհուն կարոտի մասին.
Երբ քունդ գա, լուռ գիշերով
Հոգիդ գրկեմ, համբույր տամ,
Սրտիդ կըպնիմ վառ կարոտով,
Լա՜մ ու խնդա՜մ, մայրի՜կ ջան...
5. Մայրական սիրո գեղեցիկ պատկերներ են «Մայրը» և «Մոր սիրտը» լեգենդները:
Հայրենասիրական թեման միշտ առկա է նրա ստեղծագործություններում: Հայրենիքի
հավերժության գաղափարն առավել մեծ ընդհանրացման է հասել «Ռավեննայում» (1926 թ.)
բանաստեղծության մեջ, որը գրել է Իտալիայում:
Իսահակյանի «Մասըսա Մանուկը» (1895–1905 թթ.) վիպասքը, որտեղ պատկերված են XIX դարի
վերջի հայ իրականությունը, ժողովրդի ազատասիրական ուժերի պայքարն օսմանյան
բռնակալության դեմ` հայդուկների գլխավորությամբ, հայ ազգային-ազատագրական շարժման
նորօրյա էպոսն էֈ Մասըսա Մանուկը մեր օրերի Սասունցի Դավիթն է՝ հայ ժողովրդի ապստամբ
ոգու հավաքական կերպարը: Սա դասական էպոսի ավանդույթներով ստեղծված, սակայն նոր
բովանդակությամբ հերոսական ասք է:
Հայ խոհափիլիսոփայական քնարերգության մեջ անհաս բարձունք է Իսահակյանի «Աբու-Լալա
Մահարի» պոեմը (1910 թ.)։Հանձին X դարի արաբ բանաստեղծի կերպարի` Իսահակյանը
վերհանել է ու պարզել ոչ այնքան միջնադարի արաբ հեղինակի կյանքի պատմությունը, որքան իր
անձնական խոհերն ու տագնապները, մտորումներն ու ապրումները հարազատ ժողովրդի
ողբերգական ճակատագրի վերաբերյալֈ «Աբու-Լալա Մահարին» Իսահակյանի արձագանքն է
ժամանակի դաժան ու տմարդի իրականությանըֈ Պոեմի հերոսի ճախրանքը դեպի արևը հնի
մերժումն է ու դատափետումը, նոր կյանքի, նոր գաղափարների հաստատումը:
6. Վերջին՝ «Սասմա Մհերը» (1922 թ.) պոեմում բանաստեղծը յուրովի է ներկայացնում Փոքր Մհերին. Իսահակյանի
մեկնաբանությամբ՝ հենց նա պետք է հագեցներ հայ ժողովրդի հոգում կուտակված արդարության և
հավասարության դարավոր ծարավըֈ Մհերը փորձում է իր օրինակով ոգևորել ընչազուրկին և ռամիկին, պայքարել
տերերի ու իշխանների դեմ, սակայն մենակ է մնում իր պայքարում և, զայրացած այս ամենից, կամավոր փակվում
է Ագռավաքարում։ 19 տարի անց Իսահակյանն «ազատագրում» է իր հերոսին կապանքներից և տեր հռչակում իր
հացին ու վաստակինֈ
Հայ արձակի լավագույն գործերից է Իսահակյանի «Ուստա Կարո» անավարտ վեպը (լույս է տեսել 2006 թ-ին). այն
օսմանյան լծից Հայաստանի ազատագրմանը ձոնված երկ է, որտեղ հեղինակը ներկայացրել է հայ մարդու
հոգեբանության և բնավորության ճշմարիտ ու ամբողջական պատկերըֈ
Հայ պատմվածքի ժանրը հարստացել է գրողի «Համբերանքի չիբուխը», «Հորս գութանը», «Գերեզմանի վրա» և այլ
գործերովֈ Իսահակյանը գրել է նաև հեքիաթներ ու առակներ, բալլադներ ու լեգենդներ, հուշապատում
(«Հիշատակարան», հրատարակվել է 1977 թ-ին), մանրապատումներ և այլն, ունի օրագրային գրառումներֈ 2001
թ-ին լույս է տեսել նրա «Աֆորիզմներ» գիրքը:
Իսահակյանի ստեղծագործություններն իրենց գեղարվեստական կատարելությամբ, փիլիսոփայական
հնչողությամբ համամարդկային ենֈ
ՀԽՍՀ Նախարարների խորհրդի 1980 թ-ի որոշմամբ սահմանվել է Ավետիք Իսահակյանի անվան ամենամյա
գրական մրցանակ:
Իսահակյանի տուն-թանգարաններ են գործում Երևանում, Գյումրիում, նրա անունով կոչվել են փողոցներ
Երևանում, Գյումրիում, հանրապետության այլ քաղաքներում, Մոսկվայում, դպրոցներ և գրադարաններ՝ ՀՀ-ում,
արձաններ են կանգնեցվել Երևանում և Գյումրիում:
ՀՀ 10-հազարանոց թղթադրամի վրա պատկերված է Իսահակյանի դիմանկարը: