1. 1
บทที่ 4
พระราชกรณียกิจ และพระราชดํารัส ของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว
เกี่ยวกับธรรมาภิบาล Τ
รองศาสตราจารย จินตนา บุญบงการ
“...ในยามที่สถานการณของบานเมืองเรา และประเทศตางๆ ในภูมภาคสวนนี้ของโลก
ิ
กําลังเปลี่ยนแปลง เคลือนไหวอยางรวดเร็ว
่
ทานทั้งหลายจะตองควบคุมสติใหมั่น
ไมหวั่นไหวไปกับเหตุวกฤตทําความคิดจิตใจใหหนักแนน
ิ
และเที่ยงตรงเสมอเหมือนกัน ที่จะยึดมั่นในเหตุผลความสุจริตถูกตอง
และประโยชนสุขสวนรวม แลวมุงมั่นปฎิบติหนาที่
ั
ดวยความรู ความสามารถ ดวยความเฉลียวฉลาดรอบคอบ
และความสามัคคีเปนอันหนึ่งอันเดียวกัน
ก็จะรวมกันปฎิบัติบริหารงานทุกดานไดอยางเขมแข็งเหนียวแนน
และประสบความสําเร็จอันงดงามตามเปาหมาย...” 1
พระราชกรณียกิจ และพระราชดํารัส ของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหว เกี่ยวกับธรรมาภิบาลมี
ั
มากมาย จะรวบรวมมาเปน 4 เรื่องใหญๆ ดังนี้
1. แนวคิดการจัดการทียงยืน
่ ั่
2. ธรรมาภิบาลในการบริหาร
3. ความรับผิดชอบของผูบริหารตอสังคม
4. การจัดการดานสิ่งแวดลอม
4.1 แนวคิดการจัดการที่ยั่งยืน
ในแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ ไดจัดใหมีการระดมความคิดเห็นจากผูทรงคุณวุฒิ และ
ประชาชนจากทุกภาคทั้งในระดับจังหวัด ระดับอนุภาค และระดับชาติ จึงเห็นพองตองกันวาเพื่อการพัฒนา
Τ
จากบทความในการจัดประชุมวิชาการเนื่องในวโรกาสพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวครองสิริราชสมบัติครบ 60 ป หัวขอเรื่อง ใตรมพระบารมีพระ
บรมธรรมมหาราชา

2. 2
เศรษฐกิจ และสังคมของชาติอยางยั่งยืน จะตองอัญเชิญ “ปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง” มาเปนหลักการ
พื้นฐานของการพัฒนาทั้งทางดานเศรษฐกิจและสังคม โดยเฉพาะใชเปนแนวทางในการดําเนินวิถีชวิตของคนไทย
ี
ทั้งในระดับบุคคล ครอบครัว ชุมชน และสังคมโดยสวนรวม โดยยังคงใหความสําคัญกับการพัฒนาแบบ
องครวมที่ยึดคนเปนศูนยกลางการพัฒนา อันเปนแนวคิดและแนวทางตอเนื่องจากแผนพัฒนาเศรษฐกิจและ
สังคมแหงชาติ ฉบับที่ 8 เพื่อนําไปสูการพัฒนาที่ยั่งยืนและความกินดีอยูดีมีความสุขอยางพอเพียงของปวง

ชนชาวไทย
เศรษฐกิจพอเพียง
“...ใหพอเพียงนี้ก็หมายความวา มีกินมีอยู ไมฟุมเฟอย ไมหรูหราก็ได
แตวาพอ แมบางอยางอาจจะดูฟุมเฟอย
แตถาทําใหมีความสุข ถาทําไดก็สมควรที่จะทํา สมควรที่จะปฎิบัติ...” 2
แนวพระราชดําริเรื่อง “เศรษฐกิจพอเพียง” เปนพระราชปรัชญาที่ชี้ถึง แนวการดํารงอยูและปฎิบัติ

ตนของประชาชนในทุกระดับ ตั้งแตระดับครอบครัว ชุมชน จนถึงระดับรัฐ ทั้งในการพัฒนาและบริหาร
ประเทศใหดําเนินไปในทางสายกลาง 3 หลักการนี้เหมาะสมสําหรับประเทศไทยที่กําลังพัฒนาเศรษฐกิจ
เพื่อใหเจริญกาวหนาไปไดทันตอเศรษฐกิจของโลกในยุคโลกาภิวัฒน ที่เนนการบริโภคจนเกินความสามารถ
ของกําลังการผลิต
ความหมายและแนวทางสําคัญเพื่อการปฎิบัติ
ความพอเพียง หมายถึงความพอประมาณ ความมีเหตุผลรวมถึงความจําเปนที่จะตองมีระบบ
ภูมิคุมกันในตัวที่ดีพอสมควร
ผลกระทบจากยุคโลกาภิวัฒน ผลกระทบในยุคโลกาภิวฒนตอเศรษฐกิจ การเมือง และสังคมใน
ั
ยุคนี้มีอยางมากมายทั้งภายนอกและภายใน ผลกระทบมีอยางรุนแรง รวดเร็ว และตอเนื่องจนปวงชนชาวไทย
ไมอาจเขาใจ และตั้งตัวรับผลกระทบตอความเปลี่ยนแปลงทั้งภายในและภายนอกไดอยางถูกตอง เหมาะสม
และทันการ
แนวทางสําคัญเพือการปฎิบติ
่ ั การจะรับมือกับผลกระทบในยุคนี้จาเปนตองอาศัยความรอบรู
ํ
ความรอบคอบ และความระมัดระวัง โดยยึดหลักการที่พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวทรงเปนอยูตลอดเวลา
 
คือ “รูรัก สามัคคี” มาเปนแนวคิดหลักนําทางในการจะนําวิชาการตางๆมาใชในการวางแผนและการ
ดําเนินการทุกขั้นตอน ทุกระดับ
สิ่งสําคัญยิ่งในการปฏิบัติ ตองเสริมสรางพื้นฐานจิตใจของคนในชาติ โดยเฉพาะผูบริหาร
ประเทศ นักการเมือง เจาหนาที่ของรัฐ นักทฤษฎี และนักธุรกิจในทุกระดับ จําเปนตองมีจิตสํานึกใน
คุณธรรม ความซื่อสัตยสุจริต และพัฒนาใหมีความรอบรูที่เหมาะสม ดําเนินชีวิตดวยความอดทน มีความเพียร
มีสติปญญา และความรอบคอบ ทั้งนี้เพื่อใหเกิดความสมดุล และมีความพรอมที่จะรับมือกับการเปลี่ยนแปลง

3. 3
ที่เกิดขึ้นอยางรวดเร็ว รุนแรง ตอเนื่อง และกวางขวาง ทั้งทางดานวัตถุ สังคม สิ่งแวดลอมและวัฒนธรรม
จากโลกภายนอกที่ประชาชนชาวไทย จําเปนตองติดตอและอยูรวมดวย
“พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหวทรงชี้ทางสวางใหคนไทยมานานแลว ทั้งมีพระราชดํารัสเรื่องเศรษฐกิจ
ั
พอเพียงมานานเกือบ30 ป และยังทรงปฏิบติใหเห็นเปนแบบอยาง
ั เพียงแตไมคอยมีใครเห็นไมสนใจกัน
ประเทศชาติก็เลยตองย่ําอยูในวังวนของปญหากันอยางนี้” 4

พระบรมราโชวาทเกี่ยวกับเศรษฐกิจพอเพียง 5
เปรียบเสมือนเสาเข็ม
“เศรษฐกิจพอเพียงเปนเสมือนรากฐานของชีวต รากฐานความมันคงของแผนดิน เปรียบเสมือนเสาเข็มที่
ิ ่
ถูกตอกรองรับบานเรือนตัวอาคารไวนั่นเอง สิ่งกอสรางจะมั่นคงไดก็อยูที่เสาเข็ม แตคนสวนมากมองไมเห็น

เสาเข็ม และลืมเสาเข็มเสียดวยซ้ําไป”
ตองทําแบบคนจน
“ตองทําแบบคนจน เราไมเปนประเทศร่ํารวย เรามีพอสมควร พออยูได แตไมเปนประเทศที่กาวหนา
อยางมาก เพราะถาเราเปนประเทศกาวหนาอยางมาก ก็จะมีแตถอยหลัง ประเทศเหลานั้นเปนประเทศที่มี
อุตสาหกรรมกาวหนา จะมีแตถอยหลัง และถอยหลังอยางนากลัว แตถาเริ่มการบริหารที่เรียกวา แบบคนจน
แบบที่ไมติดกับตํารามากเกินไป ทําอยางมีสามัคคีนี่แหละ คือเมตตากัน ก็จะอยูไดตลอดไป”
พึ่งตนเอง (Self-sufficiency)
“Self-sufficiency นั้นหมายความวา ผลิตอะไรมีพอที่จะใชไมตองไปขอซื้อคนอื่น อยูไดดวยตนเอง
(พึ่งตนเอง).... บางคนแปลจากภาษาฝรั่งวา ใหยืนบนขาตัวเอง คําวา “ยืนบนขาตัวเอง” นี่มีคนบางคนพูดวา
ชอบกล ใครจะมายืนบนขาคนอื่น มายืนบนขาเรา เราก็โกรธ แตตัวเองยืนบนขาตัวเองก็ตองเสียหลักหกลม
หรือลมลง อันนี้ก็เปนความคิดที่อาจจะเฟองไปหนอย แตวาเปนความที่เขาเรียกวายืนบนขาของตัวเอง
(ซึ่งแปลวา พึ่งตนเอง) หมายความวาสองขาของเรานี่ยนบนพื้น ใหอยูไดไมหกลม ไมตองไปขอยืมขาของ
ื
คนอื่นมาใชสาหรับยืน”
ํ
4.2 ธรรมาภิบาลในการบริหาร
“...ผลของการคิดดี ทําดี ทําถูกตองนั้น จะไดสงเสริมใหแตละคนตลอดจน

ประเทศชาติดาเนินกาวหนาตอไปดวยความมั่นคงสวัสดี...”6
ํ
ทศพิธราชธรรมเปนหลักธรรมาภิบาลของพระมหากษัตริย ที่ไดถูกกําหนดมาตั้งแตสมัยโบราณ
แตเปนหลักการปฏิบัติที่ไมลาสมัย เปนสิ่งที่ประชาชนทังหลายสามารถเอามาประยุกตใชได ทั้งนีจะเห็นได
้ ้
วาพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวทรงมีพระราชกรณียกิจใหปวงชนชาวไทย ไดเห็นอยูตลอดเวลา หากผูบริหาร
 

4. 4
ทั้งหลายนําไปประยุกตใช จะทําใหจรรยาบรรณในการบริหารนําความสําเร็จ ความสุข ความเจริญมา
ใหอยางแนนอน
ทศพิธราชธรรม 7
ทศพิธราชธรรม คือ ธรรมะ 10 ประการ สําหรับพระมหากษัตริยทรงปฏิบัติ อันนํามาซึ่งความ
เจริญรุงเรืองความสงบสุขสันติของบานเมือง และพสกนิกรทั้งหลาย พระราชธรรมทั้ง 10 ประการไดแก
ทานํง สีลํ บริจฺจาคํ มทฺทวํ ตป อกฺโกธํ สวิหึสา ขนฺติ และอวิโรธนํ
1. ทานํ คือ การใหอยางมีผรับ ไมวาจะเปนการใหทางกําลังวัตถุสิ่งของ การใหทางกําลังสติปญญา
ู
การใหทางกําลังกาย กําลังใจ จะเห็นไดชดเจนจากโครงการพัฒนาตางๆ ที่ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ
ั
ใหดําเนินตามแนวพระราชดําริ การพระราชทานพระราชทรัพยสวนพระองคในกรณีและภัยพิบัติตางๆ 
2. สีลํ คือ การสํารวมในศีล การรักษากาย วาจาใหเรียบรอย พระราชจริยาวัตรทีปรากฏทางพระ ่
วรกาย ทางพระวาจา ลวนหมดจดงดงาม เปนที่จับใจของผูพบเห็น
3. บริจฺจาคํ คือ การบริจาค เปนการใหภายใน หรือที่เรียกวาทางจิตใจ เปนการใหแบบไมตองมีผูรับ
เปนการยอมสละสวนเฉพาะตน เพื่อประโยชนสวนรวม สละความสุขสบาย และผลประโยชนสวนตน
ได มีจิตใจกวางขวาง เอื้อเฟอเผื่อแผชวยเหลือเกื้อกูล
4. อาชฺชวํ คือ ความเปนผูตรง ไดแก การประพฤติตอตนเองและผูอื่นดวยความจริงใจ ไมมีมายาสาไถย
ไมมีนอก ไมมีใน พระมหากษัตริยทรงซือตรงในฐานะที่เปนผูปกครองดํารงอยูในสัตยสุจริต ซื่อตรงตอ
่
พระราชสัมพันธมิตร และอาณาประชาราษฎร
5. มทฺทวํ คือ ความเปนผูออนโยน ไดแก สัมมาคารวะ ออนนอมตอทานผูใหญผูเจริญ ออนโยนตอ
บุคคลที่เสมอกันและต่ํากวา วางตนสม่ําเสมอ ไมดูหมิ่นผูอื่น ในหลวงของเราทรงปฏิบัติพระราชธรรม
ขอนี้อยูเปนนิตย ทรงมีพระพักตรอันแชมชื่น อันบงบอกถึงพระเมตตาคุณ และพระกรุณาธิคุณอันเปยม
ลนอยูภายใน พระองคมิไดถือพระอิสริยยศ เสด็จพระราชดําเนินทรงเยี่ยมเยียนราษฎรโดยไมเลือกชั้น
วรรณะแตอยางใด
6. ตป คือ ความเพียร ไดแก ความบากบั่น กาวหนาไมถอยหลัง ความไมหยุดอยูกับที่ อันเปน
คุณสมบัติที่เผาผลาญกิเลสความเกียจครานทั้งปวง การที่พระมหากษัตริยทรงตั้งพระราชอุตสาหะ
วิริยะ ปฏิบัตพระราชกรณียกิจทั้งปวงใหสําเร็จยอมเปนตัวอยางอันดีในเรื่องความเพียร
ิ
7. อกฺโกธํ คือ ความไมโกรธ ไดแก การไมแสดงความโกรธใหปรากฏ ตลอดถึงการไมพยาบาทมุงราย
ผูอื่น กิริยาทีแสดงความโกรธออกมานั้นไมงดงาม นาเกลียดนาชัง ในหลวงของเราไมเคยแสดงพระ
่
อาการกริ้วโกรธ แมจะมีเหตุใหระคายเคืองเบื้องพระยุคลบาท พระองคทรงมีพระอาการสงบนิ่ง
8. อวิหึษา คือ ความไมเบียดเบียน ไดแก การไมกอความทุกขยากใหแกผูอื่นตลอดถึงสัตว ดวยเห็น
เปนการสนุกของตนเพราะอํานาจโมหะ เชน ทํารายคนและสัตวอื่นเลน ความไมเบียดเบียน จักเปนได
ก็ตองอาศัยความกรุณาเปนเบื้องหนา

5. 5
9. ขนฺติ คือ ความอดทน ไดแก ความอดทนตอโทสะ อดทนตอโมหะ นันเอง ไมทําลวงไปดวยอํานาจ
่
โลภะ หรือราคะ โทสะ โมหะนี้ งามทางกาย ทางวาจา ตลอดถึงทางมนะ หรือทางใจ ขนฺติ คูกับโสรัจจะ 
โสรัจจะ ไดแก การทําใจใหสงบจากความคิดที่จะทําชัว พูดชั่ว หรือคิดชั่ว ขันติและโสรัจจะ เปนธรรมะ
่
ที่ทําใหงามคือทําใจใหงามกอน เมื่อใจงามแลวกายก็งาม วาจาก็งาม ความคิดเรืองราวตางๆ ก็งาม
่
10. วิโรธนํ คือ ความไมคลาดธรรม วางตนเปนหลักหนักแนนในธรรม คงที่ ไมมีความเอนเอียง
หวั่นไหว เพราะถอยคําที่ดีราย ลาภสักการะ หรือ อิฎฐารมณอนิฏฐารมณใดๆ สถิตมั่นในธรรม

ทั้งสวนยุติธรรม คือ ความเที่ยงธรรมก็ดี นิติธรรม คือ ระเบียบแบบแผนหลักการปกครอง ตลอดจน
ขนบธรรมเนียมประเพณีอนดีงามก็ดี ไมประพฤติใหเคลือนคลาดวิบัตไป
ั ่ ิ
4.3 ความรับผิดชอบของผูบริหารตอสังคม
“...ประเทศของเราจะมีความมั่นคงเปนปรกติสุขอยูได ก็ดวยคนไทยทุกหมูเหลามีความ

สมัครสมานสามัคคี และรูจักปฏิบติหนาที่ของแตละฝายแตละคนใหประสานสงเสริมกัน...”8
ั
จากการติดตามพระราชกรณียกิจของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหวอยางใกลชิดจะสามารถประมวล
ั
วิธีการที่พระองคใชในการดําเนินพระราชกรณียกิจที่มีผลใหเกิดเปนการบริหารจัดการที่แสดงความ
รับผิดชอบของผูบริหารตอสังคม ซึ่ง ดร.สุเมธ ตันติเวชกุล ไดรวบรวมเอาไว 10 ประการดังนี้ 9
1. ทํางานอยางผูทรูจริงและมีผลงานเปนที่ประจักษ
ี่
“รูรัก สามัคคี” เปนคําที่พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหวทรงรับสั่งเสมอคําวา “รู” เปนสิ่งสําคัญในการ
ั
ทํางาน ไมวาจะเปนผูบริหาร หรือผูดําเนินงานในระดับใด ตั้งแตระดับผูบริหารชาติบานเมือง ไปจนถึง
ผูบริหารหนวยงานยอย
ตัวอยาง “การรอนุรักษ” ไมไดแปลวา ไมตองทําอะไร หามแตะตองมีของเกาเก็บเอาไว นั่น
ไมใชผูรูจริง “การอนุรักษ” เปนกิจกรรมหนึ่งที่พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหวทรงดําเนินเปนพระราชกรณีย
ั
กิจอยางผูรูจริงโดยทรงเริ่มจากการทดลองในพระบรมมหาราชวัง พระองคทรงเอาสระวายน้ําของพระองค
ทานที่สวนอัมพรมาเลี้ยงปลา โดยมีพระราชดํารัสวา “อยูไปของหรูหราฟุมเฟอยก็ไมคอยไดใชวายน้ํา เลี้ยง
ปลาดีกวา” ปลาหมอเทศเกิดที่นั่น แจกจายกระจายไปทั่ว พระองคไมเสวยปลาหมอเทศ พระองครับสั่งวา
“เหมือนลูก” เพราะพระองคทานเริ่มเพาะ แลวแจกจายไปทั่ว เปนโปรตีนราคาถูกใหกับทุกคน
การทํางานตองมี “สติ” และจะเกิดสิ่งที่สูงกวาตามมาคือ “ปญญา”
พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวทรงศึกษาเรื่องทีจะทรงปฏิบัตอยางละเอียดในทุกเรื่องกอนจะ
 ่ ิ
ตัดสินพระทัยลงไปชวยพัฒนาประชาชน ทรงศึกษาแผนที่ ศึกษาชองทางน้ํา ศึกษาเรื่องกระบวนการพัฒนา
และเมื่อพรอมแลวพระองคจงจะลงไปทํา
ึ

6. 6
2. ความอดทน มุงมั่นยึดธรรมะและความถูกตอง
ชีวิตเราเหมือนกันทุกคน บางครั้งถูกกดดัน บางครั้งถูกเกลียดชัง บางครั้งถูกอิจฉา บางครั้งถูก
ทําลาย บางครั้งมีอุปสรรคอยางมาก ฉะนันความอดทนตองมี
้
ตั้งแตปลายป 2543 มาจนกระทั่งทุกวันนี้ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหว พระราชทานปริญญาไปแลวรวม
ั
น้ําหนักทั้งสิ้น 220 ตัน แมกระทั่งสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา พระราชทานปริญญาปหนึ่งๆ หนึ่งแสน
ฉบับ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช พระราชทานใหราชภัฏ ราชมงคล อีกหนึ่งแสนฉบับ แตละฉบับหนัก 3
ขีด ตองนั่งยกสงไปมา 2,400 ที ในแตละวัน
ไมทรงปริพระโอษฐ ประทับอยูในปาในดงมืดค่ํา แมลงบินมาสองไฟแมลงบินเขาหนาเขาตา ไม

ทรงปริปาก ทากตอยดึงออกมาปลอยไป นั่นคือพระเจาอยูหว ั
พระเจาอยูหัว 59 ปนี้ ทุกขยากมากๆ ทรงงานมากจนกระทั่งวันนี้ ผลพวงก็ออกมาตอนพระชนมายุ 72
พรรษา ทรงเสด็จมาประทับที่พระราชวังไกลกังวล หัวหิน ก็เพื่อรักษาอาการปวดพระปฤษฎางคใหเขาที่
ตองใชเวลาตั้ง 3-4 เดือน เทาที่รับทราบมา ทรงใชจนพระวรกายสึกหรอ ภาษาชาวบานอยางนั้นดีกวา แลว
เราจะนิ่งเฉยอยูไดอยางไร ความอดทนของเราที่จําเปนตองมี เพื่อจะเผชิญกับเหตุการณนั้นนอยกวาพระองค
ทานเยอะ เพราะเราเผชิญแคปญหาในสํานักงานของเรา พระองคทานปญหาทั้งชาติ พระองคทานรับสั่งวา
ตามปกติโครงสรางของสังคมตองเปนรูปปรามิดใชไหม ทรงถาม จะเปนปรามิด คนจนก็อยูที่ฐาน รวย 
ขึ้นมาหนอยก็เขยิบขึ้นมาเรื่อยๆ และในฐานะพระเจาแผนดินก็เปรียบเหมือนคนสูงสุด พระเจาแผนดินก็
เปรียบเหมือนอยูยอดปรามิด อันนั้นคือโครงสรางทั่วๆไป แตพระองคทานรับสั่งวาโครงสรางของ
สังคมไทยนั้นเปนปรามิดหัวกลับ พระองคทานแทนที่จะอยูบนยอด ประทับอยูบนยอดปรามิดสบายๆ ตอง
อยูกนกรวย ตองมารองรับ ทุกอยางมาเทสูพระองคหมด ทั้งคนจน คนรวยอะไรไมรู ใครตีกันที่ไหนก็ถึง
พอของแผนดิน ขาราชการตีกัน นักการเมืองตีกัน พระตีกัน ไมมีเวนสักกลุม สนุกสนาน อะไรกันไมรู ใคร
ตีกันทั่ว มันดี ไมมีคูกัด ก็กัดตัวเอง ก็มนดี นั่งขย้ําแขนกันเสร็จแลวพอแกไมตกก็ถวายฎีกา ยุตธรรมหรือ
ั ิ
เปลาก็ไมทราบ
พระองคตองอดทนตลอดเวลา 59 ปกวา พวกเราอายุราชการอยางมากก็ 40 ป รับราชการอายุ 20
เกษียณอายุ 60 เพราะฉะนั้นเรื่องความอดทนนั้นขอใหมองพระเจาอยูหวไว แลวพยายามทําตามใหได
ั
ธรรมะ ความถูกตอง ทรงถือยิ่งกวาสิงใด ่ ทานรูหรือไมวาคนถวายเงินโดยเสด็จพระราชกุศล ซึ่ง
สวนมากเราก็พูดกันทัวๆไป ทานเชื่อหรือไมวากองนี้ใครแตะไมไดนะครับ ทําบุญอยางเดียว
่ เพราะ
เจาของเงินเขาระบุไว โดยเสด็จพระราชกุศล ซึ่งคนถวายนั้นถวายโดยเสด็จพระราชกุศล และมักจะคิดวา จะ
ทรงทําอะไรก็ทําเถอะ กองไหนตามพระราชอัธยาศัย กองนี้ก็ถึงไปใชอะไรก็ได แตพระองคก็ไมเคยใชสวน
พระองคเลยกําชับเรากําชับนักหนาเรื่องความถูกตองในการดําเนินการ ตองทุกกระเบียดนิว ทุกกระบวนการ
้
ตองยึดความถูกตองไว

7. 7
3. ความออนนอมถอมตน เรียบงาย และประหยัด
พระองคทรงนอมพระวรกายไปหาประชาชน คุกเขาหนาประชาชน ตามทุกขสุข ปรึกษาหารือ
กับเขาเปนชัวโมงๆ บางทีประทับพับเพียบ ประชาชนนั่งพับเพียบ พระองคทานก็ทรุดพระวรหายนั่งเสมอ
่
บนพื้นเดียวกัน
เวลาทรงงานตางๆนั้น ทรงประทับกับพื้นประทับพับเพียบ ทานประทับพับเพียบไดเปน 5-6
ชั่วโมงไมเปลียนทาเลย พระองคกองเอกสารบนพื้น ผูถวายงานก็นั่งลอมวงเฝากัน ไมตองเขาหองประชุม ไม
่
ตองมีโตะเกาอี้ ประหยัดนันเอง
่
ฉลองพระองคเปนสิบๆป ก็อยางนั้น ฉลองพระบาทผาใบตลอด 54 ป ไมเคยเปลี่ยนยี่หอเลย
นาฬิกาของพระองคทาน พระองคเรียกของพระองคเองวา “ยี่หอใสแลวโก” ราคาไมกี่รอยบาท ยาสีฟน
 
จะทรงบีบใชจนหมดแบนจริงๆ ไมเหลือเลยจึงจะทิ้ง
4. มุงประโยชนคนสวนใหญเปนหลัก
พระองคทานไดดําเนินการตลอดชีวิตของพระองค 59 ป ของการทรงงานนั้น ทรงยึดถือ
ประโยชนสวนรวมเปนที่ตั้งโดยตลอดไมเคยนึกถึงพระวรกายแมแตนอย
เคยเขาไปขอพระราชทานพร ทรงพระราชทานพรวันเกิดวา “ขอใหมีรางกายที่แข็งแรง เพื่อ
สามารถทําประโยชนใหกับคนอื่นเขาได ขอใหมีความสุขจากการทํางาน และขอใหไดรับความสุขจาก
ผลสําเร็จของงานนั้น”
5. รับฟงความเห็นของผูอื่น เคารพความคิดที่แตกตาง
เมื่อวันที่ 4 ธันวาคมที่ผานมา (พ.ศ. 2546) ทรงเตือนวา “นั่งปรึกษาหารือกัน ฟงเขาแสดงเหตุ
แสดงผลออกมา แลวเราแสดงเหตุแสดงผลออกไป แลวดูสิ เหตุผลอันไหนจะยอมรับไดถูกตองมากกวา และ
เมื่อตกลงกันแลวก็เลิกเถียงกัน ลงมือปฏิบัติเลย”
6. ความตังใจจริงและขยันหมันเพียร
้ ่
พระเจาอยูหัวเวลาทําอะไรทรงมุงมั่นมาก เรื่องความขยันไมตองพูด ทรงงานไมมีวันเสารวน
 ั
อาทิตย ไมมีเวลากลางวันกลางคืน
จําไดไหมเมื่อ 2-3 ปที่น้ําทวม ทรงอึดอัดพระทัย พระองคทานไมใชหนวยงานจะไปสั่งเขาได
อยางไร รัฐบาลก็ไมใช จะทํากันทีตองจัดประชุม น้ํามาแลวนะ แลวก็ดุนะครับ พระองคไมรับสั่งอยางที่เจา
ขุนมูลนายของเราชอบสั่งกัน ชอบพูดกัน น้ํามาแลวพวกเราไปทํา ไม พระองคอธิบายนี่น้ําทวมมันมาวินาที
ละเทานั้น ระหวางทางมันเติมเทานั้น เพราะฉะนั้นระหวางทางมันเติมมากี่ลูกบาศกเมตร เคลือนยายดวย ่
ความเร็วเทานัน เพราะฉะนันนับวันเวลาทีเ่ ทานั้นจะถึงกรุงเทพฯ พอดี รับพระราชกระแสมา พรุงนีเ้ ชาเราจะ
้ ้
เริ่มดําเนินการ ไมใชพรุงนีเ้ ชา ตองเดี๋ยวนี้ๆ เพราะน้ําไมมหยุด ไมใชหยุดกอนแลวโอเค รอพรุงนี้เชาถึงจะทํา
ี
ไดแลวคอยมา เผอิญน้ําเขาไมไดหยุดอยางนั้น เขามาของเขาตลอด เราตองรีบทํากันคืนนี้เลย

8. 8
เรื่องความขยัน เรื่องความตั้งใจอะไรตางๆนัน จะเห็นไดชดเจน ความตังใจจริงนีเ่ ห็นไหมครับ
้ ั ้
ทรงเปนเลิศหมดทุกอยาง
ตอนที่ไดรับดุษฎีบัณฑิตแพทยศาสตร รับสั่งวาเปนหมอยาแลว พอถัดมาไดรับนิติศาสตร ทรง
บอกวาเปนหมอยาเสร็จแลวเปนหมอความ แลวถัดมาอีกสักพักไดเกษตรก็บอกวาไดเปนหมอดินแลว แลว
ตอนนี้เปนหมอลําแลวดวย เพราะไดรับดุษฎีบัณฑิตดานดนตรี ทรงมีพระอารมณขัน และจะทรงรับสั่งเลนๆ
อยางนั้น แตแสดงใหเห็นถึงความตั้งพระทัยจริงแลวไปสูการปฏิบัติที่เปนผล ความขยันหมันเพียรไมตอง
่
พูด วันนั้นเสร็จงานหาทุม เสด็จฯไปแลวเราก็เขาคาย ไปนอนอยูคายมฤคทายวัน นอนอยูกปรากฏวา ตี 2
็
วิทยุมาใหไปเขาเฝา เราเหนื่อยมาตั้งแตบาย ๔ โมงเย็นจนกระทั่งถึง 5 ทุมแผนอนสลบไสลหมดเลย ตี 2
ทรงเรียกไปขอแผนที่ ขอขอมูลเพิ่มเติม ในขณะที่เรากลับสลบไสล ทรงกลับไปทรงงานตอ เรื่องนี้ไมใช
วาปรากฏขึ้นหนสองหนปรากฏขึ้นอยูตลอดเวลา ตราบใดที่งานไมเสร็จจะตองตอเนื่องไมมีวนจบ จนกระทั่ง
ั
งานบรรลุ
7. ความสุจริต และความกตัญู
ความสุจริตเปนเรืองที่ทรงแสดงใหเห็น ไมใชเฉพาะความกตัญู เห็นไดชดกับสมเด็จพระศรีนค
่ ั
รินทราบรมราชชนนี ไดทรงแสดงใหเห็นเลย ความกตัญู ความกตัญูตอแผนดิน ความกตัญูตอสิ่ง
ตางๆ ที่เปนประโยชน ถาเปนเรื่องสวนรวมนั้น พระเจาอยูหวไดทรงแสดงใหเราดู และทรงเตือนพวกเรา
ั
ดวย ใหยึดสิ่งนี้ไว เพราะเปนเรื่องจําเปน เปนเรื่องที่มีความสําคัญ เปนเรื่องที่มีคุณคา
8. พึ่งตนเอง สงเสริมคนดีและคนเกง
พึ่งตนเองก็คือเศรษฐกิจพอเพียง พระเจาอยูหัวบอกวาคําทีสําคัญที่สุดในเรื่องราวที่อธิบายมานี่
 ่
คือคําวา “พอ” ทุกคนตองกําหนดเสนความพอใหกับตนเองใหได และขีดเสนนั้นไวเปนมาตรฐานของ
ตนเอง คือการวางเสนทางชีวิตของตัวเรา ตั้งวิถีชีวิตใหเปนวิถีชีวิตแบบไทยๆ วิถชีวิตที่เรียบงาย ธรรมดา
ี
เดินเสนทางสายกลาง ทานสอนมาตลอด เพียงแตวาเราลืมไป เราละไปอยูเรื่อยๆ ธรรมดาไมเห็นวามีปมดอย
อะไรทั้งสิ้น เพระฉะนันการพึ่งตนเองนั้นเปนสิ่งสําคัญ
้
9. รักประชาชน
ตอนหนึ่งที่พระองคทานรับสั่งใหผมไปจดมูลนิธิชัยพัฒนา ผมไปที่ กทม. (ศาลาวาการ
กรุงเทพมหานคร) เราไมอยากใชอภิสิทธิ์อะไรทั้งสิ้น เพราะยิ่งอยูใกลเจานายยิ่งตองทําตัวใหธรรมดาตาม
รอยเบื้องพระยุคลบาท ก็ไปแจงเหมือนบุคคลธรรมดาทั่วไป ก็มีเจาหนาที่ของ กทม.เขามาสอบสวน ถาม
บอกทําไมนายกฯไมมาเอง ผมก็บอกนายกฯงานเยอะมาไมไดเลยมอบฉันทะมา บานอยูอําเภออะไร บอก
อยูอําเภอดุสิต บานเลขที่เทาไหร ไมรูเขาก็ เอ อะไรบานไมมีหลักแหลง แลวมาตั้งมูลนิธิไดอยางไร
สอบสวนไลผมตอ ไลไปเรื่อย ทําอาชีพอะไรบอกไมรูจริงวาอาชีพอะไร แตเห็นทําหลายอยาง ก็ตอบไป
อยางนั้น เจาหนาที่เขาก็บอก อะไร บานก็ไมมีเปนหลักแหลง อาชีพก็ไมมี แลวตาก็เหลือบไปเรื่อย
จนกระทั่งไปเห็นชื่อผูยื่นจริงๆ และผมเปนแคตัวแทนเทานั้นของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวมอบอํานาจ


9. 9
มา อุย อยาใหทานมานะ มายุงตายเลย ขออยามาเลย จัดการใหเสร็จ คาจดทะเบียนสามสิบบาท ขอบริจาค
เปนคนแรกไดไหม แลวตกลงวันนัน ฟรี สามสิบบาทแกควักออกมาดวยความตกอกตกใจมากเลย ก็กลับมา
้
กราบบังคมทูล นี่พอเขาถามวาอาชีพอะไรขาพระพุทธเจาตอบไมไดพระองคทานตอบวาคราวหลังถาเขาถาม
วาฉันทําอาชีพอะไร ใหตอบวา “ทําราชการ” ผมเลาตรงนี้เพื่อมาสูพวกเรา ขณะทีพระองคทานทําราชการ
่
พวกเรานี่ทําอะไร “รับราชการ” ใชหรือเปลา รับจากพระองคมาเพื่อทําตอ
พระองคทานทรงรักประชาชน ทํางานเพื่อประชาชน คนทีรับราชการ ถือวารับงานของราชะมาทํา
่
ตอ สิ่งแรกที่ตองทํา คือตองรักประชาชน ทํางานเพื่อประชาชน

10. การเอื้อเฟอซึ่งกันและกัน
พระเจาอยูหวรับสั่งวา “รูไหมบานเมืองอยูรอดมาไดทุกวันนีเ้ พราะอะไร เพราะคนไทยเรายังใหกัน
ั
อยู” คําสั้นๆ คําเดียว “เรายังใหกนอยู” คนในครอบครัวยังชวยเหลือซึ่งกันและกันอยู คนในชุมชนยังเอื้อกัน
ั 
อยู ขาราชการยังใหบริการแกประชาชน เวลาเกิดทุกขยากที่ไหนทุกคนยังรวมตัวกันชวยเหลือซึ่งกันและกัน
อยู อันนี้เปนสังคมที่หาไมไดที่ไหนในโลก
4.4 การจัดการดานสิ่งแวดลอม
“คนไทยรักษาชาติ รักษาแผนดินใหมั่นคงเปนปกแผนมาได
ดวยสติปญญา ความสามารถ
ดวยความรักชาติ และดวยคุณความดี” 10
สวนใหญประชากรของประเทศไทย ยังชีพอยูดวยการเกษตร  ดังนั้นโครงการพัฒนาอัน
เนื่องมาจากพระราชดําริจึงเกี่ยวของอยูกับเรื่องการพัฒนาปจจัยการผลิตตางๆ เชน ดิน น้ํา ทีทํากิน ทุน
่
การอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติ และสิ่งแวดลอม
แนวคิดและทฤษฎีเกี่ยวกับเรื่องน้ํา
ในเรื่องน้ํานัน พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหวทรงเปนทียอมรับนับถือกันโดยทัวไปวาพระองคคือ
้ ั ่ ่
“ปราชญในเรื่องน้ําของแผนดิน” 11
น้ําที่พระองคทรงพัฒนามี 3 น้ําที่สําคัญคือ
- น้ําแลง
- น้ําทวม
- น้ําเสีย
แนวคิดและทฤษฎีที่ทรงดําเนินการเกี่ยวกับน้ําที่จะนํามายกตัวอยางมีดงนี้ 12
ั

10. 10
น้ําดีไลน้ําเสีย
ในการแกไขมลพิษทางน้ํานั้น ทรงแนะนําใหใชหลักการแกไขโดยใชน้ําที่มีคุณภาพดีจากแมน้ํา
เจาพระยา ใหชวยผลักดันและเจือจางน้ําเนาเสียใหออกแหลงน้ําของชุมชนภายในเมืองตามคลองตางๆ เชน
คลองเทเวศร และคลองบางลําภู เปนตน วิธีนี้จะกระทําไดดวยการเปด-ปดอาคารควบคุมน้ํา รับน้ําจาก

แมน้ําเจาพระยาในชวงจังหวะน้ําขึ้น และระบายน้ําสูแมน้ําเจาพระยาในระยะน้ําลง ผลก็คือน้ําตามลําคลอง
ตางๆ มีโอกาสไหลถายเทหมุนเวียนกันมากขึ้น น้ําที่มสภาพทรงอยูกับที่และเนาเสียก็จะกลับกลายเปนน้ําที่
ี 
มีคุณภาพดีขึ้น ดวยวิธีธรรมชาติงายๆ อยางที่ไมมีผูใดคิดมากอนเชนนี้ ไดมีสวนทําใหน้ําเนาเสียตามคูคลอง
ตางๆ ในกรุงเทพมหานคร มีสภาพดีขึ้นอยางเห็นไดชดในปจจุบัน วิธีการงายๆเชนนี้คือการนําระบบการ
ั
เคลื่อนไหวของน้ําตามธรรมชาติมาจัดระเบียบแบบแผนใหม เปนการ “จัดการทรัพยากรธรรมชาติในเชิง
อนุรักษควบคูไปกับการพัฒนาที่เรียบงาย” ไมขัดกับหลักธรรมชาติ แตสอดคลองและนําไปสูประโยชนที่

ตองการได “ไตธรรมชาติ” กรุงเทพมหานคร ที่บึงมักกะสัน เปนอีกตัวอยางหนึ่งของแนวความคิดในเรื่อง
การบําบัดน้ําเสียของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหว โดยไดทรงวางแนวพระราชดําริพระราชทานไววา เมือง
ั
ใหญทุกแหงตองมี “ปอด” คือสวนสาธารณะไวหายใจหรือฟอกอากาศ ในขณะเดียวกันก็ควรมีแหลงน้ําไว
สําหรับกลั่นกรองสิ่งโสโครกเนาเสีย ทําหนาที่เสมือนเปน “ไตธรรมชาติ” จึงไดทรงใช “บึงมักกะสัน”
เปนแหลงน้ําทีรองรับน้ําเสียจากชุมชนในเขตปริมณฑลและในกรุงเทพมหานคร โดยทรงเปรียบเทียบวา
่
“บึงมักกะสัน” เปนเสมือนดัง “ไตธรรมชาติ” ของกรุงเทพมหานครทีเ่ ก็บกักและฟอกน้ําเสียตลอดจนเปน
แหลงเก็บกักและระบายน้ําในฤดูฝน และที่บึงแหงนีเ้ องก็ไดโปรดใหมีการทดลองใชผกตบชวา ั ซึ่งเปน
วัชพืชที่ตองการกําจัดอยูแลวมาชวยดูดซับความสกปรกปนเปอน รวมตลอดทั้งสารพิษตางๆ จากน้ําเนาเสีย

ประกอบเขากับเครื่องกลบําบัดน้ําเสียแบบตางๆ ที่ไดทรงคิดคนประดิษฐขึ้งเองโดยเนนวิธการที่เรียบงาย
ี
ประหยัด และไมสรางความเดือดรอนรําคาญแกประชาชนในพื้นที่นั้น มีพระราชกระแสในเรื่องนีวา ้
“...สวนสาธารณะ ถือวาเปนปอด แตนี่ (บึงมักกะสัน) เปนเสมือนไตฟอกเลือด ถาไตทํางานไมดีเราก็ตาย
อยากใหเขาใจหลักการของความคิดนี้...”
แนวคิดและทฤษฎีเกี่ยวกับเรื่อง “ดิน”
โดยลักษณะเดียวกันกับเรื่อง “น้ํา” พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหวไดพระราชทานแนวคิดและ
ั
ทฤษฎีที่เกี่ยวของกับการอนุรกษและปรับปรุงบํารุงดิน เพื่อการเกษตรกรรมไวหลายประการ ทั้งนี้รวมถึง
ั
“การใชหญาแฝก” เพื่ออนุรักษและปองกันการพังทลายของหนาดิน จนประเทศไทยกลายเปนศูนยกลางของ
การใชเทคนิคและวิชาการหญาแฝกที่ประสบผลสําเร็จและมีความกาวหนามากที่สุดในโลกปจจุบนนี้ดวย ั 
แนวคิดและทฤษฎีตางๆ ที่เกี่ยวกับดินนั้นที่สมควรยกมาเปนตัวอยางพอสังเขปในสวนนี้มีดังตอไปนี้คือ 13
วิธีการแกไขปญหาดินเปรียวดวยการ “การแกลงดิน” สภาพพื้นที่ดินทางภาคใตมีสภาพเปนดิน
้
เปรี้ยวจัด ทําการเพาะปลูกไมไดเนื่องจากมีกรดกํามะถันอันเปนสาเหตุของดินเปรี้ยวอยูเปนอันมาก วิธีการ
แกไขก็คือ ใชกรรมวิธีการ “แกลงดินใหเปรี้ยว” ดวยการทําใหดินแหงและเปยกสลับกันเพื่อใหเกิดปฏิกิริยา

11. 11
ทางเคมีของดินใหมกรดจัดมากขึ้นจนถึงที่สุด
ี จากนั้นจึงมีการปรับปรุงดินเปรี้ยวโดยวิธีการตางๆ เชน
โดยการควบคุมระบบน้ําใตดินเพื่อปองกันการเกิดกรดกํามะถัน การใชวัสดุปูนผสมประมาณ 1-4 ตันตอไร
การใชน้ําชะลางจนถึงการเลือกใชพืชที่จะเพาะปลูกในบริเวณนั้น “การแกลงดิน” โดยวิธีการที่ได
พระราชทานไวนั้น สามารถทําใหบริเวณพื้นที่ดินทีเ่ ปลาประโยชนและไมสามารถทําอะไรได กลับฟนคืน
สภาพที่สามารถทําการเพาะปลูกไดอีกครั้งหนึ่ง ดวยวิธีการอันเกิดจากพระปรีชาสามารถโดยแท การใช
หญาแฝกเพื่อการอนุรักษและปรับปรุงบํารุงดิน ก็เปนอีกวิธีการหนึ่งที่พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหวทรงั
คิดคนวิธีการใชและดัดแปลงจากวิธการสมัยเกาทีใชกันมาแตครั้งโบราณ
ี ่ โดยพระราชทานแนวคิดและ
ทฤษฎีการใชหญาแฝกใหมประสิทธิภาพสูงสุดตามลักษณะและสภาพภูมิประเทศที่แตกตางกัน
ี การ
ปรับปรุงดินนันไดพระราชทานแนวคิดวา “...การปรับปรุง พัฒนาที่ดินที่สําคัญคือ ตองอนุรักษผิวดินซึ่งมี
้
ความอุดมสมบูรณไวใหได ไมลอกหนาดินทิ้งไป ตองสงวนไมยนตนที่ยังเหลืออยู เพื่อรักษาความชุมชื้น
ื
ของผืนดินไว...”
แนวคิดและทฤษฎีเกี่ยวกับการพัฒนาและอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม
ตัวอยางที่พอจะแสดงใหเห็นเปนสังเขปคือ 14
ปา 3 อยาง ปาไม 3 อยางเปนแนวคิดของการผสมผสานความตองการในการอนุรักษและฟนฟู 
ทรัพยากรปาไม ควบคูไปกับความตองการดานเศรษฐกิจและสังคม กลาวคือ เพื่อปองกันมิใหเกษตรกรเขา
บุกรุกทําลายปาไม เพื่อนํามาใชประโยชน จึงควรใหดําเนินการปลูกปา 3 อยางเพื่อประโยชน 4 อยางคือ ปา
สําหรับไมใชสอย ปาสําหรับเปนไมผล และปาสําหรับเปนเชื้อเพลิง ปาหรือสวนปาเหลานี้นอกจากเปนการ
เกื้อกูลและอํานวยประโยชนในการอนุรักษดนและน้ํา และคงความชุมชื้นเอาไว อันเปนการอํานวย
ิ
ประโยชน อยางที่ 4 ซึ่งเปนผลพลอยได
ปลูกปาโดยไมตองปลูก
เปนอีกตัวอยางหนึ่งที่สะทอนใหเห็นความเขาพระทัยอยางลึกซึ้งถึงวิถีแหงธรรมชาติ โดยที่ได
พระราชทานแนวคิดวา บางครั้งปาไมก็เจริญเติบโตขึ้นเองตามธรรมชาติขอเพียงอยาเขาไปรบกวนและ
ทําลายโดยรูเทาไมถึงการณ หากปลอยไวตามสภาพธรรมชาติชั่วระยะเวลาหนึ่งปาไมก็จะขึ้นสมบูรณเอง
ฝายชะลอความชุมชื่น (Check Dam) เปนอีกแนวคิดหนึ่งที่เกิดจากพระปรีชาสามารถอันยิ่งใหญของ
พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหว ที่ไดทรงคิดคนขึ้นเพื่อเปนวิธีการในการสรางความชุมชื้นใหกับพืนที่ปาไม
ั ้
ดวยวิธีงายๆ ประหยัด และไดผลดี นั่นคือการสรางฝายเล็กๆ ใหสอดคลองไปกับสภาพธรรมชาติ โดยการใช
วัสดุธรรมชาติที่หาไดงายในทองถิ่น ฝายชะลอความชุมชืน (Check Dam) มีอยู 2 ประเภทคือ ฝายตนน้าลําธาร
้ ํ
สําหรับกักกระแสน้ําไวใหไหลชาลง และสามารถซึมลงใตผิวดินเพื่อสรางความชุมชื้นในบริเวณนัน และอีก้
ประเภทหนึ่งคือ ฝายดักตะกอนดินและทรายมิใหไหลลงสูแหลงน้ําเบื้องลาง

12. 12
ทฤษฎีใหม
อันเกิดจากพระปรีชาสามารถและพระอัจฉริยะภาพของพระองคนั้น หลักสําคัญงายๆ มิสลับซับซอน
สรุปไดวา พืนที่ครองโดยถัวเฉลี่ยของเกษตรกรไทยอนุมานวาจะมีเนื้อที่ประมาณ 15 ไร แบงพื้นที่ตาม
้
วิธีการทฤษฎีใหมจะเปนนาขาว 5 ไร พืชไร พืชสวน 5 ไร ที่อยูอาศัย และอืนๆ 2 ไร สระน้ํา 3ไร (ลึก
่
ประมาณ 4 เมตร) จุน้ําไดประมาณ 19,000 ลูกบาศกเมตร หรือสูตร 30-30-30-10
เชิงอรรถ
1
พระราชดํารัส ในการเสด็จออกมหาสมาคม ในงานพระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษา พุทธศักราช 2540,
วันศุกรที่ 5 ธันวาคม 2540
2
พระราชดํารัส พระราชทานแกคณะบุคคลตางๆที่เขาเฝาฯถวายชัยมงคลเนื่องในโอกาสวันเฉลิมพระ
ชนมพรรษา ณ ศาลาดุสิตาลัย สวนจิตรลดา พระราชวังดุสิต วันศุกรที่ 4 ธันวาคม 2541
3
ดร.สุเมธ ตันติเวชกุล, หลักธรรม (ทํา) ตามรอยพระยุคลบาท ศูนยหนังสือจุฬาฯ , กรุงเทพ , p. 98
4
คําใหสัมภาษณของ ดร.สุเมธ ตันติเวชกุล
5
อางแลว , หลักธรรม (ทํา) ตามรอยพระยุคลบาท , p. 112-114
6
พระราชดํารัส พระราชทานแกประชาชนชาวไทยในโอกาสขึ้นปใหม พุทธศักราช 2547 วันพุธที่ 31
ธันวาคม 2546
7
เพิ่งอาง , p 102-111
8
พระบรมราโชวาท พระราชทานแกทหารรักษาพระองค ในพิธีถวายสัตยปฏิญาณตนและสวนสนามของ
ทหารรักษาพระองค วันอังคารที่ 2 ธันวาคม 2546
9
สรุปความจาก เพิ่งอาง , p. 30-73 , และคําสัมภาษณ ของ ดร.สุเมธ ตันติเวชกุล
10
พระราชดํารัส ในการเสด็จออกมหาสมาคม ในงานพระราชพิธเี ฉลิมพระชนมพรรษา พุทธศักราช
2531 วันจันทรที่ 5 ธันวาคม 2531
11
สํานักงาน กปร. , แนวคิดและทฤษฎีการพัฒนาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ ในพระบาทสมเด็จพระ
เจาอยูหว , กรุงเทพ , 2540 ,p. 18
ั
12
เพิ่งอาง , p. 19-20
13
เพิ่งอาง , p. 23-25
14
เพิ่งอาง , p. 26 , 28-29