Substancat kimike njeriu i njihte dhe përdorte që në kohët e lashta. Në mesin e tyre, përveç substancave inorganike (nga bota mineralogjike), një pjesë mjaft e madhe e tyre ishin me prejardhje të botës së gjallë, pra ishin substanca organike. Substancat apo produktet e këtilla si p.sh. verën, uthullën, aromat e mira, purpurin antik, disa ngjyrna dhe substanca të tjera, njeriu i ka përdorur për shumë qëllime të njohura. Numri i substancave organike që njihej në Mesjetë, ka qenë shumë i madh, madje edhe më i madh se numri i substancave inorganike. Në këtë kohë kimistët e Mesjetës (alkimistët) substancat i ndanin sipas origjinës së tyre në substanca: bimore, shtazore dhe mineralogjike. Njëri prej tyre ishte francezi Lemery (Lemerý). Më vonë për ta treguar prejardhjen e tyre prej gjallesave, substancat e nxjerra nga bimët e kafshët i quajtën substanca organike. Ndërsa të gjitha substancat e tjera i quajtën substanca inorganike. Në plejadën e kimistëve të shekullit XIX, Berceliusi (Berzelius) ishte i pari, i cili kimist që në gjuhën shkencore futi togfjalëshin kimi organike. Ai në viitn 1827 botoi tekstin e parë të kimisë organike. Fig.1. Xhons Jakob Bercelius (Berzelius, Jöns Jakob) (1779- 1848) - kimist suedez. Ka lindur në Linköping. Gjatë studimeve të mjekësisë në Universitetin e Uppsallës ai u interesua për kiminë. Pas kryerjes së praktikës medicinale më 1807, Berzelius-i u bë profesor i botanikës dhe i farmacisë në Stockholm. Prej vitit 1815 e deri më vitin 1832 ishte profesor i kimisë në Institutin Mjekësor-Carolina të Stockholm-it. Me kërkimet e tij të njohura ai kontribuoi shumë në lëmë të kimisë. Më 1818 u bë sekretar i përhershëm i Akademisë së Shkencave të Stockholmit, kurse në vitin 1835 mori titullin baron prej mbretit të Suedisë dhe Norvegjisë, John Charles XIV. Megjithë se njiheshin dhe përdoreshin mjaft substanca organike, për natyrën dhe vetitë e tyre dihej shumë pak. Pra, mungonte një sqarim i vërtetë shkencor. Deri në fillim të shek. XIX nuk u përftua asnjë përbërje organike, duke u nisur prej ndonjë përbërjeje inorganike. Në këtë kohë mbizotëronte ideja se substancat organike (përbërjet organike) mund të fitohen vetëm nga organizmat e gjallë (bimorë dhe shtazorë) dhe se për t’u përftuar ato nevojitej një forcë jetësore (lat. vis vitalis). Në shkencën e asaj kohe kjo gjë njihej si teori vitalistike, e cila ishte e pasaktë. Teoria vitalistike mbeti aktuale deri në vitin 1828, gjeratëherë kur kimisti gjerman Fridrih Veler (Friedrih Wöler) e përftoi përbërjen e parë organike (urenë), duke u nisur nga një përbërje inorganike, pra në mënyrë artificiale. Veleri, duke e nxehur cianatin e amonit (përbërje inorganike), e përftoi urenë (përbërjen organike). Ureja Bujar H. Durmishi – KIMIA III (gjimnaz), 2003 Tetovë __________________________________________________________

1. Tema : Grupet funksionore ne perberjet
organike
Lenda : Kimi
Klasa : X1
Punoi Hyrie uka

2. Substancatkimike njeriui njihte dhe përdorteqë në kohëte lashta.Në mesine tyre,përveçsubstancave
inorganike (ngabotamineralogjike),një pjesë mjafte madhe e tyre ishinme prejardhje të botëssë
gjallë,praishinsubstancaorganike.Substancatapoproduktete këtillasi p.sh.verën,uthullën,aromate
mira,purpurinantik,disangjyrnadhe substancatë tjera,njeriui ka përdorurpërshumë qëllime të
njohura.Numri i substancave organike që njihej në Mesjetë,kaqenë shumë i madh,madje edhemë i
madhse numri i substancave inorganike.Në këtë kohë kimistëte Mesjetës(alkimistët) substancati
ndaninsipasorigjinëssë tyre në substanca:bimore,shtazore dhe mineralogjike.Njëriprej tyre ishte
francezi Lemery(Lemerý).Më vonë përta treguarprejardhjene tyre prej gjallesave,substancate nxjerra
nga bimëte kafshëti quajtënsubstancaorganike.Ndërsatë gjithasubstancate tjerai quajtënsubstanca
inorganike.Në plejadëne kimistëve të shekullitXIX,Berceliusi (Berzelius) ishte i pari,i cili kimistqë në
gjuhënshkencore futi togfjalëshinkimiorganike.Ai në viitn1827 botoi tekstine parë të kimisë organike.
Fig.1.XhonsJakobBercelius(Berzelius,JönsJakob)(1779- 1848) - kimistsuedez.Kalindurnë Linköping.
Gjatë studimeve të mjekësisë në Universitetine Uppsallësai uinteresuapërkiminë.Paskryerjessë
praktikësmedicinalemë 1807, Berzelius-i ubë profesori botanikësdhe i farmacisë në Stockholm.Prej
vitit1815 e deri më vitin1832 ishte profesori kimisënë InstitutinMjekësor-Carolinatë Stockholm-it.Me
kërkimete tij të njohuraai kontribuoi shumë në lëmëtë kimisë.Më 1818 u bë sekretari përhershëmi
Akademisë së Shkencave të Stockholmit,kurse në vitin1835 mori titullinbaronprej mbretittë Suedisë
dhe Norvegjisë,JohnCharlesXIV.Megjithëse njiheshindhe përdoreshinmjaftsubstancaorganike,për
natyrëndhe vetitë e tyre dihej shumë pak.Pra,mungonte një sqarimi vërtetëshkencor.Deri në fillimtë
shek.XIXnuku përftuaasnjë përbërje organike,dukeunisurprej ndonjë përbërjejeinorganike.Në këtë
kohë mbizotëronteidejase substancatorganike (përbërjetorganike) mundtë fitohenvetëmnga
organizmate gjallë (bimorë dhe shtazorë) dhe se përt’upërftuaratonevojitejnjë forcë jetësore (lat.vis
vitalis).Në shkencëne asaj kohe kjogjë njihej si teori vitalistike,e cilaishte e pasaktë.Teoriavitalistike
mbeti aktuale deri në vitin1828, gjeratëherë kurkimisti gjermanFridrihVeler(FriedrihWöler) e përftoi
përbërjene parë organike (urenë),duke unisurnganjë përbërje inorganike,pranë mënyrë artificiale.
Veleri,dukee nxehurcianatine amonit(përbërjeinorganike),e përftoi urenë (përbërjenorganike).
Ureja BujarH. Durmishi –KIMIA III(gjimnaz),2003 Tetovë
_____________________________________________________________________________________
______________ 2 deri atëherë ishte nxjerrë vetëmngaurrinae kafshëve.Me këtë sintezëtë
rëndësishme,teoriavitalistikeuhodhsi e pabazë.Fig.2.FridrihVeler(FriedrihËöler) (1800-1882) është
edukatordhe kimistshumë i njohurgjerman.Ulindnë Eshershaim(tani pjesë e Frankfurtittë Majnës).
Ka studiuarmjekësinë në Universitetine Marburgutdhe Hajdelbergut.Gjatë studimeve uinteresua
shumë përkiminë,ashtuqë më vonë utransferuanë Stokholm, përtë studiuarkiminëbashkë me

3. kimistine njohursuedez,Berceliusin.Në vitin1836 u bë profesori Universitetittë Getingenit.Pas
sintezëssë Velerit,kimistëte tjerë arritëntë sintetizojnë një sërësubstancashdhe përbërjeshorganike
në laboratore kimike.Këto substancakishinvetishumë të ngjashmemesveti dhe uradhitënnë grupine
substancave organike.Në gjysmëne dytë të shek.XXnumri i substancave organike të përftuarangabota
e gjallë dhe i substancave të përftuaranë laboratore dhe uzinakimike e kaloi dukshëmnumrine
përgjithshëmtë substancave inorganike.Kjoparaqistenjëheritthelbine pyetjevetë shumtaqë filluant’i
shtrojnë kimistëte kësaj kohe,si p.sh.pse numri i substancave organikeështëmë i madhse numri i
atyreve inorganike,pse përgjithësishtsubstancatorganike kanë veti shumë karakteristike,me të cilat
dallohendukshëmprej substancave inorganike,pse disasubstancaorganikejanë me ngjyrë e disapa
ngjyrë,pse disajanë me erë e disapërdorensi ushqime,ndërsadisatë tjerajanë helmeshumë të
rrezikshme,e kështume radhë.Këtodhe pyetje të tjeratë ngjashme,motivuannjënumërmadh
kimistështë merrendhe t’i studiojnëmë me përkushtimsubstancatorganike.Kështu,ngahulimtimet
dhe aktiviteti shkencori tyre uzbuluandhe u sqaruanshumë dukuri,që upërkisninsubstancave
organike.U zbuluandhe uizoluanshumë substancatë rejasi p.sh.,lyrat,etanoli,acidi metanoik
(formik),metani,etini,benzeni,etj.Përkufizimi i kimisëorganikeShkencëtarëtdhe kimistëtkanë dhënë
përkufizime të shumtapërkiminëorganike.Përkufizimi më i lirë është ky:Kimiaorganike ështëkimiae
hidrokarbureve dhe e derivateve të tyre.Hidrokarburetjanë përbërje të karbonitdhe të hidrogjenit,
ndërsaderivate (rrjedhës)janë përbërje që përftohen prej tyre.Përkufizimi më i saktë është ky:Kimia
organike është kimi e përbërjeve të karbonit.NH4OCN H2N H2N nxehje COcianati i amonitureja  
Bujar H. Durmishi – KIMIA III(gjimnaz),2003 Tetovë
_____________________________________________________________________________________
______________ 3 Përbërje organike quhentë gjithapërbërjete karbonit,pamarë parasysha janë ato
produkte bimore,shtazore apojanë përbërje të fituaranë mënyrë artificiale (përjashtimbëjnëCO,CO2,
H2CO3 , karbonatetdhe cianatet).Numri i përbërjeve organikePasqyrëne përbërjevekimike dhe
punimeve shkencore kimike në mbarë botëne udhëheqdhe e kontrollonServisi i Abstrakteve Kimike
(Chemical AbstractService shkurtimishtCAS),me seli në Ohajotë SHBA-ve.Në fund të vitit1990 regjistri
i tij kishte të dhënapër10 milionë përbërje kimike,ndërsamë 1996 numri i tyre u rrit në 16 milionë,prej
të cilave rreth12 milionë janë përbërje organike.Çdovitpërftohetnjë numëri madhpërbërjeshtë reja,
prej të cilave 90% janë përbërje organike.Karboni formonvetëmë shumë përbërje organike sesatë
gjithaelementete tjerabashkarisht.Fig.3.Eksperti CAS-itduke modeluarnjë molekulëorganike me
kompjuterRëndësiae kimisëorganike,e përbërjeve dhe e produkteve organike ështëkruciale.Këtëe
dëshmojnë përbërjetdhe produktetorganikesi p.sh.,sheqernat,vajrate yndyrnat,uthulla,alkoolet,
aromat e mira, naftadhe llojete benzinës,masatplastike,ngjyrnat,ilaçet,pesticidet,insekticidet,fijet
artificiale të tekstilit,ngjitësit,goma,kauçuku,detergjentëtetj.1.2.CILATELEMENTE KIMIKE MARRIN
PJESË NË NDËRTIMIN E PËRBËRJEVEORGANIKE?Përgjigjene kësaj pyetjeje dotafitoni me ndihmëne
eksperimentimit.Punojininë grupintuaj eksperimentetvijuese!Ngarezultatete tyre dotë përfundoni
se cilat janë atoelemente?Eksperimenti 1.Djegiae parafinësPajisjetlaboratorike dhe kimikatet:gotë
qelqi,kapëse druri përprovëza,qelqore,qiri parafine.Ecuria:Ndizeni njëqiri dhe mbi flakëne tij
vendoseni njëqelq ore ose një gotë porcelani.Përfundimetdhe rezultatete vështrimitshënojini në
fletore!Fig.4.Gjatë djegiessë qiriritkrijohetbloza,çlirohetoksidi i karbonit(IV) dhe avulluji Përfunduat
se blozae formuarështë dëshmi se parafinae qiri- BujarH. Durmishi – KIMIA III (gjimnaz),2003 Tetovë
_____________________________________________________________________________________

4. ______________ 4 rit përmbankarbon,ndërsauji dëshmonse përbërjaorganike përmbanhidrogjen.
Eksperimenti2.Djegiae etanolit(alkoolit) Pajisjetlaboratorike dhe kimikatet:gotë porcelani,hinkë
qelqi,gypqelqi,pompë uji përvakum,etanol(C2H5OH) dhe ujë gëlqerori kthjellët –Ca(OH)2. Ecuria:
Në një gotë porcelani hidhni paketanol dhe rregullojeni aparaturënsi në Fig. 5.Ndizeni etanolinme
kujdesdhe ndiqni ndryshimetqë bëhen.Pasnjë kohe tretësirae kthjellëte ujitgëlqerorose e hidroksidit
të kalciumit–Ca(OH)2do të turbullohetsepsekrijohetkarbonati i kalciumit(CaCO3).Si mendoni ju,pse
ky eksperimentshërbenpërtë treguarse alkooli përmbankarbon?Çkafitohetnë gypinhorizontal?
Mundohuni t’i shënoni barazimetkimike përreaksionetqë kryhenme këtë rast!Fig.5.Djegiae etanolit
Mq në fundpërfunduatse etanoli (C2H5OH) përmbankarbondhe hidrogjen. Reaksionetparaqitenme
këtobarazime kimike:C2H5OH + 3O2 2CO2+ 3H2O CO2 + Ca(OH)2 CaCO3Eksperimentii
njëjtë dëshmonse alkoolipërmbanedheoksiogjensepse me hidrogjeninai e krijonujin.Zakonisht
praniae oksigjenitnë përbërjetorganikenuk identifikohet.Eksperimenti 3.Identifikimi i azotitnë
përbërjetorganikePajisjetlaboratorikedhe kimikatet:provëz,mbajtësmetalikme kapëse hekuri,
flakdhënës,letëre kuqe lakmusi,tretësirë ujoree të bardhëssë vezësdhe hidroksidnatriumi(NaOH).
Ecuria: Përgatitni paktretësirëprej të bardhëssë vezës.Në një provëzshtoni pakprej saj dhe pak
tretësirë të përqendruartë hidroksidittë natriumit(NaOH).Pastaj provëzënnxeheni dhe në grykëne saj
vendoseni letrëne kuqe të lagurtë lakmusit.Ç’vëreni dhe ç’përfundoni?BujarH.Durmishi –KIMIA III
(gjimnaz),2003 Tetovë
_____________________________________________________________________________________
______________ 5 Fig.6. Identifikimi i azotitnë të bardhëne vezësGjatë nxehjessë provëzës bieerë
amoniaku(NH3), i cili me ujë jepbazëne dobëttë hidroksidamonit(NH4OH).Hidroksidi i natriumit
gjatë nxehjese kashpërbërë përbërjenorganikeqë përmbanazotine pranishëmnë të bardhëne vezës.
Përbërjetorganikemë shpeshkarbon,hidrogjen,oksigjen,azot,squfur,ndërsamë rrallë klor,brometj.,
e në raste shumë të ralla përmbajnë edhemetale.1.3.VENDII KARBONITNËSISTEMIN PERIODIK
Karboni bënpjesë në grupinIVB(ose në grupin14) të elementeve në tabelëne sistemitperiodik.Këtu
bëjnë pjesë këtoelemente kimike:karboni (C),silici (Si),germaniumi (Ge),kallaji (Sn)dhe plumbi(Pb).
Këtoelementegjendenrreth27,7% në korene Tokës.Në shtresëne jashtme elektronikekanë 4
elektrone valentore dhe në përbërjete tyre janë dyvalentordhe katërvalentor.Fig.7.Përhapjae
elementevetë grupittë karbonitnë korene TokësFig.8.Modelete atomeve të elementevetë grupittë
karbonitElementete këtij grupi kanë veti laramane:karboni dhe silici janë jometale,germaniumi përveç
vetive si jometal kaedhe veti të metalit,praështë metaloid,kurse kallaji dhe plumbi janë metale.
Karboni (simbolikimik:C) njihetqë ngakohëratparahistorike.Emri i tij rrjedhngafjalalatine:
carboneum;carbo = thëngjill.Karboni ështëelementi i parë në grupinIVBme veti tipike të jometalit.
Karboni formondyizotope stabile 12C,13C dhe dhjetë izotope jostabile.1/12pjesë e izotopitstabil 12C
është njësi e unifikuare masësatomike relative.Izotopi jostabil 14Cshërbenpërpërcaktimine vjetërsisë
së përbërjeve të karbonit(objekteve) me të BujarH. Durmishi –KIMIA III(gjimnaz),2003 Tetovë
_____________________________________________________________________________________
______________ 6 ashtuquajturënmetodë të karbonitradioaktiv.Karboni në përbërjete tij paraqitetsi
katërvalentordhe vetëmte COdel si dyvalentor.Karboni është elementkimikthemelorngase
njëkohësishti takonbotësmineralogjike (përbërjeve inorganike)dhe botëssë gjallë(përbërjeve
organike).Karboni formontre modifikimealotropikeqë janë:grafiti,diamanti dhe fullereni.Këto
dallohenmestyre sipasrenditjesdhe sipasmënyrëssë lidhjessë atomeve të karbonit.Përveçkësaj,

5. atomete karbonitmundtë lidhenedhe me elementetë tjeradhe të formojë përbërje të shumëta.Një
pjesë të vogël të tyre e studionkimiainorganike,kurse pjesënmë të madhe të përbërjeve të karbonite
studionkimiaorganike dhe biokimia(kimiae organizmavetë gjalla).Në vitete tjerajeni njohurme disa
përbërje inorganike të karbonit,si p.sh.me:CO,CO2 , H2CO3 e me karbonatet,ndërsatani dotë njiheni
me përbërjetorganike të karbonit.Fig.9.Modifikimetalotropike të karbonit:diamanti,grafiti dhe
fullereni Fig.10.Qarkullimi i karbonitnë natyrë Disaveti të atomittë karbonitKarboni si elementkimike
ka numrinatomik6 (Z = 6) që d.m.th.,se në bërthamëne tij ka6 protone,ndërsanë mbështjellën
elektronike ka6 elektrone.Prej tyre 2elektrone gjendennë shtresënafërbërthamës(K),kurse 4
elektronete tjeranë shtresëne jashtme (L). Prakarboni ka4 elektrone valentore dhe në reaksionet
kimike atoi formojnë lidhjetkimike.Pasi lidhjenkimikee formojnë vetëm4elektrone,atëherë atomi i
karbonitështë katërvalentor.