Therapeutic measures(chikitsa) will be effective only when used keeping in view of Desha, Kala, Pramana, Sathmya , Asathmya.. Otherwise, even a useful therapy(pathya) may turn out to be harmful (apathya).

1. 12/9/2017 1
Presenter :
Dr.Chaithra Rani.K.S
2nd year PG Scholar
DEPARTMENT OF SAMHITA AND SIDDHANTA
SDMCA&H . HASSAN

2.  देशकालप्रमाणानाां सात्म्यासात्म्यस्य चैव हि |
स्यग्योगोऽन्यथा ह्येषाां पथ्यमप्यन्यथा ववे् ||
12/9/2017 2

3. सांहि्ा - चरक सांहि्ा
स्थानम - चचककत्मसा स्थान
अध्याय - योननव्यापच्चचककच्त्मस्म
श्लोका- 293
12/9/2017 3

4.  SãvÉ MüÉsÉÉ mÉëqÉÉhÉÉlÉÉqÉçxÉÉiqrÉ AxÉÉiqrÉxrÉ ÌWû
xÉqrÉMç rÉÉãaÉÉWû pÉÉuÉãiÉç
 cÉ AlrÉjÉÉ LwÉÉÇLuÉ ÌWûmÉjrÉÇ AÌmÉAlrÉjÉÉ pÉÉuÉãiÉç
12/9/2017 4

5.  Therapeutic measures(chikitsa) will be
effective only when used keeping in view of
 Desha,
 Kala,
 Pramana,
 Sathmya ,
 Asathmya..
Otherwise, even a useful therapy(pathya) may
turn out to be harmful (apathya).
12/9/2017 5

6.  SãvÉ - देशस््ु वूममरा्ुरश्च cha vi 8/92 देशस्त्मवचिष्ठानम||c.v 8/75
 MüÉsÉ - कालः पुनः सांवत्मसरश्चा्ुरावस्था च cha vi 8/125
 mÉëqÉÉhÉÉlÉÉÇ - quantity/dose/dosha
 xÉÉiqrÉ - ्द्य् सा्त्मयेनोप सेव्यमान मुपशे्े cha vi 8/118
 AxÉÉiqrÉxrÉ - असात्म्यां य् सात्म्यववपरी्म
 cÉ - and
 LuÉ - thus
 ÌWû - because
12/9/2017 6

7.  xÉqrÉMç rÉÉãaÉÉã - accuratetreatment/medicine
स्यग्योगः यथावत्मप्रयोगः
 AlrÉjÉÉ - otherwise
 ÌWû - because
 LwÉÉÇ-
 mÉjrÉqÉç - wholesome
 AÌmÉ - also/even
 AlrÉjÉÉ - otherwise
 pÉuÉãiÉç - happens
12/9/2017 7

8.  देशकालप्रमाणानाां सात्म्यासात्म्यस्य चैव हि |
स्यग्योगोऽन्यथा ह्येषाां पथ्यमप्यन्यथा ववे् ||
12/9/2017 8

9.  Before choosing a chikitsa one should
consider desha,kala,pramana,sathmya and
asathmya.
 If not, even a usefull tretment will cause
trouble to patient i.e.. It becomes apathya .
12/9/2017 9

10.  By samyak yoga of which all are the things
aushadi works properly, those things are
explained in this sloka (desha,kala etc)
 Example of this desha, kala,etc given by
acharya himself in further sloka up to sloka
number 320
12/9/2017 10

11.  देशस््ु वूममरा्ुरश्च
 ्त्र देश आ्ुररूप एवोक््ः, वूममरूपदेश Aपेक्षा ्ु योजना
सात्म्य Aपेक्ष योजन Aमविानेनैव गृिी्ा|
्त्र वूममपरीक्षा आ्ुर पररज्ञान िे्ोवाा स्याiÉç Aéæषि पररज्ञान
िे्ोवाा| ्त्र ्ावहदयqÉç AÉ्ुर पररज्ञान िे्ोः|
12/9/2017 11

12. 12/9/2017 12
 ्द्यथा- अयां कच्स्मन वूममदेशे जा्ः
 सांवृद्िो व्याचि्ो वा;
 ्च्स्मांश्च वूममदेशे मनुष्याणाqÉç ÌWûSqÉç AÉिारजा्म,
 इदां वविारजा्म,
 इदमाचारजा्म,
 ए्ावचच बलम,
 एवांवविां सत्त्वम,
 एवांवविां सात्म्यम,
 एवांवविो दोषः,
 वच्क््ररयम,
 इमे व्याियः,
 हि्ममदम,
 अहि्ममदममन् प्रायोग्रिणेन

13. आस्यादामाशयस्थान हि रोगान नस््ःमशरोग्ान|
गुदा् पक्वाशयस्थाांश्च िन्त्मयाशु दत्तमौषिम||
शरीरावयवोत्मथेषु ववसपावपडकाहदषु|
यथादेशां प्रदेिाहद शमनां स्याद्ववशेष्ः||
cha chi 30/294,295
12/9/2017 13

14.  कालः षड्वविो हदना्ुरौषिाहदमवः| ्त्रौषिकालो दशवविः|
12/9/2017 14

15.  हदना्ुरौषिव्याचिजीणामलङ्गत्मवावेक्षणम |
Dina, atura,aushadha, ahara jeerna kala, and rutu
are the kala samyak yogas
12/9/2017 15

16.  कालां ववद्याद्हदनावेक्षः पूवााह्णे वमनां यथा||
 Regards the time with reference to different
parts of the day,Morning is the most suitable
time for administration of vamana.
12/9/2017 16

17.  रोग्यवेक्षो यथा प्रा्ननारन्नो बलवान वपबे्|
वेषजां लघुपथ्यान्नै युाक््मद्यात्तु दुबालः||
 Kala regards to nature of patient, a balavan should
take aushadha in empty stomach and a durbala
person should take aushaha along with laghu and
hitakara anna
12/9/2017 17

18.  वैषज्यकालो वुक््ादौ मध्ये पश्चान्मुिुमुािुः|
सामुद्गां वक््सांयुक््ां ग्रासग्रासान््रे दश||

अपाने ववगुणे पूवं, समाने मध्यवोजनम|
व्याने ्ु प्रा्रमश्मुदाने वोजनोत्तरम||

वायौ प्राणे प्रदुष्टे ्ु ग्रासग्रासान््ररष्य्े|
श्वासकासवपपासासु त्मववचायं मुिुमुािुः||

सामुद्गां हिच्क्कने देयां लघुनाऽन्नेन सांयु्म|
स्वोज्यां त्मवौषिां वोज्यैववाचचत्रैररुचौ हि्म||
12/9/2017 18

19.  ज्वरे पेयाः कषायाश्च क्षीरां सवपाववारेचनम|
षडिे षडिे देयां कालां वीक्ष्यामयस्य च||
 In jwara,based on vyadi avastha one should give
peya, kashaya,ksheera,gritha and virechana
prayoga at an interval of 6 days after observing
number of days of jwara.
12/9/2017 19

20.  क्षुद्वेगमोक्षौ लघु्ा ववशुद्चिजीणालक्षणम|
्दा वेषजमादेयां स्याद्चि दोषवदन्यथा||
 Kshuth,vega moksha, laghutha of the body, and
vishuddhi are the signs of proper digestion
 Medicines should be given to the patient after
observing these lakshanas
 If not, the medicines will produce harmful effects.
12/9/2017 20

21.  चयादयश्च दोषाणाां वज्यं सेव्यां च यत्र य्|
ऋ्ाववेक्ष्यां य् कमा पूवं सवामुदाहृ्म||
 Regards to time reference to nature of season, i.e
chaya prakopa prashamana of the doshas, with
respect to ruthu and respective ahara viharas which
is explained in cha. Sutra 6 one should adopt before
treating a disease.
12/9/2017 21

22.  प्रमाणमौषिस्य त्रत्रवविम- अल्पां, बिु, समां च|
 न Aल्पां िन्त्मयौषिां व्याचिां यथाऽऽपोऽल्पा मिानलम|
दोषवiÉçcÉ Aन्मात्रां स्या्çxÉस्यस्य Aत्मयुदकां यथा||
स्प्रिाया बलां ्स्माSè AÉमयस्यौषिस्य च|
न Lवान्बिु नात्मयल्पां वैषज्यÇ Aवचारये्||
12/9/2017 22

23.  बलदोषप्रमाणज्ञानिे्ोवाा|
्त्र ्ावहदयां बलदोषप्रमाणज्ञानिे्ोः; दोषप्रमाणानुरूपो हि
वेषजप्रमाणववकल्पो बलप्रमाण ववशेषापेक्षो ववन्|

सिसाह्य Aन्बलqÉç AéæषिqÉçAपरीक्षक प्रयुक््qÉç Aल्पबलqÉç
AÉ्ुरqÉç Aन्पा्ये्; न ÌWû Aन्बलान्य AÉग्नेयवायवीयAन्यौषि
Aन्यच्ग्नक्षारशस्त्र कमााणण वा शक्यन््ेऽल्पबलैः सोढुम;
असह्यान् ्ीक्ष्ण वेगत्मवाद्चि्ानन सद्यःप्राणिराणण स्युः|
12/9/2017 23

24.  ए्चचैव कारणqÉç Aपेक्षमाणा िीनबलqÉçAÉ्ुरqÉç Aववषादकरै मृादु
सुकु मारप्रायैरुत्तरोत्तरगुरुमवUçAववभ्रमैAनात्मयनयकै
श्चोपचरन्त्मयौषिैः;
ववशेष्श्च नारीः, ्ा ह्यनवच्स्थ्मृदुवववृ्ववक्लवहृदयाः प्रायः
सुकु मायोऽबलाः परसांस््भ्याश्च|

्था बलवन् बलवद्व्याचिपररग्े स्वल्प बलमौषिqÉçAपरीक्षक
प्रयुक््qÉçAसािकमेव ववन्|
्स्मादा्ुरां परीक्षे् प्रकृ न््श्च, ववकृ न््श्च, सार्श्च,
सांिनन्श्च, प्रमाण्श्च, सात्म्य्श्च, सत्त्व्श्च,
आिारशच्क्््श्च, व्यायामशच्क्््श्च, वयस््श्चेन्,
बलप्रमाणववशेषग्रिणिे्ोः||
Cha vi. 8/94
12/9/2017 24

25.  सात्म्य्श्चेन् सात्म्यां नाम ्द्य्
सा्त्मयेनोप सेव्यमानqÉçEपशे्े|
 सात्म्यां द्वववविां देशशरीरयोः;
 व्याचिसात्म्यां त्मवौषिान््ननाववष्टमेव; ऋ्ुसात्म्यां च
कालगृिी्ां; प्रमाणसात्म्यग्रिणां स्यग्योगेनैव कृ ्म|
12/9/2017 25

26.  ्त्र ये घृ् क्षीर ्ैल माांस रससात्म्याः सवारससात्म्याश्च
्े बलवन््ः क्लेशसिा च्श्चरजीववनश्च ववच्न््,
रूक्षसात्म्याः पुनरेकरस सात्म्याश्च ये ्े प्रायेण
Aल्पबला अल्पक्लेशसिा अल्पायुषोऽल्पसािनाश्च
ववच्न््, व्याममश्र सात्म्यास््ु ये ्े मध्यबलाः
सात्म्यननममत्त्ो ववच्न््||
cha vi 8/118
12/9/2017 26

27.  औचचत्मयाद्यस्य य् सात्म्यां देशस्य पुरुषस्य च|
अपथ्यमवप न Lकान््ाiÉçiÉiÉçirÉeÉÇ sÉव्े सुखम||

बाह्लीकाः पह्लवा श्चीनाः शूलीका यवनाः शकाः|
माांस गोिूम माध्वीक शस्त्र वैश्वानरोचच्ाः||

मत्मस्य सात्म्यास््था प्राचयाः क्षीर सात्म्याश्च सैन्िवाः|

अश्मक AÉवच्न््कानाां ्ु ्ैला्लां सात्म्यमुचय्े||
12/9/2017 27

28.  कन्दमूलफलां सात्म्यां ववद्यान्मलयवामसनाम|
 सात्म्यां दक्षक्षण्ः पेया मन्थश्चोत्तरपच्श्चमे ||
 मध्यदेशे ववे् सात्म्यां यवगोिूमगोरसाः|
्ेषाां ्त्मसात्म्ययुक््ानन वैषजान्यवचारये्||
सात्म्यां ह्याशु बलां ित्ते नान्दोषां च बह्ववप|
12/9/2017 28

29.  असात्म्यां य् सात्म्यववपरी्म|
12/9/2017 29

30.  योगैरेव चचककत्मसन हि देशाद्यज्ञोऽपराध्यन्||
वयोबलशरीराहदवेदा हि बिवो म्ाः| cha chi 30/320
 इि खलु व्यािीनाां ननममत्तपूवारूपरूपोपशयसङ््याप्रािान्यववचिववकल्प
बलकालववशेषाननुप्रववश्यानन््रां
दोषवेषजदेशकालबलशरीरसारािारसात्म्यसत्त्वप्रकृ न्वयसाां
मानमवहि्मनसा यथावज्ज्ञेयां ववन् मवषजा,
दोषाहदमानज्ञानायत्तत्मवा् कियायाः|
न ह्यमानज्ञो दोषादीनाां मवषग व्याचिननग्रिसमथो ववन्|
्स्माद्दोषाहदमानज्ञानाथं ववमानस्थानमुपदेक्ष्यामोऽच्ग्नवेश!|| cha.v
1/3
 Physician treating a patient simply with recipes without paying
attention to factors like desha etc will not be able to achieve
success in his treatment.
12/9/2017 30

31.  From ashtanga sangraha
 sutra sthana
 23rd chapter
 Beshajaavacharaneeya adhyaya
12/9/2017 31

32.  वेषजqÉç Aवचारयन प्रागेव ्ावSåuÉqÉçAÉ्ुरां परीक्षे्|

कच्स्मन Aयां देशे जा्ः सांवृद्िो व्याचि्ो वा|
कच्स्मांश्च देशे मनुष्याhÉÉÇ ÌWûSÇ AÉिारजा्ममदां
वविारजा्मे्ावद्बलमेवांवविां सत्त्वमेवांवविां सात्म्यममयां
वच्क््ररमे व्याियो हि्ममदमहि्ममदममन्|
12/9/2017 32

33.  प्राग्ग्रिेणेन के न वा ननदान ववशेषेणाऽस्य कु वप्ो
दोषः| दोषस्य ह्येकस्याऽवप बिवः प्रकोपे िे्वः|
्स्माद्यथा स्वलक्षणैः कमामवश्च बुद्ध्वा मवषक
दोषमेव मवगमये्|
्द्यथा-
ककमािारेण कु वप्ो वायुः ककां वविारेण ्था रूक्षेण
लग़ुना मशमशरेण वा सािसेन वेगरोिेन वा वयेन
शोके न वेन्|
12/9/2017 33

34.  ्था कस्य िामाऽचिष्ठाय व्याचिरयमवच्स्थ् इन्
ननरूपये्|
 प्रववसृ्ो हि दोषः स्वमेव स्थानमा्ङ्कायाचिन्ष्ठन|
मूद्ािादीन वा दुस््रो ववन्|
 ््श्च स्थानववशेषेण वेषजववशेषः पयेवष्व्यः||
12/9/2017 34

35.  ््श्चैवमालोचये्-
कस्याऽयमौषिस्य व्याचिरा्ुरो वा योग्यः| ककय्ो वा|
 दोषानुरूपो हि वैषज्यवीयाप्रमाणववकल्पो
व्याचिव्याचि्बलापेक्षो ववन्||
12/9/2017 35

36.  सिसाऽन्बलानन सांशोिनौषिान्याग्नेयवायव्यान्यन्
सौ्यान्यन्मात्राणण वा
 ्थाऽच्ग्नक्षारशस्त्रकमााण्यल्पसत्त्वमा्ुरमल्पबलां
वान्पा्येयुः|

सांशमनानन ्ु व्याचिबलादचिकानन ्मुपशमय्य व्याचिां,
व्याचिक्षवप्देिे शीग़्रमन्यमाविच्न््|
 शरीरबलाचिकानन
ग्लाननमूच्ाामदमोिबलक्षयानच्ग्नबलादचिकानन
ग्लाननमच्ग्नसादश्च||
12/9/2017 36

37.  अवप च-
अन्स्थूलोऽन्कृ शो दुबालो
दुबाद्िमाांसशोणण्ास्थ्यङ्गवायवोऽल्पाच्ग्नरल्पािारोऽसात्म्यािारोऽ
प
चच्ः साररहि्ो वा व्याचिबलमेव ्ावदसमथाःसोढुां
 ककां पुनस््थावविो वेषजमेवां वेगम| ??
्स्मात्तादृशमववषादकरैमृादुसुख़ैरु्रो्रगुरुमवरववभ्रमैश्चोपाचरेदौष
िैववाशेषादबलाः|
्ा ह्यनवच्स्थ्मृदुववक्लवहृदयाः प्रायः
सुकु माराः परायत्ताश्च| ््ोऽवप ववशेषेण मशशवः||
12/9/2017 37

38.  ्था बलवन् व्याध्या्ुरेऽल्पबलमल्पां वा
वेषजमककच्चचत्मकर्वूय एव दोषमुक्त्मलेश्य
व्याचिमुदीरये्||
12/9/2017 38

39.  योग्यमवप चौषिमेवां परीक्षे्-
 इदमेवां रसवीयाववपाकमेवां गुणमेवां द्रव्यमेवां कमैवां
प्रवावमच्स्मन्देशे जा् मच्स्मन ऋ्ावेवां गृिी्मेवां ननहि्मेवां
ववहि्मेवां ननवषद्िमेवमुपसांस्कृ ्मेवां सांयुक््मेवां युक््मनया
मात्रयैवांवविस्य पुरुषस्यैवांवविे काल ए्ावन््ां
दोषमपकषायत्मयुपशमयन् वा|
 अन्यदवप चैवांवविां वेषजमवू्|
्न्मानेन वा ववशेषेण प्रयुक््ममदमकरो्||
12/9/2017 39

40.  सूक्ष्माणण हि
दोषौषिदूष्यदेशकालबलानलािाररससात्म्यसत्त्वप्रकृ न्वयसामव
स्थान््राणण|
यान्यनालोचच्ानन ननिन्युरा्ुरम|
आलोचयमानानन ्ु ववपुलबुद्चिमवप चचककत्मसकमाकु लीकु याः|
कक्पुनरल्पबुद्चिम|
्स्मादवीक्ष्णशः शास्त्राथाकमाानुशीलनेन सांस्कु वी्
प्रज्ञाम|
अवप चसच्न्् व्याियो ये शास्त्र उत्मसगाापवादैरुपिमां प्रन्
ननहदाष्टाः|
्त्र प्राज्ञा एव दोषाहदगुरुलाग़वेन
स्यगध्यवस्येदन्य्रननष्ठायाम||९||
12/9/2017 40

41.  कालश्च वेषजस्य योग्य्ामादिान्|
स ्ु क्षणलवमुिू्ााहदवेदेना्ुरावस्थया च द्वविोक््ः प्राक|
अवप च

शी्ोष्णवषालक्षणच्स्त्रवविः कालः|
्त्र शी्ोष्णयोवृाच्ष्टशी्योश्चाऽन््रे सािारणौ वसन्् जलदात्मययौ|
ग्रीष्मवषाकालयोस््ु प्रार्वो वृष्टेः प्रावृडडन् ववक-
ल्प्य्े|

्ेषु सािारणेषु अिस्सु वमनादीनाां
प्रवृवत्तच्न्नावृवत्तरर्रेष्वयोगाऽन्योगवया्|
सािारणा हि मन्दशी्ोष्णवषा्या सुख़त्मवा् ववन्त्मयववकल्पकाः शरीरौषिानाां
ववपरी्ाच्स्त्मव्रे||
12/9/2017 41

42.  आ्ुरावस्थासु ्ु कलाः कालसांज्ञाः|
्द्यथा-अस्यामवस्थायामस्यौषिस्य कालोऽकालो वा|
न ह्यप्राप््ा्ी्कालमौषिां यौचगकां ववन्|
 ्स्य त्मवेकादशिाऽवचारणम|
्द्यथा-अवक््ां प्राग्वक््ां मध्यवक्् मिोवक््ां
सवक््मन््रवक््ां सामुद्रां मुिुमुािुः सग्रासां ग्रासान््रा ननमश
च||१३||
12/9/2017 42

43.  रोगमादौ परीक्षे् ्दनन््रमौषिम|
््ः कमा मवषक्पश्चाज्ज्ञानपुवं समाचरे्|
ननवृत्तोऽवप पुनव्यााचिरल्पेनायान् िे्ुना|
देिे मागीकृ ्े दोषैः शेषः सूक्ष्म इवानलः|
्स्मात्तमनुबध्नीया् प्रयोगेणानपानयना|
मसद्िानामवप योगानाां पूवेषाां दाढ्यमाविन||
12/9/2017 43

44.  Therapeutic measures(chikitsa)will be effective only when
used keeping in view of
Desha,Kala,Pramana,Sathmya,Asathmya.
 desha refers to both patients body and place of habitation. In
this context it refers to deha desha . That is site of
manifestation.origin of disease and even administration of
dravya through particular route.
 Kala refers to dina, atura, aushadha,vyadi,jirna linga and rutu.i
e.. Different parts of the day , nature of the patient, time of
taking medicine,nature of disease,stages of digestion of food
and even the nature of the season should be considered during
chikitsa
12/9/2017 44

45.  Pramana is the aushadi matra pramana is of 3 types
pravara,madhyama and avara.
 for medicine to act properly over a disease pramana plays an
important role. Like how a small amount of water cannot
extinguish the fire similarly medicine in small quantity cannot
cure a disease
 as watering more to the plant leads to destroy of that plant
similarly excessive dose of medicine is harmful for the patient .
 So, after carefully examining the strength of the disease and the
medicine , the remedial measures should be administered in a
quantity which is neither too large nor too small.
12/9/2017 45

46.  Sathmya term refers to desha sathmya, shareera sathmya ,
vyadhi sathmya and rutu sathmya.
 Sathmya ahara pramotes strength, if it given in excess,
these sathmya ahara do not produce any harmful effect.
 Asathmya ahara which has become wholesome because
of habitat etc,, should not be given up all together
suddenly, if it is done, then it may give rise to vyadhi
12/9/2017 46

47.  The physician treating a patient simply with yogas without
paying attension to factors like desha kala pramana etc.. May
commit mistakes and he may not achieve success in his
chikitsa.
 There fore ,a wise physician should carry out treatment after
examining carefully the disease and the drug with reference to
 सूक्ष्माणण हि
दोषवेषजदेशकालबलशरीरािारसात्म्यसत्त्वप्रकृ न्वयसामवस्थान््
राणण, c.s 15/5
12/9/2017 47

48.  इि खलु व्यािीनाां
ननममत्तपूवारूपरूपोपशयसङ््याप्रािान्यववचिववकल्प
बलकालववशेषाननुप्रववश्यानन््रां
दोषवेषजदेशकालबलशरीरसारािारसात्म्यसत्त्वप्रकृ न्वयसाां
मानमवहि्मनसा यथावज्ज्ञेयां ववन् मवषजा,
दोषाहदमानज्ञानायत्तत्मवा् कियायाः|
न ह्यमानज्ञो दोषादीनाां मवषग व्याचिननग्रिसमथो ववन्|
 c.v 1/3
12/9/2017 48

49.  समीक्ष्य दोषौषिदेशकालसात्म्याच्ग्नसत्त्वाहदवयोबलानन|
बच्स््ः प्रयुक््ो ननय्ां गुणाय स्या् सवाकमााणण च
मसद्चिमच्न््|| c.si 3/6
 By keeping in view of all these factors while treating one can
get success in treatment. And it will never harm the patient
and such physician can be coined as utthama chikitsaka
 योगमासाां ्ु यो ववद्याद्देशकालोपपाहद्म|
पुरुषां पुरुषां वीक्ष्य स ज्ञेयो मवषगुत्तमः||
12/9/2017 49

50.  देशकालप्रमाणानाां सात्म्यासात्म्यस्य चैव हि |
स्यग्योगोऽन्यथा ह्येषाां पथ्यमप्यन्यथा ववे् ||
12/9/2017 50

51. Thank you
12/9/2017 51