2. 2
МАЗМҰНЫ
Бірінші бөлім. Ала бүлік....................................
Екінші бөлім. Ақыл.............................................
Үшінші бөлім. Күрес..........................................
Төртінші бөлім. Ашылған құпия........................
3. 3
БІРІНШІ БӨЛІМ
АЛА БҮЛІК
І
Құдыретті тергеушім, өтірік қоссам тас төбемнен
ұрыңыз!
Алғашқы маусымдық, жарым жылдық сынаулар
алынып өткен кезде, әсіресе гоминдандық
мұғалімдер келіп, өтірік күлкіге жари бастаған
кезімізде өз арамыздағы алалық та асқындай түсті.
Әр жерден келген сабақтастар білім, сауат, сана
жағынан недәуір парықты еді. Бәсекелестік,
күншілдік қоздырған бұл жәйтті Гоминдандық
тәрбиешілеріміз немқұрайды күлкісімен әдейі
шектеусіз, тізгінсіз қоя берді.
Қуантатын сөздері біреу ғана – «Жұңхуа Минго1
үкіметі жастарды, әсіресе оқушыларды Шың
Шысай үкіметінше түрмелемейді», «бізде
Санминжуий бар, Шың Шысай қамаған
адамдардың барлығын азат етеді!» – дейтін
жарылқау сөздер айтылып жатты.
Жаңа жылда келген қасқа бас сұр мүдірі
(директоры) осыны айта жүре жергілікті қарт
ұстаздарымыздың түрмеден қалғандарын
1
Жұңхуа Минго – Қытай халық мемлекеті. Гоминдан үкіметі осылай
аталған
4. 4
ауыстырып, айдап болған. Бұрынғы мүдір Дәй
Рынбу Шың Шысайдың соңғы торына түсіп
кеткен де Сәду қазақ-қырғыз мәдени-ағарту
ұйымына ауысқан. «Ұлттық мұғалімдер» етіп тек
жас тілмаштарды ғана қалдырды. Өздері езу
көбіктерін бұрқырата сөйлеп-сөйлеп алады да,
түсіндір дегендей, сол «атқосшыларына» иек қаға
салады.
Сөйтіп математика сабағын өтетін Казен атты жас
мүғалімнен басқа, мұғалім аты бар «тек жүр»
дерлік ұстаз қалмаған. Оның өзі де жұттан қалған
жалғыз тоқтыдай жуас, биязы жігіт болды.
Кластағы өзара түсінбестік, ала көз бәсеке,
рушылдық, жершілдік үлкен жікке айнала
бастады. Басым сан алтайлық бен тарғабағатайлық
болғандықтан сабақтастар осы екі топқа қақ
жарыла бөлінген сыңай бар еді. Осы ала көздікті
бір күні ақыраңдаған өштікке айналдырған тағы да
мен болып шықтым. Сынып бойынша апталық
«тұрмыс тексеру» жиыны ашылып жатқан еді, екі-
үш сабақтас бағаланып болған соң менің атым
атала қалды.
– Биғабыл сабақ уақытында басқа кітап оқиды,–
деп салды Ынтықбай атты сабақтас. Көпшілік
тына қалды. Ешқандай топқа да шықпай, «шақсыз,
жақсыз етістік» күйінде жүргендігімнен, сынау
нәтижемнің одан жоғары болуынан басқа
жазығым жоқ шығар» деп бейғам отырғанмын.
5. 5
– Өзі ешкімді көзге ілмейтін такаппар! – деп қосты
оның жерлесі Салық. Қоңырша қызыл жүзі
шиқандай талаурап, дөңестеу тоқ мұрны «жанжал
қайда?» дегендей едірейе түсіпті. Менің
жерлестерімнен Өмірбек пен Бексапа атымды
шулатпай тез тындырғысы келгендей болды.
– Мұғалім кірмеген сабақта бәріміз де ерікті
оқимыз ғой, сабағын толық игерген соң неміз бар
онда?
– Такаппарлығы емес, өз мінезі осылай оның, көп
сөйлемейді!
Бұл жауаптарға Ынтықбайдың шүңіректеу өжет
көзі тұна түсті. Тапжылдырмайтын салмақ
тапқандай күжірейіп, кең маңдайлы, жуан басын
сүзеген бұқаша тұқыртып алды. Мұндай райға
келгенде сөзі тым ұтқыр шығушы еді.
– Өз сабағын оқымай, ыңғай Совет кітаптарын
оқыса да шатағымыз болмай ма?!– деп жіберді.
Қыл мойнымызға тұзақ түскендей, бәрімізді де
шошытты бұл сөз. Көзім жарқ ете түсті. Жаңа
келген Жаң фамилиялы тәртіп меңгерушісі отыр
еді, соған бір қарап қойдым. Оралқан банжаң1
мұны қытайшаға аударып жеткізбей, сөз
тыңдағансып отыра берді. Ынтықбай мен Салық
тағы соқтықты:
– Ылғи Совет кітабын жияды!
1
Банжаң – қытайша клас бастығы, әскери түзімде он әскердің бастығы
6. 6
– Ұрлап сатып әкеледі, соны қайдан алатынын
айтсын?
Қуат оларға бүкіл бет-аузымен күле қарап,
күбірлей қайырды жауабын:
– Шырақтарым, өздерің Биғабылдан қалыспай-ақ
сатып алып отырсыңдар ғой, бас жаққа
барыспасақ болар! Бәрімізді бір-ақ шарпып, бар
қазынамыздан түгел айрылмалық!
Әр партадан тағы да сондай күбірлер туылған соң,
Ынтықбай өз сөзін басқа тақырыпқа бұра,
орнынан тұра тұқырды. Мықтап сүзер нақ
фактысын енді қоймақ сияқты. Тәртіп меңгеруші
оқушыларының өзара өштік шырайларына сүйіне
ыржиды.
Гоминдан тәрбиешілері келе салысымен-ақ бізге
жаңа бір рәсім дәстүрін үйретіп еді: ұзын-ұзын
үш-төрт сырғауылды жалғап, дене тәрбие алаңына
зәулім биік бағана орнатқан. Сол бағананың ұшар
басындағы шығыршыққа өткізілген кендір
арқанның екі ұшын екі оқушыға ұстатып, әр күні
құзғын сәріде гоминдан туын ілдіреді. Бұл мезетте
оқытушы, оқушы біткен барлық тағат-
ғибадатымен намазда тұрғандай сап түзеп,
шұбалшаңдай созылған «Санминжуий» өлеңін
озандатамыз. Бірте-бірте көтерілетін ту сол өлең
айтылып болғанша бағана басына шығып болуға
тиісті. Ол туды күн бата түсіргенде де осы ғибадат
дәстүрі орындалушы еді.
7. 7
Алдыңғы күні кешке жақын сырғауылға қаққан
әлде бір шегеге ілініп қалған ту өлеңіміз айтылып
болғанша түспей, екінші рет қайталап айттық. Бұл
жолғы «дұғамызға» да түспейтін пиғылы көрінген
соң, мектептің бар оқушысы ду етіп бір-ақ күлген.
Бұл бұзақылығымызға алдымыздағы қасқа бас
меңгерушісі ақырып қалып еді.
Ынтықбай «тұрмыс тексеру» жиынында осы зор
қылмысты жалғыз маған арта қойды.
– Биғабілді жаңа үкіметімізге – Гоминданға қарсы
десем артық болмайтынын дәлелдейін: бірінші, біз
ту шығарып, ту түсіргенде, Биғабілдің мазақтап
күлмейтін күні жоқ. Алдыңғы күні ту шегеге
ілініп қалғанда, алдымен масқаралап күлген осы
Биғабіл!
Әр партадан наразы дабырлар шықты:
– По....!
– Алдымен күлген өзің едің ғой?!
– Бәсе, сүзіп өлтірші, бәлемді!
– Тоқтаңдар, пікір айтқызбайсыңдар ма? – деп
Салық шақ ете түсті. Айтылған сөздерді
Оралқанға аудартып, сұрлана тыңдап отырған
меңгеруші үстелді ұрып, дабырды тоқтатты да,
көзілдірігін алып Ынтықбайға күле қарады. Сұр
костюмының жеңін түріп, ақ қолғапты саусағын
шошаң еткізді сонан соң. Мұнысы – сөйлей бер
дегені еді.
8. 8
– Екінші, бізге жаңа келген маман ұстаздардың
сабағын тыңдамай, қайдағы бір программада жоқ
кітаптарды оқып отырады. Үшінші, кейбір үлкен
жиындар ашылғанда, тосыннан жоғалып кетеді.
Қайда жүреді сонда?.. Мәселен, өткен жексенбіде
ашылған үлкен алаңдағы зор жиын уақытында
Әлмен екеуінің көшеде жүргенін көргендер бар,
артынан Әлменнің қашып кеткенін естідік.
Қасындағы Әлмен қайда кетті? Осы пікірлерге өзі
жауап берсін!
Биғабіл деген мен екенімді Оралқаннан сұрап
алғандай болған меңгеруші маған да ыржия күліп
қарады. Сұқ саусағын маған да шошаң еткізді.
Бірақ, көзілдірігін алмай шошаңдатты. Күлсе де ақ
сұр жүзінде ызғар барын байқай түрегелдім:
– Жауап берейін бе?.. Бірінші пікіріне жауап:
көпшіліктің бәріне аян, ту шегеге ілініп қалғанда
күлкі алдымен ханзу1
сабақтастар жақтан
шыққан. Қазақ кластарында алдымен қарқылдап
күлген Ынтықбайдың өзі. Мен жымиып қана
тұрғанмын. Екінші пікіріне жауап: жаңа
мұғалімдердің сабағы маған өте түсінікті.
Нанбасаңыздар осы екеумізден сынау алып
көріңіздер де игермегенімізді ит екенсің деңіздер!
Өзіме қиын сезілетін сабақты іздестіруім қателік
емес! Үшінші пікіріне жауап: мен зор
1
Ханзу – хан ұлты. Қытай халқы өздерін ханзу деп атайды
9. 9
жиындардың өткен жексенбідегі біреуіне ғана
қатынаса алмай, ауырып дәрігерге барғанмын.
Алған дәрім міне, қағазы мынау,– деп бұлаңдата
көрсеттім (Әлмен кеткен күні түстен кейін,
мектепке жақын ауруханадан тымау тиді деп алған
дәрімді де, оның счетын да сақтық үшін сақтап
жүргенмін). – Әлменді көргенім жоқ!
– Көшеде бірге жүр едіңдер ғой!– деп Ынтықбай
тағы да сүзе қарады.
– Оны сен қай жерден көрдің?– деп мен өзін сүзе
қарадым.
– Ырдашаузыда2
жүр едіңдер ғой!
– Онда сен қайда тұр едің?
Бексапаның көк көзі төне түсті Ынтықбайға.
– Бұл кісі сонау Дашызының3
сыртындағы алаңда
зор жиынға қатынасып тұрып, мына
Ырдашаузыдағы қашқындарды көріп қалған
болды ғой!
– Осы бұқаның өзі қашып, Ырдашаузыда қалған
ғой тегі,– деп Өмірбек мырс-мырс күлді.
Жымиғанда Қуаттың езуі құлағына шапты:
– Тергелуші Биғабілдің ауруханадан алған
документтері бар екен, шырақтар, ал енді,
тергеуші мықтының зор жиыннан өзі қашпағанын
дәлелдейтін документін, Әлмен қашқынға өзінің
кезікпегенін дәлелдейтін документін көрелік!
2
Ырдашаузы – ырдаучяузы – Үрімжідегі көше аты
3
Дашызы – Үрімжідегі орталық көше түйілісі
10. 10
Көпшілік наразы үнмен дуылдай жөнелді. Мәз-
майрам ыржиып күлген бойы қол ишарасымен
бәсеңдетіп меңгеруші отыр. Біріне бірі қарсы
дуылды жара Салықтың дауысы шаңқылдады
енді. Қуат пен Өмірбекке қарсы атылған оқтай от
алып, шиқандай қызарды.
– Сендер Биғабілға қойылған мәселені
Ынтықбайдың өзіне артпаңдар, мақұл ма?!
– Өзінен өзі артылып отырмай ма?!– деп зор
дауысты Оралқан банжаң зірк ете түсті. – Сен неге
шыжық болып күйе қалдың?
Айғай шыққанда танауының екі бүйірі екі
тостағандай теңкейе қалатын, томпақ бет жуан
Шақан шәугімдей жұдырығымен партаны періп
жіберді.
– Қайтып артпақсың, қане?!
– Алдыңғы күні ту түсіргенде біздің кластан
алдымен күлген Ынтықбайдың өзі еді ғой,
Биғабілға бұл артқаны өзіне артылмай ма?!
Ынтықбайдың зор жиыннан өзі қашқаны рас
болмаса, Ырдашаузыдан Әлменді көре ме, бұл
өзіне артылмай ма?!... Қуат пен Өмірбектің пікірі
дұрыс. Сендер килікпей отырыңдар!
Оралқан осы сөздерді тәртіп меңгерушісіне
аударып, түсіндіре берді.
– Сендер пікір айтушының өзіне жабысып
киліккенде, біз адам емеспіз бе, араласатын
11. 11
ақымыз жоқ па?!– деп Салық шаңқылдағанда,
Ынтықбай отыра кетті.
– Ендеше, пікір айтпай-ақ қойдық, сөйлейтін
жерде сөйлерміз!
Ынтықбайдың басқа да жерлестері шабуылға бірге
шықты, оның дал болған пікірлерін ұсақ-түйек
жамаулармен жамап, жұлмалады. Мен отырмай,
түрегеп тұра бердім.
– Биғабілда оқушылық мінез жоқ. Қыз-
келіншектерге қылжақтап жүреді.
– Қашқан Әлмен мұнымен ыңғай жасырын
сөйлесетін.
– Сонда не сөйлесіп жүрді, айтсын қазір, Әлменді
шығарып салғаны рас!
– Осы монтаныны қорғаштайтындардың барлығы
бір орманның қасқыры! Ыңғай оңаша сыбырласып
жүреді. Қалай да жасырын сыр бар!...
Ынтықбайдың жерлестері арасында менімен
сырласып, тым жақын жүретін бірнешеуі бар еді.
Үнсіз отырған соның біріне – Қабен деген сұңғақ
бойлы, ақсары сабақтасыма қарай бердім.
«Мыналарыңды бердеме айтып, тоқтатсаңшы!»
деген раймен қарадым. Ол маған бір қарап,
шарасы кең ойлы көзін бір төңкерді де, иегін
көтеріп қалды. «Ештеңе етпейді» дегені сияқты.
Ақылы мол жігіт екені осы көздерінен байқалып
тұратын. Іле-шала тамағын кенеп қойып, сөзге
кірісті.
12. 12
– Сабақтастар, анық дәлел-ыспаты болмаған
пікірлерді қоя тұралық. «Үй өзімдікі деме, үй
артында кісі бар» деген. Біздің өз арамызда жеке
келіспестіктер барын, ағайын ара бас араздықтар
барын қайдан білсін... Бұралқы, қоспа сөздерді
тастап, әңгімені насырға шаптырмай, фактыны,
шынын ғана айталық.
– Қабен, сен былжырамай отыр, кісім! – деп дүңк
ете түсті Шақан. – Осы айтылып жатқан пікірлер
дәлелсіз бе?
– Биғабілдің қыз қуып жүргені өтірік пе?...
әуелдесең, Нүй шуеюанның1
бір қызы аузына
ұрып та кетті мұның!
– Әлмен мен мұның сырластығы дәлелсіз бе?
– Бұлардың ымы-жымы бір екенін көрмей
жүрмісің?... Біреуі «банды» десе, біреуі
«қарақшы» дейді бізді!... Мына Биғабіл, жарым
жылдық сынауда Ынтықбайды «бұқа мінездес»
деп шатып, мінездемеден түсіріп жібергенін
көрмеп пе едің?!
Бұл сөзге қызай сабақтастың бірі – Серәлі сап ете
түсті, «банды», «қарақшы» деп жүретін сол еді.
– Е, «Найман асырағанша, жылан асыра» деп
бәрімізді бір-ақ иянаттап жүрсеңдер, біз оны
айтпайтын тоқал қатыннан туып па едік?!
1
Нүй шуеюан – қыздар институты
13. 13
– Қызай тоқал қатын емей, бәйбіше ме еді?!– деп
Шақан дөйдала көсіп жіберді. Қызай ананы
қыжыртқанына Серәлі қыза түсті.
– Ей, батбиған балшық бас!.. қысып отыр!
«Балшық бас» аталуға Шақан көне ме, орнынан
атып тұрды:
– Қыспағанда қайтесің, қызыл сиыр?
– Сен қайтпексің?
Серәлінің жерлестері дүрсе қоя берді:
– Құйдай өтірік пәлені сапырып, бәсе, сендер
қайтпексіңдер осы?!
– Кеуделеріңде ненің буы бар сен өлгеніңді
с...дердің?!
Тұс-тұстан адуындаған айғайға ыржыңдай түскен
тәртіп меңгерушісі орнынан тұра, екі қолын
бірдей ербеңдетті. Менен басқа сабақтастардың
бәрін отырғызды.
– Отырыңдар, отырыңдар!... Бір-бірден тұрып
сөйлеңдер!... Пікір деген әрқашан бір жерден
шықпайды, бұл жақсы! Бірақ, бір-бірден анықтап,
ұқтырып сөйлеңдер,– деді ол.
Меңгерушінің сөзін Оралқан шертие тұрып,
қатқыл үнмен аударды. Өзі де асау ызаға мініп
алған тәрізді. Парталас отырған Өмірбек маған
күле қарады:
– «Отырған адамды ит қаппайды» дейтінің қайда,
ей, сенің, түрегеп тұрып талатып болдың ғой,
отыра қалсаңшы!
14. 14
– Ей, май басқан шошқа көз, кімді ит деп
отырсың?!– деп Салық Өмірбекке шаңқ ете түсті.
– Қара шашыңды майлап алған соң адаммын деп
жүрмісің, нағыз ит сенсің!
– Мен ит болсам да тісім бар деп ұяласын талай
бермейтін есті ит болармын,– деп Өмірбек
ашуланғандағы дағдысынша, талпақтау мұрнының
етегін делдите күлімсіреді. – Сенше шәуілдемей,
балпиып отырғанымды көрмеймісің?!... Банжаң,
меңгерушіге Биғабілдің «отырған адамды ит
қаппайды» дейтін сөзін аударып берші, өзі тып-
тыныш жүретін момын сабақтас еді, отырсын!
Оралқан аударып отырғанда, Қабен өз
жерлестеріне үлкен көзін төңкере қарап сөйлеп
қалды:
– «Ауыл иті ала болса бөрінің бағы», бәрің де
иттік қылып отырсыңдар!
Қабен басқа жерден келген болса, Салық пен
Шақан оның меңгерушіні «Бөріге» теңеп
отырғанын әшкерелеп, қарнын бір-ақ жарар еді.
Өз жерлесі, өз туысы болғаны үшін оның сөзін
елеусіз қалдырып, Өмірбектің сөзін азулай берді.
Ынтықбай Өмірбекке сүзе қарап, орнынан тағы да
атып тұрды.
– Оралқан, сен Өмірбектің бар сөзін жеткіз
меңгерушіге, пікір айтқан адамның бәрін итке
айналдырып отыр!... Бұлардың жамандықтарын
әшкерелегеніміз үшін бәріміз ит болдық па енді?!
15. 15
– Солай,– деп қалды «қызыл сиыр» аталған
Серәлі. – Мәселенің өтірік-шынына қарамай, бірің
тұрғанда, бәрің өре тұрсаңдар не демекпіз?
Ынтықбайдың он екі жерлесінің бірнешеуі
орындарынан атып-атып тұрысты:
– Біз бәріміз итпіз бе, меңгеруші?!
– Ит аталып оқи алмаймыз!
– Пікір айтқызбай шәуілдегендер ит болмай, өз
пікірін ашық айтқандар ит аталса, мұндай
мектепте оқи алмаймыз!...
Өмірбек те түрегелді орнынан:
– Үй, менің өзімді шошқа, ит деп тілдеген соң, ит
болсам да жуастау итпін деп мойындадым ғой!...
Талақтарың неғып тарс айрыла қалды?!
– Сендермен бірге оқыған мен де итпін ендеше! –
деп Боғда баурайынан келген Тілеуқан қу да атып
тұрды орнынан, құмалақтай домалақ мұрны
делдейе қалыпты.
Оралқанның аудармасын көпшілікке күле қарап
отырып тыңдаған меңгеруші маған келгенде
сыздана кідірді. Орнынан тұрып, менен басқасын
қол ишарасымен тағы да отырғызды.
– Мұнан соң бір-бірден қол көтеріп, рұқсатпен
сөйлеңдер! – деді де, түрегеп тұрған маған қайта
бағдарлай қарап, сұрау қойды. Оралқан да
орнынан тұрып аударды.
– Сен қай жерліксің?
– Тарбағатайдың Дөрбілжін ауданынанмын.
16. 16
– Әлмен қай жердікі еді?
– Білмеймін!
– Сауандық,– деп Салық кірісті. – Ол да
тарбағатайлық.
– А – һа... ол да тарбағатайлық па еді? – деп қалған
меңгерушінің көзі көзілдірік астынан жарқ ете
түсті. Сұр жүзі ақшуландана қалғанынан қанын
ішіне тарта қойғаны байқалса да күлімсірей сұрау
тастады. – Өз жерлесіңді қалай білмей қалдың?!
– Сұрамаппын. Ешкімнің де қай жердікі, қай
рудікі екенін сұрамағанмын.
– Анау қай ұлт?– деп меңгеруші Ынтықбайды
нұсқады.
– Қазақ.
– Сен қай ұлтсың?
– Қазақпын.
– Оның әлгінде айтқандары рас па?
– Өтірік, бағана жауап бердім ғой, құйдай өтірік!
– Қазаққа қазақ жала жаба ма?
– Өшіксе жарып та тастайды!... Өшіккенде
ханзуды ханзу аяушы ма еді?... Жарым жылдық
сынау қортындысында мен Ынтықбайдың
мінезіне пікір айтқанмын. Мінезін сүзеген бұқаға
теңеп қойып едім, Ынтықбай соныма өшігіп
қалыпты. Мұндай жалған пікірлерді сол кегін алу
үшін ғана айтып отыр.
Меңгерушінің көзі жыртиып, езуі сол жағына
қисая түсті.
17. 17
– Қайсысы өтірік?– деп ашты үнді Салық шаңқ ете
түсті. – Факт әлі көп! Бір-бірден тізіп қойып
береміз мойныңа!
Шақан партасын ұрғылады.
– Әлменді қашырғаныңнан есіктің көзіне
шаптырғаныңа дейінгінің бәрін мойындатамыз,
көресің әлі!
– Онан да «аузыма жіберіп қойды» десеңші!– деп
қалды Серәлі.
Меңгеруші маған қарап жыртия түсті. Сойдиған
аппақ қасқа тісі ақсия көрінді.
– Мына көп қазақ та жала жауып тұр ма саған?
– Бұлар жерлестігімен Ынтықбайдың сойылын
соғушылар ғана.
Мені жақтаушылар түгел қол көтеріп, шу ете
түсті.
– Мен түсіндірейін меңгерушіге!
– Мен сөйлейін, мен!
– Анығын мен білемін, мен!
– Ха-ха-ха...,– деп рақаттана күліп алған
меңгеруші маған тосын алара қарады. – Мына
қазақтарыңның бәрі жала жаба ма саған?... Сенде
мәселе көп!– деп тастады да, көпшілікке ыржия
күлімсірей, сөзге кірісе берді.
– Жоқ, жоқ, бұлар жала жабушылар емес! – деп
қолын ентелей көтерген Бексапаға қараған да жоқ,
өз сөзіне өзі мәз болып, ақпа жорғадай, ақ көбік
атып, танаулатып барады.
18. 18
– ...Бұл кластағылардың рухы өте жақсы екен!
Бұзақы адамдарды жасырмай әшкерелейтін ашық
көңілді, ақ ниетті сабақтастар көп көрінеді!...
Мына рухтарыңмен бүкіл мектепке үлгі
болатындықтарыңа сенемін!... Ал «жік»,
«жікшілдік», «рушылдық» деген сөз дұрыс емес,
ол жоқ мәселе! Біз оны мәселе деп танымаймыз.
Бұл – кейбір бұзақы адамдардың өз қылмысын
жасыру үшін айтатын сылтауы. Одан
қорықпаңдар!... Кісінің бұзақылық істегісі
келгенде, бір қолы бір қолын ұстай алса, мәселе
туыла ма? Бұл істерің өте жақсы! Шынайы
Санминжуиишыл, нағыз отан қайраткерлері
сендердің кластан көп шығатынына сенемін! – деп
көбіктеніп алған езуін ақ қолғапты қолының
сыртымен сүйкей сала ыржаңдап, Ынтықбайға
қарады. – Сенің атың – Ән... Тыкі... Бәй... А... сен
жақсы! Сендер пікірлеріңді айта бер, не болса
соның бәрін айтыңдар!... А... бәрің жақсы, бәрің де
жасырмай айтыңдар!.. Бірақ, рұқсат алып,
тәртіппен, бір-бірден, түрегеліп, ресми сөйлеңдер,
міне сонда жақсы!... Мына банжаңдарың бәрін
жазып маған тапсырып берсін!... Жиын тәртібін
кім бұзса жазаланады, ә, қатты жазаланады!
Тәртіп меңгерушісі осыны айтып, ақ сұр шұға
костюмінің түрілген жеңін түсіріп шыға берді.
Майлап таралған қою қара шашын артына сілке
19. 19
тастап жөнелгенде, Бексапаның шегір көзі
жайнап, сары жүзі нарттай жанды.
– Бұл кісіден табар әділетіміз осы болғаны ғой! –
деп күрсінді. – Жікшілдік, рушылдық деген мәселе
емес, біріңді бірің мұжып жей бер, ең жақсы іс
осы деді-ау!
Тәртіп меңгерушісі өсиеттеген бұл тәлімнің мәнін
сабақтастарға түсіндіре түсу үшін Өмірбек
томсарып, баяу ғана қосымша айтты:
– Бұл кісінің ағайынара жікті, алауыздықты тәуір
көретінін біз боқ мұрын қайдан түсінейік.
Мәселенің расын айтуға қол көтергендерді де
мұжушылар деп түйсініп, қуанышы қойнына
симай кетті өзінің.
– Ал батырлар, мен жөніндегі пікірлеріңді айта
беріңдер, өзім де жазып алайын! – деп отыра
қалдым.
– Сабақтастар, – деді Қуат күлімсіреген жұмсақ
шырайға келіп, ұзын жақты жуан басын сипай
түсті, баспен ойлаңдар дегені еді. – Бірімізді
біріміз қисықтан түзеу үшін қойылатын пікірдің
бәрі дұрыс. Қирату үшін ғана қойылса, жаппай
қиратыса беруден басқа нәтиже шықпайды.
«Еккенің тікен болса, орарың балауса болмас»
деген осы. Жайлаудың тұнық суын ішкен
бауырлар тұнық-шыншыл пікір айтысалық!
Қабен барлық сабақтастарына тегіс қарап сөйледі:
20. 20
– Бауырластар, біздің бәрімізді жайлаудың тұнық
суын ішіп өскен деп түсіне бермеңіздер, рушыл
жіктің уын ішіп өскеніміз де бар. Несін
жасырайық, сендермен айтысқанда
жерлестігімізбен бірігіп отырғанымыз болмаса,
өзара тебісіп, жарғыласып өскенбіз. Алтайдың
тұнық суына ылайық адамдары осылар сияқты
екен деп ойлап қалмаңдар, ыңғай тағы аңдары
ғана келіппіз!
– Тарт, тіліңді!– деп Шақан ақырып жіберіп еді,
Қабенге сүзе қарап, сыздана тыңдап отырған
Ынтықбай оған тоса тұр дегендей басын шайқап
қалды. Қабен жалғастыра түсті сөзін:
– Біздің класта жікшілдік ауруынан ең аманы осы
Биғабіл еді ғой, бүгін осының миына қаншалық
микроб құйдық?!... Біраз әділдік ойласақ болмай
ма, сынағандағы қаттырақ тиген сөзін оның
әділдігі жуып кетпеп пе еді?! Жақсы оқып
жүргендігі үшін ғана жала жабу, етегінен тартып,
аяғын тұсау – кімнің ісі?
Ынтықбай ырғала түсіп, тұқыра түйілді Қабенге:
– Кісім, етектен тарту қай жақ бастаған іс?
– Тым өтірік пікір айтылмаса, етектен тарту деп
аталмас еді!
Күбірлі бәсең үнмен Қабеннің өзін тергей жөнелді
Ынтықбай.
– Кісім, кімнің ісін ақтап, кімді жағаттап отырсың,
сен?! Кетісер жеріміз осы болсын ба?!
21. 21
– Егер жазықсыз жанға құйдай пәле жапсырмақ
болсаң, кетісер жеріміз осы болса, болсын-ақ!
– Ішшу, ей, кісім!– деп Салық Қабенге өне
бойымен ұмтыла түсті де, сыбырлай жөнелді.
Бірақ күйгелек Салық сыбыр сөзін бірнешеуімізге
естіртіп алды. – Кісім, тыңдашы, «жер астынан
жік шықты, екі құлағы тік шықты» деп, енді өзара
жарғылассақ, басқалар не демек бізді, досқа күлкі,
дұшпанға таба болмаймыз ба! ... Мыналар жеп
қоймай ма бізді! Өзара ынтымақты болайық!
Қабен бұрынғы әуенмен саңқылдай жауап
қайырды:
– «Жейді» деп адамның бәрін жау санасақ, біз
өзіміз не болғанымыз? Адамгершіліктен аулақ
жатқан біздейлерді жеп жіберсе, сауапты іс
болмай... ма! Шықтым мұндай жікшіл
одақтарыңнан!
– Қане, шық, солардың артын жала!– деп Шақан
кіжінді. – Мұрныңды бет қып жіберейін бе,
адамнан туған ит!
Қабен оның сөзін елемей, Ынтықбаймен аңдыса
қарап отыр. Ынтықбайдың жерлестерінің кейі
тілін шық еткізіп, кейі бастарын шайқасып, өзара
қынжылысты, кейбіреуі Қабенді жазғыруда.
– Япыр-ай, тәп-тәуір кісілігі бар кісіден де
осындай қара қасқа туылыпты-ау!
22. 22
– Тиыннан басқа қуары жоқ, жемеңгер саудагердің
қаншалық кісілігі бар еді, бір қу тірсек болатын ол
да.....
– Қалада өскен адамда қан бола ма?!
– Бұрыннан осылай қыңыр тартатын қырсық неме
болатын бұл!...
– Кісім, атыңның басын бері бұрсаң қайтеді!– деп
Ынтықбай тағы да күбірлей сүзілді.
– Қай жаққа бұрылайын, адам жаққа ма, аң жаққа
ма?!
– Ішшу, ей, кісім,– деп Шақан шалқалай түсті.
Жұдырығы тоқпақтай түйіле қалыпты. – Адам деп
қай жақты айтып отырсың?! Анау сүзеген қызыл
сиыр мен мынау шашты жыландарды айтып
отырмысың?!... Дәл әкеңнің аузын.... ендеше!
– Қызыл сиыр деп Салығыңды айт ей, батпаққа
аунаған доңыз!
– «Жылан» деп тағы да бізді қауып отырсың-ау,
иттің баласы, е!
– Тегі шашы бар адамның бәрін де жылан деп
отыр,– деп жатып атар Өмірбек сілтеген жақты
Бексапа тауып, Бопай қорқытқа басып қалды.
– Онда, меңгерушіні де жылан қатарына қосқаның
ғой?!
Тілеуқан қу Ынтықбайдың сабақтастарының шаш
қоймағандықтарын пайдалана қойды.
– Жоқ, жыланда шаш болмайды. Ол мырзалардың
бастары тап-тақыр болып жалтырап тұратын.
23. 23
– Сабақтастар, біз араласпай, ушықтырмай қоя
тұралық,– деп Қуат күбірледі, – өзара сөйлесіп, бір
жөнге келсін.
Салық қарсы жақтың дәлелдемесін ұстай алып,
Қабенге төндіре қойды.
– Ей, кісім, естідің бе, «Жылан мырзалардың
шашы болмайтын» деп, сенің өзіңді де жыланға
санап отырмай ма? Жағаттап отырғаның
жарылқап болды!
Қабен мұны да тыңдамады. Аңдысып отырған
Ынтықбай оған, күрсініп алып, зілдене үн қатты.
– Кісім, енді кетістік қой?... Өзің жауап беріп көр
ендеше.... Осы сенің үкіметке қарсы адамды
қорғаштап, әшкерелеушілерге өлердей өшігіп
отырған себебің не? Гоминдан партиясын қорғау
жақта екендігіңді көрсете ала ма осың?
– Жоқ мәселені бар етіп айт деп үкімет зорлай
қоймас деп сенемін!
– Кісім, ендеше көпшілік естіген, меңгерушіге
аударылып жетпей қалған әлгі бір-екі мақалаңды
талқылап көрейікші қане!... Мен Биғабілді
әшкерелеп сөйлегенімде «Үй өзімдікі деме, үй
артында кісі бар» дедің ғой, бұл, «меңгеруші отыр,
әшкерелеме» деген сөзің ғой!... Ал, «Ауыл иті ала
болса, бөрінің бағы» деген сөзіңдегі «бөрі» кім
болмақ?...
24. 24
– Қабеннің мұндай мақал айтқанын естімедік!–
деп сөзді Серәлі бастады да, менің жерлестерімнің
бірнешеуі шу көтерді.
– Жоқ сөз!
– Айтылмаған сөз!
– Тағы да жала жауып отыр!...
– Жаңа ғана меңгерушінің алдында Қабен айтпап
па еді,– деп, Салық ушыққан шиқандай талауырап,
ышқына шаңқылдады. – Жалғаннан жаралғандар!
Шақан орнынан атып тұрды.
– Жаңа ғана бәрің естіген сөзді қалай өтірікке
шығарасыңдар, ей, бет бар ма сендерде?!
– Е, бар бетті Құдай Тағала үйіп-төгіп саған ғана
берген ғой!
– «Бет» деп балшықты жапсыра берген соң,
көзіңнің, құлағыңның,... тіпті мұрныңның да қайда
екенін таба алмай жүрмейміз бе?!
Ду күлкі көпшілікті Ынтықбай сүзеген шүңірек
көзімен түгел тінтіп, тесірейе түсті де, өз
жақтастарына қарап сөйледі:
– Біздің рас дәлелімізді жабылып өтірікке
шығармақ қой!... Бұл класта көргенімізді айтудан
қалыппыз, кісілерім! Бұл жерде бекер жаман ауыз
болып сөйлеудің керегі жоқ екен, көрген-
білгенімізді тәртіп бөліміне төте айтармыз, қоя
тұралық енді.
– Сен кісім, маған да мүйізіңді көрсеттің ғой,– деп
Қабен Ынтықбайға тағы да бұрыла қарап отырды.
25. 25
Шаралы қой көзі от алып, тұна түсті. – Қадасуға
тура келсе, менің мүйізім сенің тұла бойыңнан
ұзын екенін ескермей отырсың!
– Ондай мықты болсаң, сүзе бермеймісің енді!
– Сенің маған сөйлегенің аз болды ма!... Бірақ,
«Сыпыра батыр, бәле шақыр, болдың ақыр тап-
тақыр!» деген Абай сөзі біздің басымызға аз түсіп
пе еді!
– Бәсе, сол батырлық кімнен шығып отыр, бірге
туып, бірге өскен, бір бұлақтан су ішкен
туыстарыңды тап-тақыр етіп, жерге қаратпақ
болып отырсың!...
– Сабақтастар!– деп Оралқан қысқа шашты жуан
басын қос қолымен қасып-қасып қойды да,
балпылдай сөйледі. – Жаңағы меңгерушінің
тапсырмасына не жазайын енді?!... Тиянақты бір
пікірге келейік! Сөз Биғабілдің үстінде еді ғой,
жаңа пікір бар ма, қане, сөйлеңдерші!
– Жоқ, енді бұл жерде сөйлемедік!– деп Ынтықбай
тұқыра түсті. Қара қоңыр, толық жүзі күреңітіп,
ісініп алыпты.
– Алдыңғы пікірлерімізді жаз ендеше,– деп
Ынтықбайдың орнына Салық түрегелді. –
Алдыңғы күні ту түсіру салтында мазақ күлкісін
бастаған Биғабіл.
– Ал, жаздым!... Көпшілік, рас па, Биғабілдің осы
қылмысы?
26. 26
– Өтірік!... Өтірік! – деп көпшілігі ду ете түсті. –
Біздің класта алдымен күлген Ынтықбайдың өзі.
– Е, солай ғой!... Көрерміз әлі!... Әлменді
қашырып жіберген Биғабіл. Ол қашатын күні зор
жиынға бармай, көшеге сонымен бірге шыққан!
– Ал, жаздым, рас па көпшілік?
– Өтірік!... Өтірік!... Оларды Ырдашаузыдан
көрдік дегендер ол кезде үлкен алаңда бізбен бірге
болған, көргендері өтірік!
Салық Совет кітаптары туралы маған қоятын
пікірді қозғай алмай, ойланып отырып қалды да
Шақан түрегелді:
– Биғабіл түнде ыңғай есіктің көзіне шаптырады.
– Рас па, көпшілік?
– Өтірік!... Өтірік!... Есігіміздің алды тап-таза!...
Серәлі күлімсірей түрегелді.
– Есіктің көзі де, Биғабілдің өзі де тап-таза. Ал,
ұйықтап жатқанда Шақанның аузына жіберіп
қойса, жіберген-ақ шығар! Олай дейтінім:
таңертең Шақанның аузынан су ағып жатады,
жастығы шылқылдап қалады!
Шақан партасынан шыға ұмтылды Серәліге.
– Тарт тіліңді, әкеңнің аузын....
Шақан ешкімге араша бермей кимелей барып
Серәліні шекеден қойып қалғанда, Серәлі де
мықындатып кеп жіберді. Көпшілік Шақанға
қайта ұрғызбай итермелеп айырып әкеткенде
Салық шақылдады.
27. 27
– Ей, үрпек бас, қызыл сиырға іретіп, Шақанның
қолын неге ұстап аласың!... О, әкеңнің аузын!...
– Жеті әкеңнің аузын... шиқан!... Тұмсығыңды
жұлып аламын,... қыс!
– Жетпіс жеті әкеңнің...! Қара құсыңды ұшырып
жіберейін бе?!.
– Ей, Шақан, ұшып келіп ұрған, жиын тәртібін
бұзған сен ғой, тексер өзіңді!– деп Тілеуқан зекіді.
– Мә!... Мынау тексереді, қаншық түлкі!...
Шақанның бұл жуандығына клас бойынша иу-қию
айтыс, айғай, керіс көтеріліп кетті. Оның өзін
тексеру-тексермеу жөніндегі ережелі пікірлер ғана
ең кішкене дерт таратқыштардан – микроптардан
тартып шаян, тышқан, суыр, борсық, қасқыр, аюға
дейінгі адамзатқа сүйкімі жоқ жануарлардың
бәрінің құлағы шулап жатты. Ең көп
мазасызданғаны, әрине, шошқа мен ит бейшара
болса керек, бұл тектілердің мегежін, торайлары
мен қаншық, күшіктерінің де бір-бір сабақтасқа ат
болып аталмағаны жоқ.
Сөз тыңдата алмай майлы басын тырналай берген
Оралқан банжаң бір шақта ырсылдай түрегелді де:
– Сабақтастар, түн ортасы болып қалыпты,
таралық енді!– деп шығып жүре берді,
айтысушылар да жатақханаға беттей тілдесті.
Көшеде бізден басқа үрген ит те жоқ екен.
Жазғытұрымның ызғарлы, сүркей сұр
аспанындағы жұлдыздар ғана бізді мысқылға
28. 28
айналдырып, күліскендей жымыңдасады. Бұл
көріністен Абайдың:
«... Күлкілі қуыршақ сен болдың,
Әлемнің тартып мазағын!...» – деген кейісі есіме
түсе кетті. Осы өлеңдерін кейде кернеген ашумен
қысылып, кейде жетесіне жеткен қорланумен жан
терін шыпшыта жазып отырған ұлы Абай елестеді
көз алдыма....
Бір жағымда келе жатқан Өмірбек:
– Ынтықбай нағыз қара бет екен,– деп күбірледі, –
көпе-көрнеу жала жапқанда бетінен титтей де
шімірігу сезімі білінбейді өзінің!
– Феодал ақсақалдардың бас аламан рушылдығы
бұған толық сіңген сияқты ғой!... Өз іштерінде де
жік-жік көрінеді... Әлгі Оспан мол аталы сыңар
езулерді қалай бірлестіріп жүр екен?!
Бұл сұрауыма жауап шыға қоймады.
– Рушылдық қой көбімізде бар, – деп сөзге Қуат
кірісті, – Серәлілерде бұл жік бізден әлдеқайда
күшті. Бірақ дәл мынадай шөгел қара жүрек аз
кездесер-ақ!
– Жоқ, бұл жігіт оншалық қара жүрек емес, білері
бар азамат сияқты болатын. Кесел біздің қуларда
да бар; сыртынан сыпайы көрінетін арам
қалжыңмен арандатып, уыттандырып қойыпты.
Өштестік өршігенде өлтірермен ниет тумай ма?!...
Алды-артымызда жатақханаға қайтқан
сабақтастарымыз топ-топ болып әлі де
29. 29
ырылдасқан боқтықпен, кіжінген айтыспен келе
жаттты. Бір топтан:
– Сазайын әлі-ақ тартқызармын! – деген суық серт
естілсе; тағы бір топтың:
Құлағын меңгерушіге жұлғызайық, біз үшін ең
ұтымды әдіс осы! – деген қаулы жобасы
сыбырмен пысып келеді.
Күндегісін күнде жеткізіп, тілдерін қысқашпен
суырту керек!
– Көпшілік талқысына түсірмей, шпиондарға
жемтік қып жіберсе бәлемдерді! – деген асқан
«даналық» тактикалар да сумаң етіп, құлаққа
біздей шаншылады....
Құдіретті тергеушім, біздің сол уақыттағы
алауыздығымызды енді естіп, араныңыз ашылып,
тіліңіз жалаңдап кеткен шығар-ау. Сіздің сол кезде
тергеуші болмағандығыңыз қандай өкінішті!
Осындай быт-шыт жік, арсыз араздық, бетбақ
берекесіздік бар жерде сіздің жоймайтын
жауыңыз, жықпайтын тауыңыз бар ма! Бірінде
жоқты бірінде тапқызып, жан жерін тауып
қапқызып, бірінің қылмысын бірінен жұлып алып,
бірінің сөзінен бірін іліп алып, бірін бүркіт, бірін
тазы етіп баптап салып, бәрін осы бір күні-ақ
қырқай матап ала қояр едіңіз-ау! Қиуадан шауып,
қисынын таба қоятын сіздей қыран тергеуші ол
кезімізде болған ба!
30. 30
Қаншалық шебер болғаныңызбен қазір дәл сондай
қызыл шеке-қырық пышақ алалыққа толық келтіре
алмай, сіз дал болғалы қашан?! Бізді алмай
қоймайтын да шығарсыз бәлкім, бірақ,
жанталасыңыз ұзаққа созылып барады. Сол кезде
сіз болсаңыз, бірімізді біріміз осылай басып беріп
отырғанда тырп еткізер ме едіңіз, бір күндік-ақ
жұмыс едік қой!
Әрине, сіз мені «Гоминданды мойындамай қойған
төңкерісші екен» деп бағаламайсыз. «Сол кезде де
тоңмойын неме екен ғой» деп маған жауыға
түсуіңіз хақ; бірін-бірі қорғасып-қолдасып қалған
«кері төңкерісші топ» маған да сол әдетін істер
деп шұқшиярсыз. Зор қылмыстың иісі сезімтал
мұрыныңызға бұрқырап-ақ тұрған шығар. Иә,
Гоминдан да өз дәуіріндегі Қытайдың бір заңды
үкіметі емес пе. Шакене ұлт жөнінен айтқанда, сол
үкіметке бас қойып бағынғысы, жаланып
жағынғысы келмеген жаудың қылмысы аз болмақ
па?
ІІ
Дүйсенбі күнгі сабаққа қобалжи кірдім. «Тергеуге
меңгеруші қашан шақырар екен, кеше кештегі
жанжалқаншамызды шарпыр екен» деген күдік
алқымдай берді мені. Әлмен кетерде бірге
болғаным рас қой; жасырын сатып алған
31. 31
кітаптарым класс бойынша бәрінікінен көп еді.
Кешегі кеселді жиындағы мәселелерді анықтау
үшін ізге түсіп, сабақтастардың бәрінен сұрай
қалса, қадағалап тексеретіні менің ісім сияқты да,
жарқ етіп шыға келетіні мен секілдімін.
Дөрбілжіндегі Арысбектің «қара мысығы» мысық
қана еді, меңгерушінің аузынан қасқырдың тісі
ырсиып тұр. Маған қасқырдай тиер бәлкім!
Бірінші сағаттық сабақ аяқталысымен Шақан
шақырылды тәртіп бөліміне. «Шақан!» дегенде-ақ
бір шоқпар төбемнен шақ ете түскендей сезілді.
«Басталды,– дедім ішімнен, – бұл көркеудені
көкітіп алып, ырсиған азуды маған салмақ қой!»
Тұқырып алып, конспектіден көшірілген «Жұңго
тарихына» үңіле бердім. Осы сабаққа қомағайлана
үңілгенім осы-ақ шығар.
– Немене, Хуаңдиге1
сиынып отырмысың әлде
Чин Шыхуаңның орлары (Жұңго тарихындағы ең
қатыгез қанқұмар патша. Ол ор қаздырып, неше
жүз оқымыстыны тірідей көмген. «Чин
Шыхуаңның орлары» деп сол орлар айтылып
отыр) көрініп отыр ма? – деп қасымдағы Өмірбек
жымия сыбырлады.
– Үндеме! – деп күбірлей үңілдім оқулыққа.
– Қорқақтық әлі де жетерлік екен-ау өзіңде?!
1
Хуаңди – Жұңгода тұңғыш мемлекет құрыпты делінетін аңыз
патшасы
32. 32
– Бұрынғыдан да көбейді қазір, «қорқақтың көзі
көп» болады. Отырған адамды қаппайтын ит–ит
емес екен, нағыз иттің қапқанды қойып, жеп
қоятынын көрмедік пе?!
– Ендеше, еңсеңді көтеріп отыр! Ерегескенде ер
шығатын мінез де пайда болған еді ғой өзіңе, не
қылар дейсің!
– Мына қасқырыңның маған қарасы жаман
көрінді. Тісі ырсия қалған алдыңғы күні.
Басымды көтеріп шалқалай бергенімде Шақан
қайтып кірді. Жайшылықта қолапайсыз бет-аузы
әлем-тапырық; ақ таңлақ, қызыл, көк таңлақтар
ненің ізі екені белгісіз, екі алақанын тынымсыз
уқалап, үргілей береді, Закүн таяқтың зардабы
өртеп бара жатқан сияқты. Үнсіз қарасып қалған
сабақтастар арасынан «Шоқ-шоқ!» деген сыбыс
естілді. Оралқан банжаңның меңгерушіге дұрыс
жеткізгендігінен келген әділет екенін сезсем де,
жүрегім зір қақты – «мұны бұлай жазалағанына
қарағанда, мені жаркемдейді деші!»
Ынтықбай күреңітіп тұқырған бойы шыға
жөнелгенде, жым-жырт көпшілік біріне-бірі
жалтақтаса берді. «Меңгерушіні ертіп келер ме
екен» деген үдірейіс бар бәрінде де, мұғалім
класқа кірмеген сағат еді.
Осы бос уақытымыз – тілеген кітабымызды оқып,
аңсаған зәмзамымыздан алаңсыз сіміретін алтын
шағымыз хауып-қатер кеулеген ызғарлы күдікке
33. 33
толды. Сабақтастардың бәрі де славян
жазуындағы Қазақстан кітаптарын тыққыштап,
алдыларына Гоминданша безендірілетін көшірме
оқулықтарын жайды. «Жұңго тарихы»,
«Жұңгоның тағдыры»1
, «Санминжуий» дірілді
саусақтармен ашылып, жиырылған мұрындармен
еріксіз оқылып жатты. Көбі «Жұңгоның
тағдырынан» жан сауға іздегендей, «Данышпан
философ көсем» еккен осы шеңгелдің астына,
бөктергіден қашқан торғайша тығылмасқа шара
жоқ сияқты.
Дәретке шыққансып Ынтықбайдың артынан
бақылай кеткен Бексапа алдымдағы партаға
қайтып келіп отырды да:
– Кәменді ертіп, тәртіп бөліміне кірді!– деп
сыбырлады.
Камен – ханзу тілі кәсібінің үшінші жылдығында
оқитын жігіт еді. Оның жақында сақшы
тыңшылығына тартылғанын естігенбіз. Денем бір
ысып, бір суыды. Көз астымен әркімге бір қарап
қойып отырғанымда есік ашты біреу.
– Серәлі!– деп қалғанда селк ете түстім,– тәртіп
бөлімі шақырады!
Серәлі шыға бере Ынтықбаймен сүзісіп қалды да,
бір-бір тілдесіп өтті. Ашты тілдессе де, тату-тәтті
1
«Жұңгоның тағдыры» – Жяң жиешы жазып, 1943 жылы жарияланған
кітап
34. 34
сабақтастардың амандасқанындай дағдылы үнмен
жайбарақат қана сыбасты бұл кезекте.
Сүйір мұрынды, қызыл күрең сұлу Серәлі жарты
сағаттың ішінде-ақ мүйіз біткендей, бір жақ
шекесі томпайып, тұмсығы қоңқиып қайтты.
Ынтықбайдың сабақтастары арасынан да «шоқ-
шоқ!» дегендей шіңкілдеген сыбыс естіліп жатыр.
– Сені не деп жазалады?!– деп ашына сұрады
парталас біреуі.
-Айтмаймын, – деп бұшықшылай міңгірледі
Серәлі,– «айтмайсың» деп тіл хат алды.
Тергеудің жайын айтудың орнына Ынтықбайға
атыла қарап отыр. «Кімнің үстінент шағымп
айтсаң сонды шақырымп алып, сабай мбереді
екен!» деген ашулы мыңқылы біраздан соң тағы
естілді. – «Тұра тұр шошқа, ентді мбенен сұра
шағудыңқ әдісінт!»
Толғағым күшейе түссе де, мен күткен пәле туа
қоймады. Мені де, Қабенді де шақырған жоқ.
Күндізгі сабақ уақыттарында да, кешкі пысықтау
сағаттарында да екі жақтан осылай кезек
шақырылып, кезекпен додаланып шығып жатты.
Бір жағы мұқатқансып жайраңдай қалғанда, бір
жағы тұқыра қалады. Екі жақ кезек айтысады
«шоқ-шоқтарын». Бір жағын бір жағы кезекпен
шағысып жүрді. Кластағы бетпе-бет қағысу
тоқтап, Ынтықбайдың жолымен жасырын
шағысуға дәнігіп алды бәрі де. Ашық өштік
35. 35
жасырын қастыққа ауысып, бәрі де уыттарын
іштеріне жия жүріп шағысты. Бұл уыт өзара
төбелестерден әлдеқайда сойқанды – зәрлі екенін
көрдік. Ақыр соңында еті тірі
сабақтастарымыздың ешқайсысы қалмай уланып,
меңгерушінің пендесіне айналғандай.
Көп алдында сып-сыпайы күле сөйлейтін бір
«жайдары» тәртіп меңгерушісі, сол пенделерінің
құйрығын екі-үш күннің ішінде-ақ бір-бірден
тартып, бөксеріп болды.
– Мен қалай шақырылмай қалдым?! – деп
сұрадым Оралқаннан, асхана залындағы кешкі
пысықтаудан сабақтастар тараған кезде оңаша
қалып еді.
– Сенде шақырылуға тиісті қылмыс жоқ қой! – деп
қалың қырма сақалды иегін қасыды ол.
– «Әлменді қашырып жіберді» дейтін пәле оңай
ма?
– Жергілікті ұлт оқушыларын азайта алмай
жүргенде, қашып кеткенін бұлар іздей ме? Екі-үш
айдың ішінде-ақ қызмет алғалы отырған Әлмен
қашып ақымақ болса, тіпті қуанбай ма? Оны
қателік деп санамайды бұлар!
– «Совет кітаптарын оқиды» деген тағы бір зор
қылмыс бар ғой менде?
– Мұныңды ешқайсысы айта алмайды, Биғаш,
алаң болма, сен!... бұл туралы менен басқаңның
бәріңнің де арттарың былғаныш, ал
36. 36
ондайларыңмен менің жұмысым жоқ, әйтеуір
қырсыққа шалынбай, өз тауымдағы бастауыш
мектепке мұғалім болып шықсам болды маған! –
деп күбірлеген банжаң, иен қалған үстелдерге
айнала қарап алды да, ешкім жоқ екенін көрсе де
сыбырға ойысты. – Биғаш, басыңа іс түсе қалса,
дәл осы мектеп көлемінде қорғап қала аламын,
алаң болма!... Жарты жылдық сынауда қатты
қиналып отырған кезімде көрсеткен көмегіңді
ұмытқам жоқ, ондай жақсылықты ұмытады екен
деме!
– «Сый қылсаң сыпыра» дейді Ожа, анау Қабенді
қорғай көріңіз!... Сол екеуміз ғана қалдық қой, бір
күні бізге де жетпей қоймас!
– Жоқ, оның үстінен де басқалар шағым айтпайды.
Өз жерлестері оны шақпақ емес, өздеріне қайта
тартып алу жағында жүр. Ол бәрінің сырын
білетін көрінеді. Шындаса кеткенде одан қорқады
екен. Ха-ха-ха...– деп күлгенде, Оралқанның
жалпақ беті теп-тегіс бола қалды.
– Үстінен бірер шағым түскен адамды меңгеруші
неліктен тексеріп анықтамай тепкілей береді? –
деп сұрадым мен.
Оралқан терезелерге қарап қойып, мені қолтықтай
шықты сыртқа, құлағыма аузын тақай сыбырлады:
– Араздастыру – біріміздің үстімізден бірімізге
шағым айтқызудың, көрсеткізудің амалы. Шағым
айтқызу өзінің сылтау табуы үшін керек. Біреудің
37. 37
шағымын ести сала, сылтау таба сала ұруы – өз
арамызды ушықтыра өштестірудің әдісі. Сөйтіп,
өз арамыз ушыққан сайын шағым көбейеді.
Шағым көбейсе, «мықтыларға» соғым көбейеді.
Бәрін жиып келгенде, мақсаты – бізді мектептен
үркіту-қуу ғана!...Көріп жүрген шығарсың, ханзу
сабақтастарды дәл бізше қирата сабамайды ғой?!...
Саған сенгендігімнен ғана айтып келемін!...
Есіңде болсын Биғаш, үркіткеніне үріксең-ақ оқи
алмай, зиян тартасың! Қазір құдайдың оғынан
жағдайдың оғы жаман, тек жүрсең ұрса да
ешнәрсе қыла алмайды.
– Өзіңіз мұның саясатын терең түсініпсіз, Ожа,
мықты екенсіз!
– Шалғыға ілінетін сақалым бар емес пе! – деді
Оралқан, – мен және ... саясатты көп оқыдым, осы
Үрімжіде көзіммен көре жүріп оқыдым.
– Рас, жергілікті сабақтастар саясат пен ханзу
тіліне мықты. Бірақ, негізгі ғылым сабақтары
жағынан қалай төмен қалдыңыздар екен?!
– Мені семізсің, үлкенсің деп секіртіп оқытты ғой,
өзім де бос белбеу, салқы балақ біреумін. Славян
жазуын әлі білмеймін, ол кітаптарды пайдалана
алмай қойдым.
– Онда мен ... көмектессем қалай? ... Өзіңіз қай
сабақтың қай тақырыптарын игере алмайсыз, сол
тақырыптарды жазып беріңізші маған!
Оралқан шалқалай күлді:
38. 38
– Ха-ха-ха... өлер жерімді тап баса білсем, әулие
болмас па едім!... Математика, физика, химия
дегендерің түгелімен жұмбақ көр сияқты маған,
сынау кезінде тұс-тұсымнан үңірейіп, есімнен
адастырады!... Сөйтіп, тілім ұшқыр, күйім мүшкіл
біреу болып қалып барамын!
– Мықты ұстаздардың қолды болып кетуінен туып
отыр ғой бәрі де,– деп күрсіндім мен. – Олар
болса, меңгерушінің сұрқиялығына да қарсы пікір
айтар еді ғой! ... Менің оқытушым да, оқу
құралым да Қазақстан кітаптары. Өзі сұрау қойып,
өзі толық түсіндіріп береді. Сол ұстазыммен
жақсылап таныстырайын сізді, әліппесін жазып
берейін!
– Жаза аламысың?
– «Шындап жыласа, соқыр көзден де жас
шығады» -дейді ғой, жазайын...
Екеуміз осыған бекісіп қайттық. Ертеңіне мұғалім
кірмеген екінші сағатта сол «әліппе жазуды»
ойластыра қалдым. «Жасырын кітап дүкенінде бар
ма екен әлде?» деген ой сап ете түсті. Алдымен
содан сұрап көру ойымен ішімді сипалап «ауыра»
қойдым. Совет азаматтары ауруханасының
түкпірінде ғой ол.
– Оралқан банжаң... дәрігерге.... ауырып барады....
ішім!
– Бар, осы сағаттан қалмай кел!
39. 39
Ынтықбай да «ауруын» айтып, рұқсат сұрай
қойды.
– Мен де барайын, басым аурып тұр!
– Биғабіл келген соң бар! Бір-бірден ғана
бармасақ, сөз келеді!...
– Бәсе, солай ғой!
– Несі солай?!– деп Оралқан сақ ете түскенде, мен
шығып жүре бердім.
Іздеген әліппем бар екен, мұрты таныс өзбегім
суырып алып бере қойды. Әліппені қойынға тыға,
ішімді уқалай кері қайттым. Арлы-берлі кезіп
жүрген бақылаушы-тыңшылар «бұйымтай»
сұрамай қала берді...
Тымпиып келіп отыра қалдым партаға.
– Ал енді сен барып кел!– деп Оралқан
Ынтықбайға жуан мойнын бұра қарады.
Ынтықбай тұқыра түсті:
– Бармай-ақ қойдық!
– Алалап отырмын ба мен сені, енді бармаймысың
ауырсаң?... Жігітім, мені рушыл-жікшіл деп
ойлама, егер жікшілдік етсем, саған ғана іш тартар
едім. Өйтетінім, мен де өзіңнің керейіңмін ғой!...
Қайсының бұрын айтсаң, рұқсатты соныңа бұрын
бердім, менде не айып бар? Тәртіп бөліміне
айтпай, екеуіңді бірдей шығарып жібере
алмаймын, менің басым екеу емес, мен де өздерің
сияқтымын ғой!
40. 40
Оралқанның сөзіне ешкімнен жауап шықпады.
Мен кеткен соң тағы бір рет «оттасып-оттасып»
алып, енді ғана «жусағандай» көрінеді.
Әрқайсысына бағдарлап қарай түстім. Жоқ,
жусағандай рақаттанып тынышталуда емес екен;
дағдылы тыныштықтағыдай еш партадан славян
жазуындағы кітап көрінбейді, тағы да тегіс
тығылыпты, алдыларындағы «Жұңгоның
тағдыры» мен «Санминжуийге» қарамай,
орындықтарына шалқалай түсіп, аяқтарын
тықыршытады; қарсы беттерінен көз алмай
телміріседі, іш қысталық, сарылу-сарғаю бар
сияқты. Жан-жақтарына анда-санда бір қарасып
қояды, бәрі де иектерін көтерісіп алыпты. Осы
әлпеттеріне қарағанда қорыған пышендікке кіре
алмай, соны ғана аңсап, татыраңда тұрып қалған
бір табын сиыр тәрізді көрінді бәрі. Ал қазір бұл
жерде «пішен қорушы» да жоқ, өздерінен өздері
қорқып, өздерін өздері қаңтарып, бірінен бірі
жалтарып, бірінен бірі пәле ізін аңғарысқандай
аңдысады, іштерінде у қайнағандай.
Осы үнсіз өлі дағдарысты Тілеуқан қу бұзды бір
кезде: Абайдың «сегіз аяқ» әнінің бір үзіндісін
баяу ғана айтып қалды.
– «... Ол аңдып сені,
Сен аңдып оны,
Қылт еткізбей бағып көр!»
41. 41
Ашық, ашты сықақты жақсы көретін әнші Бексапа
жалғастыра қойды соңын:
– «Ойнасшы қатын болса қар,
Аңдыған ерде қала ма ар!»
Абайдың осы шумақты жазғандағы буырқанысты
шырайы көз алдыма тағы да елестей қалды да, ып-
ыстық қос тамшы ыршып түсті омырауыма.
Салықтың тұмсығы Бексапаға едірейе қалды:
– «Ойнасшы қатын» деп кімді айтып отырсың ей,
сен?!
– Абайдың өзін айтып отыр деп пе едің?... Абай
бізді түйреп отыр қазір!
Таяқты алдыңғы күні жеп шыққан Бексапа бүгін
де тым ашулы еді. Көзі тұздай болып, кірпік
қақпай қадалды:
– Біз осы мектепке білім іздемей, боқтық іздеп,
таяқ жегелі келіп пе едік, ауызды неге аңдисың
осынша? ... Енді Абайдың өлеңіне де тұсау
болмақпысың?!... Біріміздің әкемізді біріміз қашан
өлтірісіп едік осы біз! Осыншалық өштесіп,
осыншалық аңдысатындай неміздің құны қалып
еді бір-бірімізде?!
Тәртіп бөлімінен ең алдыңғы қатарда қолы күптей
болып шыққан Өмірбек баяу күрсіне сөйлеп кетті:
– Сабақтастар, біздің оқулықтарымыздың жайы
өзімізге мәлім; әр текістен бір-бір сөйлем
көшірген конспект қана бар ғой, Қазақстан
оқулықтарынан басқа, толық оқу құралы бар ма
42. 42
бізде? Енді соны аңдысамыз деп бір бірімізге
алақтасып қалдық. Танаумен ғана ойламай, баспен
ойласып көрейікші, білім іздеп келгендіктен
мұндай бос сағаттарда сонымызды оқиық, иә үйді-
үйімізге қайтайық, бұлай аңдысып отырып, зая
кетірмейік уақыттты!...
Класымыз бойынша осы кезде екі-ақ оқушы
алаңсыз еді. Оның біреуі Шакерімнің «Үш анық»,
«Дін тексеру» атты жазба шығармаларын көшіріп
отырған осы Өмірбек, мынау сәтте ол қамсыз,
ешкімге қатыссыз-шатыссыз еді. Мұндай дін
қорғаушыны, идеялизм философиясын көшірушіні
бұл кезде ешкім шағып, жазалата қоймайтын.
Екінші біреуі, бос уақытында математикадан
өзгеге пысқырып та қарамайтын менің жерлесім –
Омарқан. Ол алгебраның енді жарым жылдан
кейін өтілетін есебін шығарумен әуреленулі еді.
Өмірбек сөйлеп отырғанда, сол Омарқан орнынан
атып түрегелді.
– Пән кітаптарын кім көрсетіп, кім өртетпек, қане
айтыңдаршы?! Ондай оқушының, өз көзін өзі
ойып тастап, көр соқыр болатындығы плюс нөль
мен плюс нөлден біржолата өшкен көрсоқыр нөль
шығатынындай айқын. Білім іздеп алыстан келіп,
ғылыми кітап оқудан қорқудың өзі қоян жүректік
екендігі, ғылыми кітапты меңгерушінің де
43. 43
қорқыта алмайтындығы – аксиома
. Егер
Қазақстан оқулықтарын оқымайсың десе, қазақша
дәл сондай оқу құралдарын тауып берсін бізге!...
Менің осы сөзімді айтып барыңдар қане!
Бұл сөзге сабақтастардың бәрі күлді.
– «Есірік болмай ер болмас», жарайсың
нақұрысым!– деп қалды біреуі. Омарқанның
есепке үңіліп отырып-отырып кілт өзгеретін – мас
адамша иә жынданғандай шыраймен тосын
өлеңдетіп, билей жөнелетін әдеті бар-ды.
Сондықтан, «нақұрыс» аталуына өзі дән разы ол.
Бет-аузын сан саққа жүгірте қисаңдатып,
көпшілікті ажуалап алып отырды.
Сабақтастар түгел сергіп қалғандай, Омарқан
сөзін жеңіл-жылы шыраймен тыңдасты. Күбірлесе
жөнелді сонан соң:
– Расында біріміздің не оқитынымызды біріміз
аңдып отырып, білім ала алмайтын сияқтымыз
ғой?!
– Білім ала алмайтын ғана емес, адам болмайтын
жолға түсіп барамыз!
– Қазақстан оқулықтарын оқиды деп меңгерушіге
кім мәлімдепті! – деп Салық күбірледі.
Ынтықбай Салыққа қарап сөйлесе де, өз пікірін
көпшілікке құлақтандырып қалды:
Аксиома – дәлелдеуді керек етпейтін, даусыз шындық
44. 44
– Өзіміздің де зиян тартатанымызды біліп...
Доғарғамыз ғой ондай шағымды! Білімге
жауласқанымызды ант атсын!
Алдыңғы күнгі таяқтан көзінің алды көгеріп
кеткен Серәлі секіре тұрды орнынан.
– Олай етсек бәрімізді де ант атсын!
– Сабақтастар! – деді Қабен,– Мұнан кейін
Қазақстан оқулықтарын оқиды деп кім шақса,
бәріміз соның үстінде болайық па?
Сабақтастар бөшкеге қамалған көп араның қақпақ
ашылғандағы быжылындай ду көтерілді:
– Болайық! ... болайық!...
– Бәріміз соның үстінде болайық!...
– Сертіміз осы болсын!...
– Олай шақса тілін суырып алайық!– деп Шақан
партасын сарт еткізді.
– Саған біткен парта да сорлы-ау!–деп шұнаң
қақты Тілеуқан. Бұл шыраймен әзілінің зілсіз
екенін бейнеледі. – Қатыныңша сабайсың да
отырасың!
Оралқан жуан қарнының партадан қысым көріп
отырғанына қарамай қозғалақтады:
– Бәсе, осылай татулассаңдаршы, сабақтастар,
менің сақалым ағарып кететіндей болды!
– Басқа жөнінен татуласудан қалдық қой? – деп
Ынтықбай күбір ете түсті. Оның бас ауруы
таяқтан болған еді, беті әлі де қып-қызыл ала.
45. 45
Менің жүрегім орнына түскендей, соза күрсініп
алып, «Санминжуийді» жиыстыра салдым да,
БК(Б)П тарихын1
партадан суырып алдым. Оқуға
қатты асығып жүргенім – «диялектикалық
материализм мен тарихи материализм» бөлімі еді.
Суырып алдым да, қайта сұға қойдым: «Гоминдан
ең өшігетін кітап қой бұл, қаңғалақтап шыға келіп,
қақпанды шаптырып алмайын!» деген сақтық біте
қалды. Оның үстіндегі май баспада басылған,
ұйғырша «жаңа фәлсапаны» алдым сонан соң. Бұл
Шың Шысайдың беті қызғылт тартып тұрған
шағында дабырасыз таратылған материалистік
Маркстік философия оқулығы еді. Мұны
Шәкәрімнің философиясымен «сүзістіруге» –
айтыстыруға ынтығып жүргенмін. «Аузыңды
ашсаң нанамын, өтірік айтсаң Құдай ұрсын!»
дегендей, Ынтықбайға бір қарап қойып, оқи
жөнелдім. – «Әйтеуір славян жазуында емес
қой!»...
Бірнеше күннен бері оқи алмай іш құсталыққа
түскен сабақтастар Қазақстан кітаптарын жайып
салып оқи жөнелді. Славян әрпін білмейтіндері
білетіндерінен сұрасып, тіпті қара тақтаға жазып
та үйреністі.
Дәл осы кезде Оралқан маған жаутақтай түсті де,
мен әріптестеріме жалтақтай бердім. Байқасым,
1
«Совет одағы коммунистік (болшевиктер) партиясының қысқаша
тарихы»
46. 46
жаулық сезінгендерім түгел-ақ славяншаға
төніскен екен. Ең «пәле» Ынтықбайы ең қалыңын
– әдебиет хрестоматиясын жайыпты алдына. Мен
жаңағы әкелген әліппенің әрбір әрпінің астына
арапшасын жазып жіберіп, қасыма келіп қарап
тұрған Оралқанға ұстата қойдым.
– Үй, мұның әліппесі қайдан табылды?!– десіп,
қара тақта маңында жүргендер жамырай келіп
төністі соған. Ынтықбай да ептеп басып барып,
қарап тұрып-тұрып мұқабасының сыртын
қайырып көрді. Славян әрпіне оның шала
сауаттылау екенін байқағанмын. «Жасырын кітап
дүкеніне барып алғысы келген шығар» деген
оймен онысынан сезіктене қойдым...
Сөйтіп, қызыққа батып кетіппіз де, қыспаққа түсе
қалғанымызды білмей қалыппыз: мұғалімі жоқ
екінші сағаттың ғана емес, мұғалімі тосыннан
ауырып келмей қалған үшінші сағаттың да, тіпті
аралық демалыстардың да өтіп кеткенін сезбеппіз;
төртінші сағатта Кұңзы тәлімін үйрететін үлкен
шяужаңның1
өзі келіп қарап тұрыпты.
Алдымыздағы қабырғаны түгел алып тұрған қара
тақта беті славян әрпіне лық толған. Оралқанды
қоршағандар шяужаңды көре сала дүр етіп
орындарына келді де, отырғандар ыршып-ыршып
тұрыстық. Ызамен тұнып тұрған айбарлы қиық
1
Шяужаң – мектеп бастығы, мүдір
47. 47
көздің ызғарынан өліктей қатыппыз. Шыбынның
ызыңы естілетіндей жым-жырттық орнай қалды.
«А...а....» деп алып, соза сөйлейтін әдетінше:
– Мынаны кім жазды?– деп сұрады шяужаң.
Тілмашы – өткен күзде ғана осы мектепті
тауысқан Ақылбай атты кексе жігіт қазақшаға
аударып айтты. Көпшіліктен үн шықпай қалды да
жауапты Оралқан қайтарды:
– Бәріміз жаздық! – дей салып, қолбаңдай жүгірді
де, қара тақтаны апыл-ғұпыл сүрте бастады.
– Өшірме! –деді шяужаң бәсең үнмен ызбармен.
Оралқан шертиіп тұра қалды. – А.. а... бұл не
жазу?
– Қазақстандағы қазақтардың жазуы!– деді
Оралқан.
– Кім үйретті сендерге?
– Бұрыннан білетін сабақтастар көп.
– Қазір қайсысы үйретіп жатыр?
– Бәрі де өздіктерінен үйреніп жатыр!– дей салған
Оралқан көпшілікке шытына қарады. – Өй,
өздерің тұрып айтсаңдар болмай ма, сабақтастар,
мені шыжғыртпай!
Қара тақтада үйренушілер түгел тұрып,
өздіктерінен үйреніп жатқандықтарын айтты да,
Ақылбай аудара берді. Шяужаң еті қашқан ұзын-
ұзын сары тістерін ырсита күлді. Қатпарлы
көзінде сол күлкінің ізі де жоқ, оттанып тесірейе
түседі.
48. 48
– Олай емес, сендерді дүрліктіріп, үйретіп
жүргендер бар, мен білемін, бірақ өздерің
айтыңдар!
Төрегеліп тұрғандар жауап қайырмады.
– Мен сендерге не деп тәлім бердім?... Менен не
үйрендіңдер? – Жауапкерлері онан әрі үнсіз тұқия
түсіп еді. – Сен тұрып айт! –деп шяужаң Шақанды
нұсқады.
– «Ақ жүрек адал бол», «рахымды бол»1
деп
үйреттіңіз.
– А... а... а... солай! ... ал, адалдықтарың қайда?!...
Менің тәлімімді қабылдайсыңдар ма, жоқ па?!
Жуан басын төмен түсіріп Шақан да үнсіз қалды.
– Әрине, қабылдаймыз! – деп бірнешеу жарыса
дауыстады.
– Олай болса, айтыңдар, кім үйретіп жатыр?!...
Айтпасаңдар бәріңді жазалаймын!
– Айырым үйреткен ешкім жоқ, өздігіміз...
– Сонша қиналатын не бар, айт деген біреуін-ақ
айтсаңдаршы! –деп Ынтықбай атып тұрды
орнынан. – Мен турасын айтайын, қара тақтаға
жазғандар – өз беттерімен үйренушілер, ол рас!
Ал, славян әліппесін таратып жүрген – анау,
Биғабіл! Оралқанға осы қазір ғана біреуін берді,
сенбесеңіз партасына барып көріңіз!
1
Кұңзының адамгершілік жөнендегі төрт принципінің екеуі осы еді
49. 49
Тұла бойым от алып кеткендей, ып-ыстық бірдеме
зыр етіп табаныма дейін барды да, тосын суына
қалды. Тулап ала жөнелген жүрегім қорғасындай
ауырлап барып бір сәтте-ақ қорғасындай сол
салмақ біте қалғандай болды өзіме. Ол ызаның
ерегесінен пайда болған сияқты. Өмірбектің
санынан түртіп қалып, партаның астын нұсқап
едім, ол сезе қойды да, менің қатерлі
кітаптарымды бір-бірден ұрлап, алдымыздағы
Бексапаға өткізіп жатты. Ақылбайдың аударуына
қарай бердім мен. Еңкіштеу ұзын бойлы Ақылбай
Ынтықбайдың сөзіне тыжырынып қалып,
бейілсіздеу аударды. Ат жақты ақ құба жүзі суына
бір қарап қойды Ынтықбайға. Жаратпай қалғаны
байқалып тұр.
Шяужаңның қысықтау, үлкен көзі кең ашылды:
– Кім ол, Биғабили?!
Мен орнымнан өзінің әдетімен өтірік күлімсірей
түрегелдім; өтірік айтпай, өлмей қалудың жолы
бітеліп барады ғой.
– Сен кітапты қайдан алып тараттың?
– Мен ешқандай кітап таратқан емеспін!
– Оралқанға бергенің не кітап?
– Ол – өзімнің бұрын сатып алған әліппем!
– Қашан, кімнен сатып алдың?
Әліппенің сыртынан 1940 жылы басылғанын
көргенмін. Совет кітаптары әшкере таратылудан
шектеліп, былтырдан бері «жер астына»
50. 50
түскендіктен, бұл әліппенің өтпей тұрып қалғанын
түсініп едім. Жауапты сол жыл есебі бойынша
қайтардым:
– 1941 жылы күзде Шәуешектің кітап дүкенінен
алғанмын.
– А ... а... а... Оралқан, шығар кітапты!
Оралқан балпаңдай келіп, қылмысты әліппені
парта астынан алып қос қолдай ұсынды.
Әліппенің шяужаңға дір қағып жетуі төбедей
банжаңымыздың қаншалық қорыққанын
байқатқандай. Қып-қызыл бөрте болып, ізетпен
тұра қалды өзі. Шяужаң мұқаба сыртындағы
«1940» деген жылға үңіле қарады да, кітаптың
беттерін асығыс бір тырылдатып үстеліне қоя
салды.
– Өзіңде бұдан басқа қанша кітап бар, бәрін
шығар!
– Бұдан басқа кітап жоқ.
– Ал, мұны қазірге дейін тастамай, неге сақтадың,
Оралқанға не үшін бердің?!
– Бұл әліппеге үкіметіміздің тиым салғанын
естігемін жоқ! Шың Дубанның рұқсаты бойынша
Шинжяңға өткен кітапты бізде рұқсат бойынша
алып үйренгенбіз.
– А... а... а... Шың Шысайдың ол ісі дұрыс болды
ма?
– Мен дұрыс деп түсінемін.
– Не себепті?
51. 51
– Ол жүргізген алты саясат – ұлы Санминжуийдің
бірінші сатысы. Өзі солай мақала жазды ғой.
Ақылбай жадырап, ажарлана аударды бұл сөзімді.
– Шың Шысайда қателік бар ма, жоқ па?
– Білмеймін, мен оқушымын ғой, шяужаң. Сөйтсе
де саясаты дұрыс болған соң, істеген ісі қате
болмайды деп түсінемін.
Ақылбай маған үңіле, күлімсірей тұрып тыңдады
да, ханзуша көбірек сөзбен түсіндіре жеткізді.
– А... а... а, – деп аз ойланып алған шяужаң ғаяр
күлкіге баса тұрып, тағы бір сұрау қойды. – Оның
істегенінің бәрі дұрыс болды ма, мәселен, адамды
не үшін көп қамады ол? Ал, біз не үшін кеңшілік
қылып, ол түрмелеген адамдарды азат ету
жағында тұрмыз?
– Бұл – қазір бізге Санминжуийдің толық нұры
түскендігі, данышпан көсеміміз – Жяң
уиюанжаңның қамқорлығы ғой. Менің түсінбей
тұрған бір мәселем бар, өзіңізден түсініп алайын,
рұқсат па?!
Ақылбай бұл талабымнан күдіктенгендей, аңыра
қарап қойып аударды. Шяужаң секемденгендей,
иегін кідіре көтерді. Мен қарсы сұрау қойдым.
– Адамды сондай көп қамаушы, қатал бақылаушы
– Дубан оқуға рұқсат еткен әліппені осындай «кең
нұрлы саясат» астында, «ең зор ғалым» ұстазымыз
– сіздің тектеуіңізге түсінбей тұрмын.
52. 52
Сұрауымды бар ықыласымен ажарлана аударған
Ақылбайдан ести келе ақ сұр жүзіне сұйық қана
қызғылт ніл пайда болған шяужаң сойдиған
сарғыш тістерін ақсита күлді:
– Сен Санминжуийді жақсы оқымапсың!– деп,
өзінің де «ұлылығын» көрсеткісі келгендей қасқа
басын сылап қойып, екі алақанын нәнси жайды. –
Саясаттан тым надан екенсің! Осыныңды өзіңе
әшкерелету үшін тергедім, ха...ха...ха ... мәселе
енді шешілді, миыңды енді емдейміз. Қазірше
мұныңа бір ғана жауап айтамын: Санминжуий
Совет одағының кітабына мұқтаж емес, Жұңхуа
Мингоның өз кітабы өзіне жетеді. Славян әрпі
сендердің миларыңды уландырады. Мұны не үшін
айтқанымды надандықтан – хайуандықтан азат
болғандарыңда өздерің-ақ түсінесіңдер. Біз –
Жұңхуа ұлтымыз, біз – дүниеде ең парасатты, ең
ұлы халықпыз... ұқтың ба?!
– Енді түсіндім-ау деймін!– деп басымды изеп-
изеп қалдым. Күлкімді ішіме әрең сиғызып
тұрмын; «түсіндім» деуімде, «Совет одағы – біздің
бірден-бір жауымыз» деген сөзін Шинжяңда әлі
атап айта алмайтындығын түсінгендігім еді.
«Кейін өздерің-ақ түсінесіңдер» деді ғой, қайын
атасының атын атай алмайтын келінше
қорғалақтап тұрмай ма. – Түсініп-ақ қалдым! –деп
изектедім тағы да. – Осындай кітаптарды көрсек,
өзіміз-ақ өртеп жіберер едік, өз елімізде қазір
