SlideShare une entreprise Scribd logo

Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook

•
•
epartnerzy.com
epartnerzy.com

Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook Autor: Paweł Sitkiewicz Data wydania: 19.02.2014 Język publikacji: polski Liczba stron: 296 Wydawca: Słowo/obraz terytoria ISSN: 978-83-7453-164-1 Pierwsza połowa XX stulecia to „złoty wiek” filmu animowanego, który był ważnym zjawiskiem społecznym, a nie tylko dziecięcą rozrywką, przerywanym reklamami serialem czy artystycznym laboratorium. Twórcy animacji prowadzili dialog z żywo reagującą publicznością, a nie garstką koneserów, oraz wyznaczali nowe kierunki rozwoju kina. Widzowie nie wyobrażali sobie seansu filmowego bez krótkiego dodatku. Zaradni producenci zarabiali więc na kreskówkach duże pieniądze. Artyści awangardowi, nie myśląc o zysku, szukali nowych form wypowiedzi i marzyli o rewolucji w malarstwie. Cenzorzy i moraliści niepokoili się wpływem rysunkowych żartów na obyczaje kinomanów. Politycy zaś zastanawiali się, w jaki sposób wykorzystać animację do własnych interesów. Dziś z kolei małe wielkie kino sprzed kilku dziesięcioleci stanowi niedościgniony ideał sztuki rozrywkowej, a także najważniejszy punkt odniesienia w całej historii animacji. Pełna wersja: http://epartnerzy.com/ebooki/male_wielkie_kino__film_animowany_od_narodzin_do_konca_okresu_klasycznego_p86569.xml?uid=215827

Formation
1  sur  162
Télécharger pour lire hors ligne
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym Salon Cyfrowych Publikacji ePartnerzy.com.
3/160
Spis treści WSTĘP 1. Zrozumieć animację Czym jest animacja 2. Prehistoria animacji 3. Narodziny filmu animowanego Początki filmu lalkowego Początki filmu pełnometrażowego 4. Film rysunkowy do przełomu dźwiękowego
5. Film rysunkowy w cieniu Walta Disneya 6. Film lalkowy Zapomniany pionier filmu lalkowego Na granicy dwóch epok Natura animacji lalkowej 7. Film eksperymentalny i abstrakcyjny Muzyka opowiedziana obrazami Animacja w kręgu niemieckiego ekspresjonizmu 8. Animacja i propaganda Animowana propaganda w Związku Radzieckim 5/160
Film animowany na froncie wojennym 9. Zakończenie, czyli na progu nowej epoki Przypisy Wybrana bibliografia przedmiotu Od autora Wszystkie rozdziały dostępne w pełnej wer- sji książki. 6/160
WSTĘP Myśląc o narodzinach i rozwoju kina, bie- rzemy pod uwagę tylko jedną stronę medalu. I tak też są pisane wszystkie historie siódmej sztuki. Wpierw poznajemy instrument badaw- czy, potem jarmarczne budy i eleganckie kino- teatry, następnie czytamy o narodzinach filmu jako sztuki, o krystalizacji gatunków, gwiaz- dach ekranu, fabryce snów, buncie awangar- dy… Istnieje jednak druga strona medalu, lub też ciemna strona Księżyca, o której na ogół się zapomina – film animowany. Oglądanie filmów zrealizowanych pół wieku temu wymaga nieraz cierpliwości, a nawet po- święcenia. Nauczyliśmy się rozumieć współ- czesne kino i podchodzić z nieufnością do wszystkiego, co odbiega od wzorca najnow- szych hollywoodzkich przebojów. W oczach
zwykłego widza stare (lub po prostu starsze) kino wydaje się szkołą podstawową dojrzałej sztuki. Rozedrgany czarno-biały obraz, rysy na celuloidowej taśmie, staromodne efekty specjalne, nienaturalne aktorstwo, zapomnia- ne konwencje – wszystko to kłóci się z przy- zwyczajeniami ukształtowanymi w kinoplek- sach. To samo można powiedzieć o fabułach. Czy komik o cyrkowych zdolnościach śmieszy tak samo jak onegdaj? Czy zapomniane pro- blemy społeczne lub polityczne mogą dziś ko- gokolwiek zainteresować? A romantyczny ko- chanek umierający dla swojej kochanki – wzrusza czy wywołuje mimowolny uśmiech? Gdy patrzymy na stare malarstwo lub czyta- my stare książki, nie doznajemy tego samego uczucia, co zasiadając w starym kinie; wprost przeciwnie – zadziwia nas warsztat dawnych mistrzów pędzla, perfekcyjne opanowanie sło- wa przez poetów sprzed wielu stuleci. Bez kłopotów rozumiemy Szekspira i Vermeera, 8/160
lecz nie nadążamy za tendencjami we współ- czesnej sztuce. Jak się okazuje, metryka nie musi działać na niekorzyść ani być czymś wstydliwym. Zjawiska artystyczne, które od- znaczają się uniwersalnym przesłaniem oraz techniczną maestrią, budzą taki sam podziw zarówno dziś, jak przed laty. Czasem jednak zdarza się nam przymknąć oko na szlachetną prostotę starego kina. Od- kładamy na bok krytycyzm i bez wyrzutów su- mienia śmiejemy się z burleskowych pojedyn- ków na torty lub próbujemy zrozumieć rozterki zapomnianego amanta ekranu. Stosowanie surowych kryteriów oceny przypomina w takim wypadku krytykę dziecięcych rysunków. Każ- dy rodzic, tak samo jak każdy miłośnik X muzy, wie, że pierwsze próby artystyczne wy- magają bezgranicznego zachwytu lub co naj- mniej wyrozumiałości. Dlatego też projekcjom przedwojennej lub tużpowojennej animacji zwykle towarzyszy za- 9/160
skoczenie. Większość spodziewa się albo pry- mitywnych wprawek, albo laboratorium cieka- wych pomysłów, choć w rzeczywistości pierw- sza połowa XX stulecia to „złoty wiek” anima- cji, nieskażonej estetyką telewizyjnych seriali, prowadzącej dialog z żywo reagującą publicz- nością, a nie garstką koneserów. Stosowanie taryfy ulgowej okazuje się więc niepotrzebne. Dawni mistrzowie animacji, tacy jak Włady- sław Starewicz, Walt Disney, George Pal, bra- cia Fleischerowie, Tex Avery czy Oskar Fi- schinger, dalej budzą uznanie, ponieważ ich osiągnięcia wynikają z talentu i kreatywności, a nie wsparcia produkcyjnej machiny i kosz- townego marketingu. Podejrzewam nawet, że większość współczesnych animatorów, dyspo- nując najnowocześniejszym sprzętem, nie mogłaby iść w szranki z wieloma pionierami filmu animowanego, którzy realizowali swoje dzieła w tradycyjny sposób – klatka po klatce. Wystarczy wziąć udział w kilku retrospektyw- 10/160
nych przeglądach twórczości mistrzów anima- cji okresu klasycznego, by dojść do wniosku, że tego rodzaju kino stanowi w zasadzie ideał sztuki, będącej połączeniem wysokich warto- ści artystycznych z dobrą rozrywką i profesjo- nalną formą. Tak samo zresztą myśleli widzowie kilka- dziesiąt lat temu, dlatego nie wyobrażali sobie seansu filmowego bez krótkiego dodatku. Za- radni przemysłowcy zarabiali więc na kre- skówkach duże pieniądze. Artyści awangardo- wi, nie myśląc o zysku, szukali nowych form wypowiedzi i marzyli o rewolucji w malarstwie. Cenzorzy i moraliści niepokoili się wpływem rysunkowych „błahostek” na obyczaje kinoma- nów. Politycy zaś zastanawiali się, w jaki spo- sób wykorzystać animację dla własnych ko- rzyści. Film animowany był więc ważnym zja- wiskiem społecznym, a nie tylko dziecięcą rozrywką lub artystycznym laboratorium. 11/160
* Książka ta dotyczy dwóch okresów w dzie- jach kina animowanego. Po pierwsze, omawia okres p i o n i e r s k i, w którym zarówno film lalkowy, jak i rysunkowy ukonstytuowały się jako odrębne zjawiska artystyczne, posłu- gujące się własnym językiem. Po drugie, opi- suje film animowany w tak zwanym o k r e s i e k l a s y c z n y m. Termin ten odnosi się do produkcji kinowej (a więc sprzed epoki telewizji), realizowanej na ogół w du- żych ośrodkach lub wytwórniach za pomocą tradycyjnych technik dla szerokiego kręgu od- biorców. Oczywiście nie oznacza to, że w owych latach nie powstawały filmy autorskie lub niszowe. Wprost przeciwnie. W tym okre- sie bowiem produkcja filmowa odznaczała się wielką różnorodnością – od komercyjnych se- rii, po artystyczne eksperymenty, poprzez re- klamy czy rozmaite odmiany propagandy. 12/160
Tym, co łączyło te wszystkie filmy, była kino- wa dystrybucja, a co za tym idzie – określony kontakt z widzem, konieczność konkurowania z kinem aktorskim, bezpośredni związek z ogólnym rozwojem sztuki ruchomych obra- zów. Ponadto oba rodzaje filmów – to znaczy komercyjne i niezależne – wzajemnie się in- spirowały, gdyż artystyczne eksperymenty stanowiły czasem poligon doświadczalny no- wych środków wyrazu, które następnie wyko- rzystywano w produkcji komercyjnej. W odróż- nieniu od współczesnej animacji, popularnych kreskówek i awangardowego kinomalarstwa nie dzieliła przepaść – oba rodzaje filmu wy- świetlano przed głównym seansem oraz chwalono za kreacyjny charakter. Różnie datuje się okres klasyczny. Amery- kańscy filmoznawcy, którzy na dzieje animacji potrafią patrzeć wyłącznie przez pryzmat hi- storii własnego kraju, skupiają się w przybliże- niu na latach 1928–1964 (lub 1911–1966) 13/160
oraz zawężają to zjawisko do rodzimej kine- matografii1 . Moim zdaniem jest to rozwiązanie dość arbitralne i stronnicze (co rozwinę mię- dzy innymi w zakończeniu). Choć w okresie klasycznym amerykański film animowany rze- czywiście dominował na całym świecie, nie sposób pominąć innych ciekawych tendencji, które często powstawały w opozycji do popu- larnych kreskówek Hollywoodu lub rozwijały się równolegle z nimi. Z amerykańskiej per- spektywy nie widać ani filmu lalkowego, ani eksperymentów artystycznych, ani też twór- czości propagandowej. Ja natomiast chciał- bym przedstawić wszystkie ważne tendencje w ówczesnym filmie animowanym, także z kręgu sztuki alternatywnej. Ponieważ trudno określić sztywne ramy okresu klasycznego, łatwiej jest wskazać kilka przełomowych momentów. Mniej więcej w roku 1911 film rysunkowy upowszechnia się w Ameryce, stolicy kina animowanego, a w 1914 14/160
rusza produkcja na skalę przemysłową. Około roku 1919 film rysunkowy szturmem zdobywa kina i krystalizuje się jako odrębny rodzaj fil- mowy (zwyczajowo nazywany gatunkiem). Rok 1928 to z kolei przełom dźwiękowy oraz symboliczny debiut Myszki Miki. Od tej chwili animacja staje się popkulturowym fenome- nem. Kolejny kamień milowy to koniec II wojny światowej. Wówczas zmiany na mapie poli- tycznej świata doprowadzają do powstania nowych ośrodków filmu animowanego, głów- nie w Europie. Debiutują realizatorzy, którzy mają wpływ na gruntowną reformę gatunku. Pamiętajmy poza tym, że rok 1945 jest wyra- zistą granicą nie tylko w ewolucji filmu, ale również w historii literatury i sztuki. Po prostu nastąpiła pokoleniowa zmiana warty, zakoń- czona głęboką transformacją zachodniego społeczeństwa. Pierwsze lata pokoju to ponadto ekspansja telewizji; popularne kreskówki zaczęto łączyć 15/160
w cykle adresowane do najmłodszej publicz- ności. Zmieniła się zatem funkcja filmu rysun- kowego, który zwyczajowo pojawiał się przed seansem pełnometrażowym dla widzów doro- słych. Wyraźną cezurę stanowi w tym wypad- ku rok 1951, kiedy to z okazji Bożego Naro- dzenia po raz pierwszy wyemitowano w ame- rykańskiej telewizji program złożony z kino- wych miniatur Disneya. Innym symbolicznym rokiem jest 1957, w którym wytwórnia Hanna- Barbera Enterprises skupiła się na produkcji rysunkowych cykli dla telewizji, wyznaczają- cych nowe trendy w animacji. Zamknięcie w 1963 roku sekcji filmów rysunkowych Warner Bros. definitywnie kończy epokę hollywoodz- kich kreskówek. Nie sugeruję jednak, że ani- macja została wchłonięta przez telewizję. Po prostu zmiana sytuacji społeczno-politycznej oraz pojawienie się nowych mediów, a co za tym idzie – nowej publiczności, radykalnie zmieniły dyskusję wokół animacji oraz zrefor- 16/160
mowały jej język. Po roku 1956 nastała ko- niunktura na style autorskie i szkoły narodo- we, a film animowany zaczął znikać z kin pre- mierowych, znajdując coraz częściej bez- pieczną niszę w telewizji, klubach dyskusyj- nych, festiwalowych przeglądach, a z czasem również w galeriach sztuki. Najbezpieczniej jest więc mówić o okresie klasycznym od mniej więcej roku 1914 do po- łowy lat pięćdziesiątych XX wieku, choć pozo- stałości tego okresu znajdziemy jeszcze w la- tach sześćdziesiątych, a nawet później, kiedy w filmie animowanym panowały już nowe ten- dencje. Przywiązanie do chronologicznego porządku prowadzi – jak widać – do nieporo- zumień. Trzeba mieć bowiem świadomość, że ważne zjawiska w świecie sztuki nie wyłaniają się z próżni ani nie znikają za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Poza tym „złoty wiek” animacji nie jest martwym, a więc zamkniętym okresem historycznym. Słowo „klasyczny” od- 17/160
nosi się bowiem – jak wypadku klasycznego kina Hollywood – do określonych właściwości estetycznych, systemu produkcji, oraz pełnio- nych przez to kino funkcji2 . Krótko mówiąc: kino klasyczne to uniwersalny model, punkt odniesienia w ponadstuletnich dziejach tej for- my sztuki. Pozwala więc zrozumieć, czym jest animacja dziś, w dobie mediów elektronicz- nych. 18/160
Badanie starych (lub po prostu starszych) filmów cza- sami przypomina badanie literatury antycznej. Wiele filmów nie przetrwało do czasów dzisiejszych, inne z kolei uległy rozkładowi lub w cudowny sposób się od- nalazły. Przykładem Magiczna obręcz (1908) Émile’a Cohla * 19/160
Zagłębianie się w historię filmu sprzed kilku- dziesięciu lat (a w tym wypadku nawet stu i więcej) przypomina trochę badanie antycznej literatury. Gdyby kalif Omar nie kazał spalić Biblioteki Aleksandryjskiej, kanon pism staro- żytnych wyglądałby dziś zupełnie inaczej. Jed- na księga, jak nieznany tom Poetyki Arystote- lesa, mogłaby dokonać rewolucji naukowej, a pewnie i zaszkodzić czyjejś karierze akade- mickiej. Podobnie rzecz wygląda z początkami filmu. Należy mieć świadomość, że wczesne dzieje siódmej sztuki były w dużym stopniu pi- sane na podstawie filmów, które ocalały. John Gianvito, opierając się na badaniach Ameri- can Film Institute’s National Center for Film and Video Preservation, podaje, że połowa fil- mów powstałych przed rokiem 1951 bezpow- rotnie zaginęła, a spośród nakręconych przed rokiem 1921 – aż osiemdziesiąt procent3 . A co z okresem 1895–1914? Czy ocalało choćby pięć procent? Nie próbowałem zatem rekon- 20/160
struować krok po kroku pionierskich czasów – uzyskany efekt można by przyrównać do pró- by odtworzenia treści inkunabułu z kilku za- chowanych kart oraz mniej lub bardziej wiary- godnych relacji świadków epoki. W konsekwencji książka ta nie ma jedynie wypełniać białych plam w historii kina. Intere- sowała mnie nie tylko chronologia wydarzeń i premier, ale przede wszystkim analiza zjawisk istotnych ze względu na rangę artystyczną oraz komercyjne i społeczne skutki. Przed ro- kiem 1939 studia filmu animowanego istniały niemal na całym świecie, i to w tak egzotycz- nych miejscach, jak Australia czy Indie. Każda próba stworzenia kompletnej monografii była- by z góry skazana na niepowodzenie, gdyż zalew faktów utrudniłby jakąkolwiek syntezę. Chciałem więc zarysować historię najważniej- szych zjawisk w filmie animowanym tego okresu, a także przedstawić, jak kształtował się język animacji, jak rozwój techniki wpływał 21/160
na styl filmów i możliwości ekspresji animato- rów; wreszcie – poświęciłem sporo uwagi kilku najważniejszym zagadnieniom, takim jak ge- neza poszczególnych nurtów czy korespon- dencja sztuk. Ponadto próbowałem skonfron- tować animację z głównymi zjawiskami w światowym kinie tego okresu (takimi jak film trikowy i niemy, niemiecki ekspresjonizm, kla- syczne kino Hollywood, Wielka Awangarda czy surrealizm). Książka ta dotyczy zarówno historii, jak i teorii filmu animowanego, ponieważ w wypad- ku animacji trudno rozdzielić oba wątki. Ani- macja jest sztuką, której niepowtarzalny cha- rakter wynika przede wszystkim z formy oraz plastycznego tworzywa, natomiast rzadko z fabuły; sama treść wielu znakomitych filmów jest częstokroć albo zbyt ulotna, albo nadto trywialna. Dlatego proponuję spojrzeć na film animowany z podwójnej perspektywy: fabular- nej rozrywki oraz sztuki urzekającej możliwo- 22/160
ściami artystycznego języka. Giannalberto Bendazzi porównał kiedyś film animowany do poezji4 . Mniejsza o to, czy miał rację. Zgódź- my się jednak, że animacja, tak samo jak po- ezja, odznacza się wyjątkową organizacją wy- powiedzi, co odróżnia ją od innych rodzajów filmowej wypowiedzi. Oglądać film animowa- ny, zwracając uwagę jedynie na przygody po- staci, to jak czytać lirykę, a nie dostrzegać ryt- mu, wersyfikacji czy metafor. Aby dostrzegać te środki filmowego wyrazu, nie jest jednak potrzebna żadna specjalistycz- na wiedza. Moim zdaniem większość widzów instynktownie rozumie język animacji. W koń- cu każdy swoje zainteresowanie kinem rozpo- czyna od filmów animowanych. I wielu nigdy z tej fascynacji nie wyrasta. 23/160
1. Zrozumieć animację Czym jest animacja Film animowany ma już sto dziesięć lat i w owym czasie był porównywany między innymi do sztuki czarnoksięskiej, alchemii oraz po- ezji. Zdaniem Piotra Dumały „animator to ktoś pokrewny alchemikom, wynalazcom, bada- czom natury, pasjonatom próbującym zbudo- wać perpetuum mobile, poszukującym niezna- nego księżyca, nieodkrytego pierwiastka, no- wego źródła energii”1 . W podobnym duchu pi- sze Jan Švankmajer w Dziesięciorgu przyka- zaniach: „Animacji używaj jak magicznego za- biegu. Animacja nie jest wprawianiem w ruch martwych rzeczy, ale ich ożywianiem. Albo ra- czej budzeniem ich do życia”2 , a w innym tek-
ście zaznacza wprost: „Animacja to magia, zaś animator to szaman”3 . Alchemicznej meta- foryce dali się również ponieść twórcy za- grzebskiej szkoły filmu rysunkowego, przyrów- nując swoje pulpity do retorty z laboratorium doktora Frankensteina: „Życie to ciepło. / Cie- pło to ruch. Ruch to życie. / Animacja to dawa- nie życia; to jest – dawanie ciepła”4 . Powyższe wypowiedzi są dowodem na to, że niełatwo powiedzieć wprost, czym jest animacja – za- równo jako zjawisko artystyczne, jak i technika filmowa. Większość książek na temat animacji roz- poczyna się od próby zdefiniowania jej feno- menu. W roku 1987 członkowie Międzynaro- dowego Stowarzyszenia Filmu Animowanego (ASIFA – Association Internationale du Film d’Animation) postanowili położyć kres dysku- sjom, formułując oficjalną definicję: „Sztuka animacji jest kreacją ruchomych obrazów przy użyciu różnorodnych technik z wyjątkiem me- 25/160
tod rejestracji akcji «na żywo»”5 . Niestety, sprowokowali nową falę polemik, ponieważ przyjęta przez nich definicja okazała się zbyt ogólna. „W międzynarodowym środowisku lu- dzi zajmujących się animacją – pisze Philip Kelly Denslow – rozmaite organizacje i pod- mioty sformułowały już wiele definicji. My, wy- kładowcy, nauczyciele i filmowcy, nie byliby- śmy prawdopodobnie zdolni zgodzić się na jedną, ale potrafilibyśmy z nich ułożyć całkiem pokaźną listę. Istnieje wiele powodów, dla któ- rych definicje animacji wzajemnie się różnią, wymieńmy choćby rozwój historyczny, wymogi rynku i produkcji czy estetyczne preferencje”6 . Czy warto w takim razie tracić czas na poszu- kiwanie kompromisu, skoro każda płaszczy- zna porozumienia staje się zarzewiem nowych konfliktów? Przecież każdy widz intuicyjnie wie, co to jest film animowany. Owszem – każdy, co nie znaczy, że wśród widzów panu- je zgoda. Wprost przeciwnie. Rozumienie ani- 26/160
macji zależy w dużej mierze od kręgu kulturo- wego. Inna jest bowiem tradycja filmu animo- wanego w Stanach Zjednoczonych, a inna w Polsce. W Ameryce nie dyskutuje się o tym, czy animacja jest sztuką filmową czy plastycz- ną. Długa historia tego gatunku udziela jedno- znacznej odpowiedzi. Istnieje za to inna prze- szkoda: jak definiować animację, zapominając o Walcie Disneyu i stylistyce jego filmów. W Polsce natomiast, gdzie najznakomitsi anima- torzy – jak Witold Giersz, Kazimierz Urbański czy Jerzy Zitzman – wielokrotnie deklarowali, że interesuje ich kinomalarstwo, dyskusja wo- kół plastycznego rodowodu animacji bywała zażarta. Krytyczny stosunek do legendy Di- sneya raczej nie zaciemniał teoretycznego spojrzenia. Te niekończące się dyskusje prostą drogą prowadzą do wniosku, że może nie warto po- dejmować prób opisania czegoś, co ewident- nie wymyka się jednoznacznym formułkom. 27/160
Do takiego wniosku doszedł na przykład Gian- nalberto Bendazzi, proponując osobliwą i na pozór tautologiczną definicję: „Animacja to wszystko, co ludzie nazywali animacją w róż- nych okresach historycznych”. „Definicja ta – pisze dalej – ma […] tę zaletę, że hamuje po- kusę intelektualnego gimnastykowania się, dzieląc włos na czworo w nadziei na uchwyce- nie samego sedna tego pojęcia”7 . Bendazzi wyraża ponadto przekonanie, że „teoretyczne dyskusje przeszkadzają często w rozumieniu życia lub twórczych prac”. Nie sposób nie przyznać mu racji. Ale czy przecięcie tego „węzła gordyjskiego” rzeczywiście wyjaśnia wszystko raz na zawsze? Niestety nie. Defini- cja ta jest bowiem zrozumiała tylko dla history- ków animacji, którzy wiedzą, że słowo to co innego znaczyło na przełomie wieku XIX i XX, kiedy filmy aktorskie nazywano „animowany- mi” (dla ówczesnych widzów były to w końcu „ożywione fotografie”), a co innego znaczy na 28/160
progu wieku XXI, kiedy animacja stała się pewnego rodzaju intermedium, łączącym róż- ne języki artystyczne. Dochodzi do tego kwe- stia technologicznego postępu. Jak już za- uważył Thomas Elsaesser, wraz z cyfrową re- wolucją animacja przestała być postrzegana jako podrzędny gatunek filmu, adresowany do dzieci bądź związany ze sztuką awangardo- wą, ale stała się „wyższego rzędu kategorią kina”, konkurencyjną wobec „kina realizowa- nego techniką filmową, opartego na efekcie fotograficznym”8 . Cyfrowa animacja pozwala dziś kreować to, co przez sto lat rejestrowano na światłoczułej taśmie, uzyskując identyczny efekt. Ale czy w takim wypadku można jesz- cze mówić o filmie animowanym w tradycyj- nym tego słowa znaczeniu? Chyba nie, ale do tego problemu jeszcze wrócimy. Ponieważ opisanie poszczególnych okre- sów historii kina w aspekcie rozumienia ani- macji jest zadaniem dużo trudniejszym niż wy- 29/160
myślenie prostej definicji, warto więc podzielić ów włos na czworo, skupiając się na czterech zagadnieniach – ruchu, plastyce, granicach i wymiarach animacji. Animacja to ruch Wspólnym wątkiem wszelkich rozważań na temat animacji jest jej kreacyjny charakter. Animacja ma moc – mówiąc metaforycznie – tworzenia iluzji i ożywiania. Sięgnijmy do ety- mologii słowa „animować” (łac. animo). Ozna- cza ono „obdarzyć życiem”. Dodajmy: obda- rzyć życiem naturę martwą i statyczną, a życie to, jak wiadomo, ruch. Próby zdefiniowania animacji sięgają po- czątku wieku. W latach, gdy film dopiero się kształtował, nie było to łatwe zadanie. Należa- ło bowiem scharakteryzować animację w od- niesieniu do tradycyjnego kina oraz innych form masowej rozrywki, na przykład komiksu i 30/160
pokazów iluzjonistycznych. Film rysunkowy przysparzał mniej problemów pierwszym teo- retykom, ponieważ różnił się od filmu aktor- skiego tym, że nie odtwarzał rzeczywistości i korzystał z własnych środków wyrazu. Nic więc dziwnego, że przez długi czas utożsa- miano animację wyłącznie z techniką rysunko- wą. Konsekwencje tego nieporozumienia od- czuwamy zresztą do dziś. Prawdopodobnie pierwszą książką całkowi- cie poświęconą filmowi animowanemu jako odrębnemu zjawisku w świecie sztuki był pod- ręcznik Edwina G. Lutza Animated Cartoons. How They Are Made, Their Origin and Deve- lopment z roku 1920. Lutz skupił się na proce- sie powstawania kreskówki oraz umieścił ją w bogatej tradycji zabawek optycznych i pry- mitywnych projektorów, takich jak latarnia ma- giczna i praksynoskop9 . Pisząc o konkretnych problemach technicznych, napomknął jedno- cześnie o paru kwestiach związanych ze sty- 31/160
lem „ożywionych rysunków”, na przykład sto- sowania komiksowych napisów, wykorzysta- nia tła, kreacji ruchu i postaci. Należy pamię- tać, że w roku 1920 animacja była bardzo pry- mitywna, co z pewnością miało wpływ na po- glądy Lutza. Traktował on bowiem kreskówkę dwubiegunowo – jako odmianę komedii oraz medium do celów edukacyjnych, ale w zakoń- czeniu książki dał się ponieść fantazjom na te- mat ruchomego malarstwa oglądanego w ga- lerii, a więc nobilitował kreskówkę do rangi sztuki wysokiej10 . W pionierskich latach defi- niowanie animacji nie wiązało się tylko z chę- cią opisu nowego zjawiska artystycznego – miało również aspekt praktyczny. Bodaj pierw- sza oficjalna definicja, to znaczy usankcjono- wana przez prawo, została sformułowana w treści patentu wydanego Johnowi Randolpho- wi Brayowi przez United States Patent Office 11 sierpnia 1914 roku. Twórca ten, o czym pi- szę szerzej w rozdziale 4, znacznie udoskona- 32/160
lił proces produkcji kreskówek. Aby w wyniku niejasności pojęć konkurenci nie korzystali z jego usprawnień, tekst został zredagowany bardzo drobiazgowo. „W wypadku tradycyjnej metody [realizacji filmu – dop. P. S.] – czyta- my w dokumencie – przedmiot znajduje się w ruchu, a poszczególne klatki są wykonywane na kliszy lub innym światłoczułym materiale z taką prędkością, że każdy kolejny obraz przedstawia przedmiot w odrobinę zmodyfiko- wanej pozycji w stosunku do tej, jaka znajduje się na obrazie wcześniejszym. […] Nie foto- grafuję przedmiotu w ruchu, ale serię rysun- ków przedstawiających kolejne pozycje, które przyjąłby przedmiot, gdyby wprawić go w ruch. Po wyświetleniu na ekranie ruch takiego przedmiotu wygląda tak jak na zwykłym filmie. Te ożywione rysunki [animated cartoons], któ- re łatwiej stworzyć w wyobraźni, niż odwzoro- wując świat rzeczywisty, różnią się od zwykłe- go filmu tym, że postacie, zwierzęta, przed- 33/160
mioty nieożywione itp. mogą w nich występo- wać w takich rolach, przybierać takie pozycje lub formy wyrazu, których w rzeczywistości nie dałoby się uzyskać, a które przez to potra- fią być niewiarygodnie zabawne i dostarczać rozrywkę”11 . Zdaniem Braya (lub jego prawni- ka) film rysunkowy różni się od aktorskiego poklatkową techniką realizacji lub inaczej – kreacją ruchu statycznych przedmiotów, stwo- rzonych w wyobraźni, a nie – jak w wypadku tradycyjnego filmu – zarejestrowanych z natu- ry. Powstałe w ten sposób obrazy odznaczają się wyjątkowym komizmem, ponieważ z łatwo- ścią przedstawiają sytuacje i formy niespoty- kane w świecie realnym. Zarówno Lutz, jak i Bray mieli świadomość tego wszystkiego, o czym piszą współcześni teoretycy X muzy. Twierdzili, że odrębna technika wiąże się z nową estetyką oraz zupełnie innym przezna- czeniem niż kino „fotograficzne”. Łącząc kre- skówkę z komiksem, karykaturą i zabawkami 34/160
optycznymi, przeczuwali również, że animacja nie jest gatunkiem czysto filmowym, ale zjawi- skiem z pogranicza przynajmniej dwóch sztuk. Spokrewniona z filmem „fotograficznym” i trikowym animacja lalkowa – albo szerzej: przedmiotowa czy trójwymiarowa – musiała dłużej walczyć o swoją odrębność, czego ślad znajdziemy w pierwszej naukowej genologii fil- mu12 . Jej autor, Amerykanin Nicolas Vachel Lindsay, na pozór w ogóle nie pisze o filmie animowanym, co wydaje się trochę zastana- wiające. Pierwsze wydanie książki The Art of the Living Picture Lindsaya ukazało się w roku 1915, drugie – w 1922, czyli w epoce debiutu animowanych gwiazd. Lindsay musiał znać The Haunted Hotel Jamesa Stuarta Blacktona (1907), Gertie the Dinosaur (1914) Winsora McCaya czy przygody Kota Feliksa (od 1919), filmy szalenie popularne, chyba że w ogóle nie chodził do kina. Prędzej jednak uwierzę, że niezbędnym warunkiem istnienia nowej 35/160
sztuki była dla niego fotograficzna reprodukcja rzeczywistości. Lindsay wyróżnił trzy gatunki: film akcji, film intymny i film widowiskowy, dzielący się z kolei na cztery podgatunki: film tłumny, patriotyczny, religijny i baśniowy13 . W rozdziale poświęconym widowiskowemu filmo- wi baśniowemu (the picture of fairy splendor) wspomina „stary film wytwórni Pathé”, nie wy- mieniając jednak tytułu. Z opisu wynika, że może to być Le Garde-meuble automatique Roméa Bosettiego z roku 1912 (zgadza się nawet taki detal jak zbity talerz uprzątnięty przez miotłę i szufelkę) lub wcześniejsza pro- dukcja Segunda de Chomóna Le Déménage- ment (1906). Oba filmy powstały w każdym ra- zie w studiu Pathé Freres. Na ich podstawie Lindsay snuje marzenia o przedmiotach potra- fiących wyrażać rozmaite stany ducha, jak hu- mor, upór czy bohaterstwo, twierdząc, że „tego rodzaju zdolność jest fundamentalnym przeznaczeniem sztuki”14 . W rzeczywistości 36/160
pisze o filmie lalkowym lub raczej animacji przedmiotowej, dostrzegając w pełni jej kre- acyjny charakter, polegający nie tylko na umiejętności ożywiania martwych przedmio- tów, ale również na ich antropomorfizacji, nadawaniu im ról. Z drugiej strony wyjątkowe możliwości „widowiskowego filmu baśniowe- go” tłumaczy, odwołując się do tradycji literac- kiej, a nie poklatkowej techniki zdjęć, której najwyraźniej nie zna, ponieważ wówczas skrzętnie ukrywano jej tajniki (o czym w dal- szych rozdziałach). Na tych trzech przykładach chciałem poka- zać, że definiowanie animacji ma długą trady- cję i wiele spontanicznych pomysłów prze- trwało dziesiątki lat. Ponadto Lutz, Bray i Lind- say poświadczają, że animacja to zjawisko skomplikowane, wieloaspektowe, którego nie da się opisać za pomocą krótkiej formułki. Lektura tych odkurzonych tekstów uświada- mia również, że po blisko stu latach w po- 37/160
wszechnej świadomości nadal traktuje się film animowany jako komediową sztukę rucho- mych rysunków, z czym oczywiście za chwilę przyjdzie nam się nie zgodzić. Kanadyjski animator Norman McLaren twierdził, że film animowany nie jest sztuką ry- sunków, które się poruszają, ale sztuką ru- chów narysowanych, a więc to, co znajduje się w pojedynczym kadrze filmu, nie jest tak ważne jak to, co dokonuje się pomiędzy ka- drami15 . Wielu filmowców i teoretyków zgadza się, choć nie zawsze w pełni, z tą dość kontro- wersyjną definicją. „Film animowany – pisze Wojciech Mischke – jest metodą kreacji iluzji ruchu, a środkiem, którym się posługuje, by widzialność obcowania form materii stała się faktem, są formy plastyczne”16 . Donald Cra- fton określa film animowany jako „film, który powstaje poprzez takie zestawienie rysunków lub obiektów, że po ich sfotografowaniu i wy- świetleniu w sposób ciągły z taśmy filmowej, 38/160
powstaje iluzja kontrolowanego ruchu”17 , a z kolei Andrzej Kossakowski jako „film realizo- wany techniką poklatkową, w którym statycz- nemu przedmiotowi nadano iluzoryczny ruch”18 . Ów statyczny przedmiot może być dziełem plastyka i zwykle jest to rysunek, ma- rionetka, ale bywa też zwykłym przedmiotem lub plamą na papierze, ponieważ – jak pisze Richard Taylor – „jakość sekwencji jest waż- niejsza od jakości obrazów. Można zrobić zły film za pomocą pięknych rysunków lub [trójwy- miarowych] modeli; sztuka filmów animowa- nych opiera się na ruchu”19 . Wszystkie te definicje, skądinąd trafne, kry- ją pewne nieścisłości. Ale jedno możemy przyjąć bez zastrzeżeń: film animowany łączy w sobie elementy kina i sztuk plastycznych, dlatego nazywany bywa niekiedy „kinoplasty- ką” lub „ożywioną plastyką”. Jednakże ograni- czanie filmu animowanego wyłącznie do me- tody kreacji ruchu za pomocą form plastycz- 39/160
nych może prowadzić do pewnych nieporozu- mień, gdyż nietrudno wówczas pomylić kino- plastykę z neonem, rysunkowym zegarem w telewizji, wizualizacją koncertów i spektakli. Norman McLaren – wieczny eksperymentator – rozumiał sztukę animacji na swój sposób. Ale każdy, kto choć raz zetknął się z filmem animowanym, wie, że kontemplacja ruchu to za mało; co więcej – dużo istotniejsze wydają się konsekwencje ożywienia rysunku, lalki czy choćby prostej kreski. Rudolf Arnheim w Sztu- ce i percepcji wzrokowej opisuje ciekawe do- świadczenie: „Fritz Heider i Marianne Simmel opracowali w celach eksperymentalnych krót- kometrażowy film, którego bohaterami były: duży trójkąt, mały trójkąt i koło. Okazało się, że obserwatorzy spontanicznie obdarzają figu- ry geometryczne – na podstawie ruchów – ce- chami «ludzkimi». 97% obserwatorów opisy- wało na przykład większy trójkąt jako «agre- sywny, wojowniczy, napastliwy, skory do bójki 40/160
i gniewu, kłótliwy, nieznośny, zły, podły, nik- czemny, wybuchowy […]». Zdumiewająco sil- nej ekspresji figur geometrycznych w ruchu – kończy swój opis Arnheim – dowodzą też bar- dziej kunsztowne «abstrakcyjne» filmy Oskara Fischingera, Normana McLarena, Walta Di- sneya i innych”20 . Zaznaczmy, że animowany eksperyment Heidera i Simmel (z roku 1944) nie powstał bynajmniej na użytek filmoznawców. Jak piszą Julian Hochberg i Virginia Brooks, ich film „był wyraźnym wezwaniem do nowego spojrzenia na psychologię społeczną, opowiadanie i po- znanie wzrokowe”21 , choć – czego dowodem zacytowany fragment klasycznej książki Arn- heima – okazał się pomocny badaczom sztu- ki, również filmowej. Film Heidera i Simmel zawiera wyraźną fa- bułę. Duży trójkąt próbuje przegnać mniejszy, by zbliżyć się do kropki znajdującej się w pro- stokącie. Pozytywnym bohaterom udaje się 41/160
przechytrzyć agresora i uciec, a rozwścieczo- ny trójkąt – wywiedziony w pole przez własną nadpobudliwość – niszczy w odwecie prosto- kąt, w którym zamknął się jak w klatce. Poku- śmy się o bardziej szczegółową interpretację: film opowiada przecież historię miłosną z dreszczykiem (można wręcz wykazać, w któ- rym miejscu figury się całują!). Kropką jest ko- bieta, o którą walczą dwaj mężczyźni, słaby intelektualista i tępy osiłek. W finale spryt zo- staje nagrodzony. Czy można pójść jeszcze dalej? Oczywiście, na przykład doszukując się metaforycznego spojrzenia na miejsce kobiety w patriarchalnym świecie, minimalistycznego komediodramatu czy nawet politycznej alego- rii. Okazuje się, że gra czarnych obiektów na białym tle jest dużo bardziej wieloznaczna niż gra aktorów. A przecież widzimy abstrakcyjne figury geometryczne oraz ich – mniej lub bar- dziej – uporządkowane działania. „Wszystkie 42/160
ruchy nie mające odniesienia – piszą Hoch- berg i Brooks – nabierają od razu sensu, gdy tylko widz zechce dostrzec w nich spójność celowych i pełnych wyrazu czynności”22 . Fa- bularność w kinie wydaje się czymś tak funda- mentalnym, że widz chętnie podejmuje wysi- łek skonstruowania we własnej wyobraźni fa- buły na podstawie ruchu plam i zawijasów, nierzadko wbrew woli realizatora. Mechanizm odbioru dzieła filmowego stawia pod znakiem zapytania te definicje animacji, które skupiają się jedynie na technice lub absolutyzują „ruch narysowany”. Powyższe uwagi odnoszą się w równym stopniu do filmu rysunkowego i lalkowego. Ji- rˇí Trnka, wybitny czechosłowacki reżyser, wspominając swoje pierwsze eksperymenty z animacją przedmiotową w roku 1946, zazna- czył wprost, że wykreowany za pomocą zdjęć poklatkowych ruch – choć doskonały i piękny – jest tylko narzędziem, a nie celem samym w 43/160
sobie: „Pracowałem z Pojarem [innym cze- skim animatorem – dop. P. S.]. Animowaliśmy jedną z moich najstarszych marionetek, tan- cerkę. Była elegancka, poruszała się wprost cudownie, ale w rezultacie uzyskaliśmy abs- trakcyjne wrażenie. Co prawda wyglądało to dobrze, ale nic nie znaczyło. Później zoriento- waliśmy się, że lalka potrzebuje konkretnej sy- tuacji, fabuły”23 . Spostrzeżenie Trnki uzmysła- wia, że w kreskówce bądź filmie lalkowym ani- macja zastępuje aktorstwo. Filmy McLarena i Trnki wyróżniają się indywidualnym stylem. Jeżeli abstrakcyjny kształt potrafi się poruszać niczym tancerz, a swoją ekspresją wyrażać emocje, to ten niepowtarzalny efekt jest wyni- kiem dobrze opanowanego rzemiosła, a ści- ślej – doskonałej animacji. Jeżeli jednak po- stacie poruszają się w sposób nienaturalny lub mało atrakcyjny, to znaczy, że rysunki lub trójwymiarowe obiekty zostały ożywione nie- udolnie. 44/160
Film animowany nie jest zatem sztuką ru- chów narysowanych, ale na pewno w więk- szym stopniu sztuką przedstawiającą, a co za tym idzie – fabularną, narracyjną, choć istnieją wypadki, w których w ruchu figur geometrycz- nych niepodobna doszukać się aktorskich kre- acji. Do tego problemu powrócę w rozdziale poświęconym animacji abstrakcyjnej. 45/160
W świecie rysunkowym nie obowiązują prawa fizyki, ale prawo formy. Widz to wie, dlatego animowani bo- haterowie wywołują inne reakcje niż aktorzy. Koci kon- cert (1946) Williama Hanny i Josepha Barbery 46/160
Granice animacji Jeżeli film animowany zdefiniujemy jako „film zrealizowany klatka po klatce”, wpadnie- my w kolejną pułapkę. King Kong, nakręcony techniką zdjęć poklatkowych, nie jest filmem animowanym. I wcale nie dlatego, że składa się również ze scen aktorskich. Pomysłodawcą filmu, którego premiera od- była się w roku 1933, był amerykański reżyser dokumentalista Merian C. Cooper. Zaintereso- wany zachowaniami goryli w ich naturalnym środowisku, postanowił zrealizować film o wielkiej inteligentnej małpie, która stawia czoła cywilizowanemu światu. Jak pisze Carlos Cla- rens: „W pierwotnej koncepcji Coopera obraz miały wyróżniać żywe goryle i jaszczurki, po- większone za pomocą zdjęć trikowych”24 . W trakcie produkcji okazało się jednak, że łatwiej będzie nakręcić film w studiu, posługując się efektami specjalnymi. Potwór, który wzbudzał 47/160
strach i zachwyt widzów, był liczącą 45 centy- metrów marionetką, zrobioną z drutu, gąbki i króliczego futra, ożywioną przez wybitnego amerykańskiego animatora Willisa O’Briena. King Kong spada ze szczytu Empire State Building, zabity przez bezduszną cywilizację. Spadanie w przepaść to również częsty mo- tyw burleskowych kreskówek. Postać z hu- kiem roztrzaskuje się o ziemię, rozgniata na placek, napręża – i znów jest taka jak dawniej. „Obraz rysowany – zauważa słusznie Bela Balazs – można jedynie zetrzeć gumką, za- malować, przesłonić lub zaciemnić, nigdy jed- nak nie można go uśmiercić”25 . Ale King Kong nie rozprostowuje pogruchotanych kości, bo nie żyje, a przecież to także postać animowa- na, jak Królik Bugs czy Myszka Miki. Jest jed- nak między nimi pewna różnica. Obecność gi- gantycznej małpy w Nowym Jorku nie wynika z konwencjonalnej umowy między reżyserem 48/160
a widzem. Widz zostaje postawiony w roli na- ocznego świadka tragedii bez prawa do natu- ralnego dystansu względem marionetki. Naj- mniejsza sugestia, że gigantyczny goryl to tak naprawdę kukiełka, zniszczyłaby całą struktu- rę filmu, zburzyła jego dramatyzm. Obraz – całą siłą swojej sugestii – każe nam widzieć potwora z ludzkim sercem. Bruce Holman, py- tając o granice lalkowej animacji, słusznie pi- sze, że publiczność oglądająca King Konga zobowiązana jest „zawiesić niewiarę” (su- spend disbelief) w stosunku do tego, co oglą- da, i zaakceptować marionetki jako to, czym (lub kim) wydają się na ekranie26 . Umiejętne zastąpienie lalki tresowaną małpą nie zmieni- łoby temperatury filmu. Animacja została uży- ta nie jako środek stylistyczny, ale jako narzę- dzie służące do osiągnięcia zamierzonego efektu – włączenia fantastycznej bestii w real- ną przestrzeń miasta. 49/160
Holman, pisząc o naturze filmu lalkowego, daje czytelny przykład owej umowności, za- czerpnięty z poetyki marionetkowego teatrzy- ku. Analizując relację lalkowego bohatera do świata rzeczywistego, stwierdza, że na scenie lalka jest surrealistycznym bohaterem w surre- alistycznym świecie, dlatego widz, przekra- czając krąg teatru, wstępuje niejako do krainy rządzącej się wewnętrznymi zasadami, które muszą być przez niego w pełni respektowa- ne27 . Podobnie pisze Bela Balazs: świat ani- macji to świat zamknięty, „w którym królują inne formy i postacie niż w naszym świecie rzeczywistym”28 . Choć nierzadko absurdalny, jest w swej groteskowości spójny, dlatego za- wieszenie niewiary okazuje się w jego wypad- ku wysiłkiem zbytecznym. W definicji filmu animowanego należy więc zaznaczyć, że ani- macja – jako technika – musi tworzyć dystans w stosunku do obrazu, być widoczna i znaczą- ca. 50/160
Istnieje również wiele filmów, które odbiera- my jako animowane, mimo że główny bohater jest aktorem przeżywającym perypetie w kra- inie postaci lalkowych lub rysunkowych. Przy- kładem Nowy Guliwer (1935) Aleksandra Ptuszki, a z nowszych realizacji – Coś z Alicji (1987) Jana Švankmajera. Dużo trudniej usto- sunkować się do filmu kombinowanego, który łączy animację, triki oraz kino aktorskie (na przykład Kto wrobił Królika Rogera? Roberta Zemeckisa czy Diabelski wynalazek Karela Zemana). Filmy te świadomie łączą różne konwencje, po to aby uzyskać niepowtarzalny efekt, z reguły komiczny lub plastyczny. To hybrydy gatunkowe, których nie sposób trak- tować na równi z klasyczną animacją. * W cytowanej już Zbiorowej deklaracji za- grzebskich filmowców czytamy: „Animacja, która transponuje dokładnie ruch natury nie 51/160
może być animacją twórczą. / Animacja jest technicznym procesem, w którym ostateczny rezultat musi być zawsze kreacyjny. / Animo- wać: obdarzać życiem i duszą rysunek, lecz nie za pomocą kopiowania natury, ale poprzez jej transformację”29 . Za mgłą metafory kryje się istotna myśl: rzeczywistość w filmie animo- wanym nie może być upodobniona do zdjęć fotograficznych. Jeżeli tak się dzieje, animacja traci kreacyjny charakter i zostaje wyłącznie „technicznym procesem”. Owo odrealnienie jest w wypadku filmu animowanego czymś zu- pełnie naturalnym, ponieważ realizator nie re- jestruje na kliszy prawdziwego świata, ale for- my plastyczne. Już pionierzy myśli filmowej zdawali sobie sprawę z tej fundamentalnej różnicy między filmem aktorskim i animowanym. „Przygody form, które ożyły – pisał Bela Balazs – mają swoją surową logikę. Przyczynę i skutek wy- znaczają tu nie prawa natury, lecz prawa for- 52/160
my. Jeśli jeden z bohaterów filmu zaatakuje pędzlem drugiego i namaluje mu garb, to tam- ten […] pozostaje na zawsze garbatym”30 . Aby to lepiej zrozumieć, warto porównać burleskę animowaną (w wykonaniu na przykład Królika Bugsa) i aktorską (Macka Sennetta lub Buste- ra Keatona). Burleska aktorska śmieszy mię- dzy innymi dlatego, że – przywołując to, co pi- sał Bergson o komizmie – czerpiemy przyjem- ność z widoku człowieka potraktowanego jak przedmiot, poddanego działaniu wrogich sił. Oparta na identycznych konwencjach burle- ska rysunkowa idzie o krok dalej: podporząd- kowuje niepodważalne reguły fizyki umiejętno- ści i wyobraźni rysownika. W amerykańskich kreskówkach rysunkowi bohaterowie nie prze- bierają w środkach, by poskromić rywala, ale widz nie dramatyzuje, mimo iż czarny charak- ter zostaje na jego oczach rozgnieciony na placek. Rozumie, że taki efekt nie musi jeżyć włosów na głowie, gdyż na płaskiej kartce pa- 53/160
pieru przemoc ma inne znaczenie niż w świe- cie realnym. Film, w którym połknięta laska dynamitu wybucha w brzuchu, w wersji aktor- skiej epatowałby okrucieństwem przekraczają- cym granice dobrego smaku, ale w wersji ry- sunkowej stanowi nie najgorszą rozrywkę, o ile nie zmusza do oglądania anatomicznych szczegółów lub nie narusza tabu (śmierć dziecka, gwałt). W animowanej burlesce czas, przestrzeń, doznania, a nawet psychologia postaci są uzależnione od tego, co Balazs na- zwał „prawem formy”. A co zrobić z filmem animowanym, który za- puszcza się na obszary realizmu zarezerwo- wanego – przynajmniej w moim odczuciu – dla kina „żywej akcji”, a nawet dokumentali- zmu? „Jeśli techniki zatrzymujące ruch – pisze William Moritz – (rysunek, postaci z modeliny [clay moulding] itd.) można wykorzystać, by wyrazić coś, co da się sfilmować w postaci «żywej akcji», to po co zawracać sobie głowę, 54/160
tracąc długie godziny na zrobienie 1500 od- dzielnych klatek do sceny, którą można nakrę- cić w ciągu jednej minuty?”31 . Moritz podważa sens realizowania jakichkolwiek fabularnych filmów animowanych, uważając, że animację zawsze da się zastąpić „żywymi zdjęciami” – i to z pożytkiem dla filmu. Nie bierze jednak pod uwagę tego, że już samo pojawienie się marionetki jest dla widza czytelnym sygnałem, a wykorzystanie tworzywa, z jakiego zostali zrobieni bohaterowie (plastelina, kreska na papierze, drut), daje możliwości, których nie sposób uzyskać w filmie aktorskim. Z drugiej jednak strony Moritz ma wiele racji. I jego sta- nowisko nie jest wcale odosobnione. Andrzej Kossakowski zaznacza na przykład, że w fil- mie animowanym musi być widoczne uzasad- nienie, dlaczego użyta została technika foto- grafii poklatkowej, lub prościej: film animowa- ny nie powinien opowiadać historii, w których mogliby z większym powodzeniem wystąpić 55/160
aktorzy32 . „Film animowany – powiedział z ko- lei w wywiadzie Bob Godfrey – powinien eks- ploatować fantastykę, nieprawdopodobień- stwo, wyobraźnię ludzką – bo kamery filmu «żywego» trafiły już dosłownie wszędzie, do- kąd można zajść na ziemi, a nawet były już na księżycu”33 . Wiara w ten dogmat pozwala wie- lu krytykom postawić na marginesie animacji dzieła, w których dominującą rolę odgrywa nie plastyka, ale fabuła. Na problem ten można jednak spojrzeć z odwrotnej perspektywy. Twórca filmu nie musi uzasadniać, dlaczego tracił długie godziny na zrobienie tysiąca pięciuset oddzielnych klatek do sceny, którą mógł nakręcić w ciągu jednej minuty – to, że użył którejś z „technik zatrzy- mujących ruch” (stop-motion), wystarczy za całe uzasadnienie. Każde bowiem wykorzy- stanie animacji (z pominięciem trików) zmienia znaczenie historii zapisanej w scenariuszu. Animacja, nawet jeżeli nie wykorzystuje po- 56/160
tencjału swojego języka, jest dla widza czytel- nym sygnałem, że oto ogląda umowną grę form plastycznych, a nie świat ludzi, w którym obowiązują prawa fizyki i psychologii. Ma to oczywiście dalsze konsekwencje. Aby uzmysłowić sobie mechanizm odbioru filmu animowanego, zwróćmy uwagę na jeden przykład, znany każdemu miłośnikowi tego gatunku. Krótkometrażówka Nicka Parka Wściekłe gacie (Wrong Trousers, 1993) opo- wiada o tym, jak za sprawą technospodni zwariowany wynalazca i jego inteligentny pies zostają wplątani w kryminalną aferę, kierowa- ną przez zbrodniczego pingwina. A teraz uznajmy, że użycie animacji nie było koniecz- ne i wyobraźmy sobie aktora biegającego po planie w metalowych gaciach (dla specjalisty od efektów specjalnych to żadne wyzwanie) lub żywego pingwina włamującego się do mu- zeum. Nikt chyba nie zaprzeczy, że powstało- by filmowe kuriozum. Jednakże Park, wycho- 57/160
wany na amerykańskiej kreskówce34 , wiedział, że chowając się za plecami plastelinowych marionetek, zrzuca odpowiedzialność za spię- trzony absurd na Wallace’a i jego wiernego psa Gromita, którym – jako że funkcjonują w świecie całkowicie innym niż rzeczywistość pozafilmowa – wolno bez zdziwienia walczyć z inteligentnym pingwinem. Tym samym za- miast eklektycznego filmu klasy „B” lub „C” otrzymujemy obraz spójny w swej grotesko- wości – plastelinową zabawę filmowym ki- czem. Problem realizmu w filmie animowanym po- wraca regularnie od blisko stu lat. W dobie animacji komputerowej i zaawansowanych efektów specjalnych granica między poklatko- wym trikiem a prawdziwą animacją (to jest znaczącą) została ponownie zatarta. 58/160
Plastyka czy film Wydawałoby się, że sam termin „film animo- wany” stanowi odpowiedź na pytanie, czy ani- macja jest sztuką plastyczną czy filmową. Tyl- ko na pozór. Bez trudu znajdziemy tu najroz- maitsze stanowiska. „Poczynając od genezy przez akt kreacji, a na ostatecznej formie koń- cząc, film animowany manifestuje swój pla- styczny rodowód i niezerwane więzy z plasty- ką – pisze Wojciech Mischke. – Natomiast z filmem łączy go jedynie nośnik zapisu. Nawet montaż filmowy, kanony ekranowej narracji stosowane w animowanych opowieściach nie mogą wykazać się czysto filmowym pocho- dzeniem. U ich źródeł […] leżą rozwiązania plastyczne”35 . Zenon Wasilewski uważa nato- miast, że „film animowany jest – jak każdy inny film – domeną twórcy filmowca, a nie pla- styka. Jeśli, nawet znakomity, plastyk nie po- siada talentu reżyserskiego i animatorskiego, 59/160
to jego dzieło mimo doskonałej oprawy pla- stycznej będzie tzw. kiczem”36 . W innym zaś tekście dopowiada: „Plastyka w filmie animo- wanym gra, oczywiście, bardzo ważną rolę, może być nawet przedmiotem filmu, ale […] pełni, jak dotąd, funkcję służebną, jest tylko środkiem wyrazu artystycznego”37 . Krzysztof Stanisławski uważa z kolei, że film animowany jest „tworem synkretycznym, opierającym się na przekazywaniu za pomocą znaków ikonicz- nych (+ ewentualnie dźwięku) – pozaplastycz- nych kodów słownych, czyli literatury, filozofii itd.”38 Dlatego – przyjmując to stanowisko – nie można analizować filmu animowanego je- dynie za pomocą narzędzi krytyki filmowej lub teorii sztuk plastycznych39 . Podobnie pisze Marian Wimmer, którego zdaniem każdy film animowany powstaje między dwoma bieguna- mi: opowiadaniem (scenariuszem) a porząd- kiem wynikającym z „charakteru kształtów pla- stycznych”, i w zależności od przyjętej kon- 60/160
cepcji raz bliżej mu do fabuły (Disney), innym razem zaś do ruchomych form przestrzennych (McLaren)40 . Film animowany jest sztuką synkretyczną, czerpiącą z bogactwa przynajmniej kilku języ- ków artystycznych. Synkretyzm animacji, wbrew powszechnemu wyobrażeniu, wybiega daleko poza jej związki z kinem aktorskim i plastyką. W zależności od tego, który reżyser będzie przedmiotem naszej uwagi, pokrewień- stwo może obejmować plakat i grafikę (filmy Jana Lenicy), komiks (cartoons i anime), ma- larstwo (film absolutny Hansa Richtera i fabu- larny Aleksandra Pietrowa), fotografię (Wale- rian Borowczyk, Marek Serafiński), a nawet rzeźbę (filmy Waldemara Skrobeckiego). Ani- macja lalkowa Jiřego Trnki czy Jana Švank- majera ma wyraźny związek z teatrem mario- netkowym, a film wycinankowy Lotty Reiniger – z tradycją „chińskich cieni”. W skrajnych wy- padkach współczesna animacja potrafi zbliżyć 61/160
się do sztuki performance, a nawet do muzyki (rysowany dźwięk Normana McLarena). Nie da się ukryć, że film animowany – jak każdy inny film – przemawia językiem rucho- mych obrazów. Powstaje na podstawie scena- riusza albo scenopisu, z reguły pod kierun- kiem reżysera. Zwykle opowiada jakąś fabułę. Posługuje się substytutem aktora. Ostatecznie zostaje zapisany na taśmie, udźwiękowiony, czasem trafia do dystrybucji. Jeżeli montaż ro- zumiemy nie tylko jako selekcję materiału zdjęciowego, ale także jako gramatykę filmu, dzięki której na skutek świadomego połącze- nia ujęć i dłuższych sekwencji powstaje narra- cja – to film animowany podlega również pra- wom montażu. Z drugiej strony forma w filmie animowanym jest dziełem plastyka. W wypad- ku animacji artystycznej dzieło z reguły po- wstaje rękoma jednego realizatora, który spra- wuje całkowitą kontrolę nad procesem produk- cji (zupełnie jak malarz czy grafik). Wiele fil- 62/160
mów nie opowiada żadnej historii, a jedynie przedstawia zrytmizowany ruch abstrakcyj- nych kształtów. Duża liczba animowanych fil- mów fabularnych wykorzystuje swój plastycz- ny rodowód do autotematycznej gry lub zaba- wy formą. Norman McLaren w trakcie pracy nad animowanym dźwiękiem. Wbrew pozorom film animowany nie jest 63/160
spokrewniony tylko ze sztukami plastycznymi, ale rów- nież z teatrem, muzyką, rzeźbą czy komiksem Czy zatem granica między kinem a plastyką jest umowna i zależy od tego, czy weźmiemy pod uwagę film lalkowy czy abstrakcyjną kino- plastykę? Taki relatywizm do niczego nie pro- wadzi. Moim zdaniem animację należy trakto- wać jako dzieło filmowe, gdyż jest zgodna z fundamentalną naturą filmowego medium. Zdaniem Gilles’a Deleuze’a kino musi speł- niać cztery warunki: (1) „fotografia migawko- wa”; (2) „jednakowy rytm zdjęć migawko- wych”, czyli równa odległość między zwolnie- niem każdej klatki; (3) „przedruk jednakowego rytmu na podkład”, czyli przeniesienie odległo- ści na nośnik; (4) oraz „mechanizm przesuwa- nia obrazów”41 . Myli się zatem ten, co uważa, że animację z filmem łączy sam nośnik zapisu, tym bardziej że tradycyjne dzieło plastyczne z reguły nie 64/160
spełnia żadnego z wymienionych warunków. To, czy obrazy widoczne na ekranie zostały zarejestrowane „z natury” czy też wykreowa- ne, nie decyduje o filmowości, choć niestety pokutuje przeświadczenie, że film to „ożywio- ne fotografie”, reprodukcja świata widzialnego. W praktyce liczy się status obrazu. O pełnej „kinowości” filmu animowanego – pisze Deleu- ze – „decyduje fakt, że rysunek nie przedsta- wia jakiejś dopracowanej sceny czy postaci, lecz jest raczej zarysem jakiejś postaci cały czas się tworzącej lub znikającej, o której wy- glądzie decyduje ruch linii i punktów uchwyco- nych w dowolnym momencie przebywanej przez nie trasy. […] Nie ukazuje on nam po- staci uchwyconej w jakimś szczególnym mo- mencie, lecz ciągłość ruchu, który opisuje tę figurę”42 . Inaczej mówiąc, tradycyjne dzieło plastyczne, jak malarstwo, rzeźba czy fotogra- fia, przedstawia formy utrwalone i niezmienne, kino zaś – powstające lub rozwijające się na 65/160
oczach widza. Mogą to być zdjęcia, jak rów- nież rysunki czy obrazy cyfrowe. Oprócz tego należy pamiętać, że to widz narzuca mechanizm odbioru dzieła, co próbo- wałem pokazać na przykładzie eksperymentu Simmel i Heidera. Bywalec galerii potrafi nadać sens nawet abstrakcyjnym kształtom, nigdy jednak nie stworzy z nich fabuły. Nato- miast widz filmu animowanego, nauczony łą- czyć ze sobą obrazy w ruchu, z pogoni punk- tów i kresek ułoży historię miłosną. Wymiary filmu animowanego Jak już wcześniej wspomniałem, częstokroć fałszywie utożsamia się film animowany z kre- skówką. W praktyce – jak wiadomo – istnieje wiele technik, różniących się tworzywem, środkami wyrazu oraz możliwościami kreacji bohatera i wydarzeń. Ponieważ technika ma tak wielki wpływ na styl filmów, jest wykorzy- 66/160
stywana jako kryterium podziału animacji na kategorie lub – jak chcą niektórzy – gatunki. Na ogół rozróżnia się animację rysunkową i lalkową, choć bezpieczniej byłoby mówić o animacji dwuwymiarowej albo płaskiej, w opo- zycji do trójwymiarowej bądź też przestrzen- nej. W ten sposób przesuwamy akcent z tech- niki na efekt, ponieważ o zakwalifikowaniu fil- mu do jednej lub drugiej kategorii powinny de- cydować właściwości obrazu, co za chwilę wy- jaśnię. Andrzej Kossakowski patrzy na ten problem z dokładnie odwrotnej perspektywy, choć wśród autorów piszących o animacji nie znala- złby pewnie wielu sprzymierzeńców. Trzeba się jednak liczyć z głosem tego – skądinąd znakomitego – badacza, ponieważ jego książ- ka poświęcona filmowi animowanemu, przez długi czas pozbawiona konkurencji na polskim rynku wydawniczym, kształtowała całe pokole- nia miłośników X muzy. Kossakowski wyróż- 67/160
nia dwie odmiany, a zarazem dwa bieguny animacji: odmianę przedmiotową i rysunkową. Do przedmiotowej zalicza film lalkowy, wyci- nankowy, a nawet „chińskie cienie” Lotty Re- iniger i szpilkowy ekran Alexandre’a Alexeïef- fa43 . Niebezpieczeństwo takiego podziału kryje się w niekompetencji widza. Kryterium nie może być jedynie kwestią wiedzy, zwłaszcza trudnej do zdobycia. Widząc ożywione arcy- dzieła malarstwa w Mona Lisa Descending a Staircase (1992) Joan Gratz, powiemy, że to film rysunkowy. Niestety, według podziału Kossakowskiego mamy tu do czynienia z ani- macją przedmiotową, albowiem farbę olejną w dziele Gratz imituje plastelina. Myślę, że po- winny nas interesować obiektywne kryteria klasyfikacji, a nie erudycja widza. Zgodzimy się zapewne, że w wypadku filmu przestrzennego ów podział wygląda prościej, gdyż sposób fotografowania obiektu, niezależ- nie od obranej stylistyki, pozostaje zawsze ten 68/160
sam. Próby rozdzielenia filmu lalkowego, pla- stelinowego i „rzeczowego” – które podejmuje chociażby Wojciech Mischke – już na pierw- szy rzut oka wydają się kontrowersyjne44 . Od- mienne środki wyrazu nie mogą sprawdzać się wyłącznie w warunkach laboratoryjnych. Film plastelinowy – w odróżnieniu od tradycyj- nego filmu lalkowego – powinien się wyróż- niać twórczym wykorzystaniem podatnego na modelowanie tworzywa (jak w Closed Mon- days Willa Vintona bądź Morph Files Petera Lorda). W praktyce bywa dokładnie na odwrót – drewniane marionetki George’a Pala poru- szają się tak, jakby były zrobione z plasteliny (rozgniatają się na placek, wyginają we wszystkie kierunki), a plastelinowe filmy Nicka Parka imitują (albo raczej parodiują) aktorskie kino przygodowe. Dlatego określenie podga- tunku w niczym nam nie pomoże. Animacja dwuwymiarowa budzi jeszcze więcej kontrowersji, ponieważ obejmuje kilka 69/160
odmiennych technik: (1) klasyczną, czyli ry- sunkową, (2) wycinankową, (3) ekran szpilko- wy, (4) technikę non-camerową (5) oraz cyfro- wą. Istnieje ponadto kilka technik pokrewnych, jak przenikanie (morphing) oraz repollero. Przenikanie polega na płynnym przechodze- niu jednego obrazu w drugi, z kolei repollero – znane na przykład z Nagrodzonych uczuć (1953) Jana Lenicy i Waleriana Borowczyka lub programów dokumentalnych o sztuce – na tworzeniu narracji za pomocą statycznych ob- razów z wykorzystaniem rozmaitych środków filmowych, jak montaż lub ruch kamery. Prze- nikanie i repollero pozwalają uzyskać suge- stywną iluzję ruchu form plastycznych, ale nie sposób zaliczyć ich do animacji. Pozostałe techniki również wymagają uściślenia. Wyci- nanka jest w zasadzie filmem trójwymiaro- wym, tyle że lalki – wycięte z papieru i ułożo- ne płasko pod obiektywem kamery – upodob- niają się na kliszy filmowej do dwuwymiaro- 70/160
wych rysunków. Tak samo ekran szpilkowy (o którym w rozdziale 7), który po sfotografowa- niu klatka po klatce stwarza wrażenie ożywio- nych rycin, w rzeczywistości jest skompliko- wanym urządzeniem złożonym z tysięcy szpi- leczek. Nawet określenie „film rysunkowy” trzeba czasem traktować jako metaforę. Wiele technik, takich jak wydrapywanie szkiców na pokrytej farbą płycie gipsowej (wynalazek Pio- tra Dumały) lub animowanie piasku (twór- czość Caroline Leaf), pozwala uzyskać efekt płaskiej grafiki, ale ma niewiele wspólnego z powstawaniem kreskówki na oddzielnych ar- kuszach papieru lub celuloidu. 71/160
72/160
Dwa bieguny sztuki animacji, czyli abstrakcyjna kino- plastyka i komercyjna kreskówka. Mimo oczywistych różnic w podobny sposób korzystają z możliwości, ja- kie daje poklatkowa technika zdjęć. Malarstwo w ruchu nr 1 (1947) Oskara Fischingera i Bosko gadający dzie- ciak (1929) Hugh Harmana i Rudolpha Isinga 73/160
Chciałbym jednak zaznaczyć ważną rzecz: w rozważaniach na temat animacji należy roz- dzielić teoretyczną ortodoksję od praktyczne- go posługiwania się ogólnie przyjętymi termi- nami. Na co dzień oczywiście używa się okre- śleń „film rysunkowy”, „lalkowy” i „wycinanka”, a nie „animacja dwuwymiarowa” czy „prze- strzenna”. Każda technika wiąże się bowiem z długą tradycją, nie wyłączając kultu gwiazd i mistrzów. Suche pojęcia nie zastąpią czytel- nych, starych jak kino określeń, nawet za cenę braku precyzji. Teoretyczna pedanteria będzie mi zatem pomocna tylko w obliczu groźby nieporozumień. To samo dotyczy kwe- stii gatunku. Film animowany, bardzo często nazywany gatunkiem, nie pasuje do żadnej z istniejących genologii. Nie jest również ro- dzajem filmowym. Istnieją bowiem zarówno animowane dokumenty (Anamorphosis i The Fantom Museum braci Quay, Historia naturae Jana Švankmajera), obrazy stricte fabularne 74/160
(familijne kino Disneya), oświatowe i eduka- cyjne (Było sobie życie Alberta Barillégo), eks- perymentalne (Hansa Richtera lub Vikinga Eg- gelinga) oraz naukowe i instruktażowe. Dodat- kowo twórcy animacji sięgali już po wszystkie możliwe konwencje gatunkowe, jak western, komedia czy musical. Istnieją nawet animowa- ne filmy erotyczne (pierwszy, Eveready Har- ton in Buried Treasure, powstał mniej więcej w roku 1928). Jak wyjść z tego kręgu sprzecz- ności? Można dla wygody umieścić animację na marginesie kina lub nawet poza jego grani- cami, ale można ją również potraktować jako odrębne zjawisko filmowe, które – w odróżnie- niu od filmu fotograficznego, opartego na re- produkcji – nie rejestruje rzeczywistości w jej naturalnym czasie, ale kreuje i czas, i prze- strzeń. Jest zatem alternatywną formą kina. Podlega co prawda tym samym prawom i ograniczeniom, ale różni się fundamentem – kreacyjnym charakterem obrazów. Jeżeli ani- 75/160
mację nazywa się gatunkiem, trzeba mieć świadomość, co się kryje za tym uproszcze- niem. Kierując się filozoficzną dewizą, że nie nale- ży mnożyć wielości ponad konieczność, ogra- niczę myślenie o animacji do poszczególnych technik, wskazując również dwa bieguny styli- styczno-formalne. Oczywiście, biorąc pod uwagę choćby samo kino nieme, można ani- mację dzielić bez końca na rozmaite podga- tunki, takie jak gagowa kreskówka, lightning sketches, living sculpture, lalkowy film reali- styczny oraz wiele innych. Także w tym wy- padku gatunkowość jest używana w znacze- niu przenośnym. Są to raczej grupy filmów, które łączy wspólna konwencja lub stylistyka. O dwóch biegunach sztuki animacji pisze Paul Wells w książce Understanding Animation45 . Jednym z nich jest animacja ortodoksyjna, drugim – eksperymentalna. Każdy typ odzna- cza się siedmioma cechami. W wypadku ani- 76/160
macji ortodoksyjnej są to: (1) figuratywność, (2) konstrukcja fabularna, (3) forma narracyj- na, (4) okazjonalne odwołania do kon strukcji dzieła lub inaczej umiarkowany autotema- tyzm, (5) jedność stylu, objawiająca się mię- dzy innymi w podobnym traktowaniu elemen- tów świata przedstawionego, (6) nieobecność artysty, którego zastępuje studio, oraz (7) dy- namika wynikająca z dialogów. Z kolei anima- cję eksperymentalną cechuje (a) abstrakcjo- nizm bądź abstrakcyjna reinterpretacja kształ- tów, będąca w zgodzie z rymem i ruchem form plastycznych uwolnionych spod prawa prawdopodobieństwa, (b) zaburzenie linearnej ciągłości filmu, (c) zerwanie z konwencjonal- nymi formami narracyjnymi, (d) autotematycz- ność, (e) mieszanie rozmaitych stylów i wizji artystycznych, (f) strategia autorska oraz (g) dynamika dzieła muzycznego, a w praktyce – brak dialogów. Film animowany kształtował się pomiędzy tymi biegunami niemal od po- 77/160
czątku wieku XX. Jedni artyści całkowicie sku- pili się na opowiadaniu historii, inni poświęcili się abstrakcyjnemu kinomalarstwu. Wielu zaś próbowało wyjść naprzeciw oczekiwaniom wi- downi domagającej się lekkostrawnej uciechy, wzbogacając jednocześnie swój artystyczny język eksperymentalną formą i narracją. Dzię- ki podwójnemu obliczu animacja mogła stać się popularną dziedziną rozrywki, wzbudzają- cą takie same emocje jak kino aktorskie, z drugiej strony jednak – sztuką awangardową o wyjątkowej urodzie plastycznej. Każdy film animowany zawiera w sobie ten sam poten- cjał. Każdy animator staje w obliczu takich sa- mych możliwości. * Na koniec chciałbym zaproponować własną definicję filmu animowanego. Chociaż okres, któremu jest poświęcona niniejsza książka, dotyczy animacji bez wyjątku kinowej, posta- 78/160
ram się, by definicja była uniwersalna, to zna- czy uwzględniała technologiczny postęp me- diów audiowizualnych. Film animowany jest odmianą sztuki filmo- wej wyróżniającą się poklatkową techniką zdjęć, dzięki której na ekranie powstaje sztuczny, wykreowany przez realizatora ruch obiektów, płaskich bądź trójwymiarowych. Użycie fotografii poklatkowej musi być widocz- nym i znaczącym zabiegiem stylistycznym, nigdy zaś środkiem mającym na celu stworze- nie iluzji rzeczywistości. Kreacja ruchu może się odbywać zarówno za pomocą kamery, komputera, jak i bezpośrednio na taśmie. „Fil- mowość” animacji nie jest związana z żadnym konkretnym medium (jak kino, telewizja, Inter- net itd.), ale ze sposobem jej odbioru przez widza. 79/160
2. Prehistoria animacji Pierwszych wzmianek o żywych obrazach wyświetlanych na ekranie doszukamy się już w pismach starożytnych filozofów – w trakta- cie Lukrecjusza De natura rerum oraz u Plato- na (demiurg animujący lalki czy jaskinia pla- tońska jako animowany teatr cieni). Choć opis skrępowanych kajdaniarzy oglądających w ciemnej jaskini spektakl będący iluzją rze- czywistości w istocie przypomina seans filmu rysunkowego, to jednak tego typu analogie należy chyba traktować jako zwykłą próbę no- bilitowania animacji poprzez autorytet wielkich filozofów. Ale niektórzy historycy filmu idą jeszcze dalej. Doszukują się pierwocin anima- cji u samych źródeł ludzkiej kultury – w malo- widłach jaskiniowych1 . Opinię taką należy rów- nież uznać za dyskusyjną z prostego powodu:
te same malowidła przywoływane są jako za- lążek pisma, malarstwa, komiksu, kultów reli- gijnych. W czasach gdy nie istniał podział na poszczególne dyscypliny artystyczne, wydra- pana w jaskini sylwetka bizona mogła pełnić kilka funkcji jednocześnie. 81/160
Film animowany z czasów pierwotnych. Malowidło ścienne z jaskini w Altamirze (ok. 15 tys. lat p.n.e.) 82/160
Jaskinia Platońska jako prototyp kina, a zwłaszcza animacji. Zdaniem jednych dowód na to, że filmowy sposób myślenia jest stary jak kultura, zdaniem dru- gich – próba nobilitacji kina za pomocą tekstów staro- żytnych filozofów. Rycina na podstawie obrazu Corne- lisa Cornelisza (1604) Jedno jest pewne, sztuki plastyczne zawsze miały słabość do form narracyjnych, chciały – 83/160
jak literatura – opowiadać historie. Ale co zro- bić, by były to historie żywe? Wśród malowideł jaskiniowych w hiszpańskiej Altamirze (około 15 tysięcy lat p.n.e.) znajdują się wizerunki zwierząt mających więcej niż cztery kończyny. Wielu historyków sztuki i kina zwraca uwagę na ich filmowy charakter. Jak pisze Gerald Ni- xon: „ekspozycja ta zdaje się mieć dużo wię- cej wspólnego z filmem niż jakakolwiek inna wystawa malarstwa w galerii czy muzeum. Bez wątpienia to poczucie identyfikacji z ki- nem w dużym stopniu wynika z wyjątkowej ilu- zji ruchu zwierząt […]”2 . Większa liczba nóg to optyczna sztuczka mająca na celu uzyskanie złudzenia tego, czego tak naprawdę na obra- zie nie ma i być nie może – ruchu. Zapewne prehistoryczny artysta czuł, że płaskie i sta- tyczne malowidło nie oddaje bogactwa natury. Za pomocą prostej sztuczki pokonał przeszko- dę, choć nie mamy pewności, czy taki efekt go zadowolił. 84/160
Władysław Jewsiewicki wyróżnia jeszcze dwa inne sposoby tworzenia iluzji ruchu w sztuce jaskiniowej: poprzez migawkowe od- wzorowanie jakiejś sceny oraz przedstawienie kolejnych faz ruchu postaci bądź zwierzęcia za pomocą szeregu rysunków (jak na taśmie filmowej)3 . Moim zdaniem oba przykłady to zwykłe narzucenie prehistorycznemu artyście sposobu myślenia człowieka, który zna kino i fotografię. Owa „migawkowość” oraz „sekwen- cjonalność” to po prostu intuicyjne próby dy- namizacji obrazu. Fascynacja ruchem jest ponadczasowa. Odnajdziemy ją w każdej epoce historycznej, pod każdą szerokością geograficzną. Nie spo- sób wymienić wszystkich prób ożywienia dzie- ła sztuki lub choćby stworzenia iluzji ruchu – od zastygłych w półgeście posągów greckich, po mobilne instalacje Alexandre’a Caldera i Marcela Duchampa. Co ciekawe, pewne konwencje plastyczne przetrwały kilkanaście 85/160
tysięcy lat – przykładem znany rysunek Le- onarda da Vinci przedstawiający konia. Zwie- rzę, ukazane w kilku fazach ruchu jednocze- śnie, przebiera w powietrzu przednimi kopyta- mi. Artysta prawdopodobnie albo usiłował jak najwierniej sportretować niepokornego mode- la, albo też marzył, by naszkicowany rumak poderwał się do biegu. To, za czym tęsknił ar- tysta z Altamiry, Leonardo oraz wiele pokoleń malarzy, po raz pierwszy ujrzał Eadweard Muybridge, uznawany jednocześnie za pionie- ra kina, fotografii poklatkowej i animacji. Powiedzmy jasno: Muybridge nigdy nie zre- alizował filmu. Tworzył serie fotografii przed- stawiających ludzi bądź zwierzęta w ruchu, które następnie publikował w albumach. Każ- de zdjęcie należało więc oglądać osobno. W praktyce znaczenie pojedynczej fotografii – jak zauważa Amy Lawrence – powstaje w re- lacji z pozostałymi, tworzącymi dłuższą se- kwencję4 . Gdy wynaleziono kino, cykle obraz- 86/160
ków różniących się fazami ruchu z przyzwy- czajenia zaczęto czytać jak taśmę filmową. Po latach fotograficzne studia Muybridge’a prze- niesiono na ekran, montując je jak zwykły film. Dodajmy, że pod względem technicznym te ożywione sekwencje są niedoskonałe, gdyż liczba „klatek” na sekundę waha się w nich od 6 do 12, a wiele zdjęć zawiera rozmaite błędy, takie jak różny czas naświetlenia czy powtó- rzenie ujęcia5 . Biorąc pod uwagę samą techni- kę realizacji (każda klatka została wykonana oddzielnie, a sztuczny, wykreowany na stole montażowym ruch postaci widać dopiero po wyświetleniu zdjęć z dużą prędkością), łatwo zauważyć podobieństwo tego eksperymentu z klasyczną kreskówką, która zanim trafi na ekran, wpierw istnieje na luźnych arkuszach papieru lub celuloidu. Muybridge z pewnością patronuje animatorom, choć – zdaniem Law- rence – należy go raczej traktować jako pre- kursora rotoskopii, czyli technologii kopiowa- 87/160
nia postaci z kliszy filmowej na papier w celu uzyskania naturalnego ruchu animowanych postaci, wynalezionej w latach dwudziestych XX wieku przez braci Fleischerów6 . Zagłębiając się w tak zwaną archeologię ożywionej plastyki, nie sposób ominąć zaba- wek optycznych, popularnych już w wieku XV (choć niektórzy i w tym wypadku sięgają do starożytności). Wynalazki te pozwalały uzy- skać iluzję ruchu, wykorzystując ułomność mechanizmu ludzkiej percepcji. Skonstruowa- no ich tak wiele, że ograniczę się wyłącznie do tych, które mają najwięcej wspólnego z fil- mem animowanym. 88/160
Seria fotografii Eadwearda Muybridge’a, przedstawia- jących poszczególne fazy ruchu dłoni rysującej koło (1887). Choć Muybridge nigdy filmu nie zrealizował, uchodzi za pioniera kina 89/160
Latarnia magiczna – prototyp kina animowanego. Ry- cina z rozprawy Ars Magna Athanasiusa Kirchera (1646). Mniej więcej w roku 1640 Athanasus Kir- cher zbudował latarnię magiczną (którą na- stępnie opisał szczegółowo w dziele Ars Ma- gna Lucis et Umbrae z roku 1646), nieskom- 90/160
plikowany projektor służący do wyświetlania ręcznie malowanych przeźroczy, za pomocą których można było opowiedzieć prostą fabu- łę. Seans latarni magicznej przypominał – w dość prymitywnej postaci – film animowany, gdyż łączył ruchomą plastykę z quasi-kinową projekcją. Liczni kontynuatorzy udoskonalili i spopularyzowali wynalazek Kirchera. W epoce oświecenia modne stały się seanse, w trakcie których za pomocą latarni wywoływano duchy zmarłych, choć Kircher wierzył, że jego latar- nia magiczna będzie demistyfikować wszelkie optyczne iluzje, a więc pomoże w walce z za- bobonami. Traktował swój przyrząd jako cen- ną pomoc w edukacji (również religijnej), a na- wet w dyplomacji7 . Podobny był przecież los kinematografu, który na początku postrzegano jako instrument naukowy. Jednakże w krótkim czasie – i wbrew przewidywaniom braci Lumi- ère – kino stało się fabularną rozrywką. Przed- stawienia upiorów, zjaw i duchów za pomocą 91/160
ulepszonej latarni magicznej, czyli tak zwane fantasmagorie, przybierały często formę świetlnego teatru, iluzjonistycznego przedsta- wienia. Fantasmagorie spopularyzował na przełomie XVIII i XIX wieku Étienne Gaspard Robertson, wywołując duchy Marata, Volta- ire’a czy Robespierre’a. Były to więc pierwsze w dziejach horrory, na dodatek animowane. Chcąc stworzyć wrażenie ruchu, Robertson używał niekiedy jednocześnie dwóch latarni magicznych (poruszanych na wózkach), a tak- że różnego rodzaju soczewek, ponadto lubił nakładać na siebie dwa przeźrocza. Co wię- cej, aby stworzyć nastrój grozy, korzystał z ak- torów, kukieł, scenografii, muzyki (wykonywa- nej na szklanej harmonice), odgłosów, gry świateł. To dlatego X. Theodore Barber na- zwał fantasmagorie Robertsona „wydarzeniem multimedialnym”8 . 92/160
93/160
Innym przykładem animacji sprzed epoki kina są tak zwane flipbooki. Kilku pionierów fil- mu animowanego, jak choćby Władysław Sta- rewicz czy Winsor McCay, wynalazło technikę fotografii poklatkowej, inspirując się tą, zdawa- łoby się, dziecinną zabawką. O „magicznych książeczkach” pisał Karol Irzykowski w Dzie- siątej Muzie również jako o prymitywnej kre- skówce. Flipbooki, niewielkich rozmiarów ksią- żeczki, składały się z serii rysunków różnią- cych się poszczególnymi fazami ruchu. Wy- starczyło przewertować obrazki kciukiem, by zobaczyć krótką animowaną scenkę. Współ- czesna kreskówka jest niczym innym jak sfo- tografowanym i wyświetlonym na ekranie flip- bookiem. 94/160
Fenakistiskop Josepha Plateau. Optyczna zabawka przedstawiająca plastykę w ruchu Według Richarda Leskosky’ego pierwszym urządzeniem do tworzenia iluzji ruchomych obrazów, które przypominały film animowany, była optyczna zabawka z roku 1832 roku o nazwie fenakistiskop (phenakistoscope), czyli osadzona na trzonku wirująca tarcza z wyma- lowanymi dokoła obrazkami, różniącymi się fazami ruchu9 . Iluzja powstawała tak samo jak 95/160
w kinie: obrazki „zlewały się” w ruchomą se- kwencję dzięki niedoskonałości ludzkiego oka. Można jednak zapytać, co ta prymitywna za- bawka, przedstawiająca na przykład biegną- cego rumaka lub maszerującego żołnierza, miała wspólnego z kinową animacją. Odpo- wiedzi udziela życiorys wynalazcy fenakisti- skopu – Josepha Plateau, belgijskiego fizyka i profesora Uniwersytetu w Gandawie. Ojciec Josepha był malarzem pejzażystą i ponoć chciał, by syn poszedł w jego ślady. Ponieważ Joseph bardziej interesował się fizyką niż sztuką, a przedwcześnie zmarły ojciec nie zdołał narzucić mu swej woli, w rezultacie nie został artystą, ale swoje umiejętności pla- styczne wykorzystał, własnoręcznie sporzą- dzając rysunki do pierwszych sześciu fenaki- stiskopów10 . Później współpracował z ceniony- mi w owych latach rysownikami i rytownikami. Skoro więc dbał o plastyczną urodę ożywio- nych obrazków, nie chodziło mu wyłącznie 96/160
o iluzję ruchu. Na marginesie można dodać, że obrazki w fenakistiskopach opowiadały nie- kiedy mikrohistoryjkę, na przykład o mężczyź- nie wpadającym przez przypadek do beczki z wodą. W roku 1853 Austriak Franz von Ucha- tius połączył fenakistiskop Plateau z latarnią magiczną, by wyświetlić iluzję na specjalnym ekranie. Był to kolejny krok w stronę prawdzi- wego kina animowanego. 97/160
Tarcza fenakistiskopu z wymalowaną scenką akroba- tyczną. Łączy złudzenie optyczne z mikroopowieścią 98/160
Wszystkie te urządzenia, a także wiele in- nych, przypominały pod względem budowy i mechanizmu działania współczesne projekto- ry. Nie trzeba mieć wielkiej wyobraźni, by w kręcących się wokół własnej osi bębnach i tar- czach podświetlanych naftą bądź elektryczno- ścią (tachyskop) ujrzeć prototyp kina, choć widz, wpatrując się w jeden punkt, śledził na ogół zjawisko optyczne, nie brał jednak udzia- łu w przedstawieniu. Wyjątek stanowiła dzia- łalność Francuza Émile’a Reynauda. Wyna- lazca ten, wzorując się na dokonaniach swo- ich poprzedników – od Kirchera do Plateau, w roku 1877 skonstruował praksynoskop (praxi- noskope), niewielki rzutnik umożliwiający pro- jekcję ręcznie malowanych rysunków w ruchu za pomocą systemu zwierciadeł i soczewek. Urządzenie to, sprzedawane w sklepach z za- bawkami, cieszyło się wielkim powodzeniem. Reynaud udoskonalił wówczas swój wynala- zek, inspirując się budową roweru – małe koło 99/160
pełniło funkcję szpuli z taśmą filmową, duże zaś przenosiło obraz na ekran za pomocą zwierciadeł11 . W roku 1889 Reynaud opaten- tował tak zwany teatr optyczny, a w roku 1892 podpisał z paryskim Musée Grevin pięcioletni kontrakt na projekcje swoich ręcznie malowa- nych „filmów”. Zdaniem wielu historyków X muzy to właśnie Reynaud był pierwszym ani- matorem. 100/160
Émile Reynaud obsługuje swój teatr optyczny. Poniżej jedna z dwóch ocalałych szpul z ręcznie wykonanymi rysunkami Przedstawienia, które reklamowano jako pantomimy świetlne (pantomimes lumineu- ses), odbywały się od trzeciej do szóstej i od 101/160
ósmej do jedenastej (co najmniej pięć razy dziennie, a w weekendy – dwanaście lub wię- cej), przy akompaniamencie muzyki i przed publicznością, która płaciła za wstęp. Bilety kosztowały 50 centymów, tyle samo co wej- ściówki na pierwsze pokazy kinematografu. Każdy mieszkaniec Paryża mógł sobie pozwo- lić na tę przyjemność. W pierwszym roku Rey- naud wyświetlał trzy fabuły: Biedny Pierrot (Pauvre Pierrot, składający się z 500 obraz- ków), Klown i jego pieski (Clown et ses chi- ens, 300 obrazków) oraz Dobry kufel piwa (Un bon bock, 700 obrazków), które tworzyły ra- zem półgodzinny pokaz. Wszystkie obrazki były ręcznie malowane na specjalnie perforo- wanych paskach papieru, pełniących funkcję taśmy filmowej i nawiniętych na szpulę12 . Owe pantomimy świetlne różni od filmu animowa- nego sposób utrwalenia obrazu na nośniku oraz inna metoda projekcji, wzorowana na la- tarni magicznej lub teatrze cieni (projekcja od- 102/160
bywała się od tylnej strony ekranu). Używając dzisiejszej terminologii, powiedzielibyśmy, że „teatr optyczny” był filmem non-camerowym, ale efekt do złudzenia przypominał współcze- sne kolorowe kreskówki. Ponieważ namalo- wanie na jednym pasku zarówno bohaterów, jak i dekoracji było w praktyce zbyt skompliko- wane, statyczne tło wyświetlano z osobnego projektora, przypominającego latarnię magicz- ną. To kolejne podobieństwo do klasycznej animacji rysunkowej na celuloidach, w której obraz również składa się z dwóch planów, często wykonanych w zupełnie różnych tech- nikach plastycznych13 . Istotne różnice to nie- zbyt płynny ruch postaci oraz lekkie przenika- nie się tła i elementów animowanych. Ponadto projekcje były wyjątkowo długie jak na tak małą liczbę obrazków. Oryginalne pantomimy wyświetlano z prędkością 6–8 obrazków na sekundę, poza tym Reynaud ręcznie manipu- 103/160
lował ruchem projektora, podobno nawet za- trzymywał akcję14 . Wynalazek Reynauda wpierw spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem. Co obejrzała pa- ryska publiczność w roku 1892? Historyjkę o Pierrocie i Arlekinie, którzy próbują zwrócić uwagę Colombiny, pieska skaczącego przez obręcz i fikającego na piłce, wreszcie – scen- kę z kuchcikiem wypijającym po kryjomu za- wartość kufla mężczyźnie zalecającemu się do kelnerki15 . Ale czy widzowie kupili bilety, by oglądać takie błahostki? Nie zapominajmy, że Musée Grevin było muzeum figur woskowych, w którym chętnie pokazywano wszelkie atrak- cje oparte na iluzji rzeczywistości. Seanse praksynoskopu reklamowano jako imitację prawdziwego życia, cud automatyki i optyki. Należy jednak przypuszczać, że owe seanse miały również charakter fabularny. Bawiły pu- bliczność komediowymi pantomimami, zabaw- 104/160
nym dialogiem, wykonywanym na żywo przez dwóch asystentów Reynauda, a także muzyką (serenadę Colombiny śpiewał osobiście kom- pozytor, Gaston Paulin). Był więc to prototyp animacji nie tylko barwnej, ale i dźwiękowej! Sława „teatru optycznego” zakończyła się dość prędko. Już w roku 1893 dyrektor Musée Grevin narzekał, że Reynaud nie wywiązuje się z umowy, według której repertuar miał być co roku zmieniany. Tymczasem eksploatowa- ne bez przerwy taśmy ulegały niszczeniu, a nowych nie przybywało. Reynaud wziął urlop, by namalować nową scenkę (było to – jak ła- two się domyślić – zajęcie pracochłonne), ale wówczas chimeryczna publiczność zaintere- sowała się nowym „cudem mechaniki” – kine- toskopem Edisona, który w roku 1894 cieszył się w Paryżu sporą popularnością16 . Jak na ironię, Edison, który widział pierwszy pokaz teatru optycznego na Wystawie Światowej w Paryżu w roku 1889, wykorzystał bez zgody 105/160
Reynauda kilka jego pomysłów. Na nic się nie zdało ulepszanie wynalazku i premiera no- wych „filmów” w roku 1894 – Sen przy komin- ku (Un rêve au coin du feu, 400 obrazków) oraz Dokoła przebieralni (Autour d’une cabine, 636 obrazków). 28 grudnia 1895 roku zade- biutował kinematograf, a jako miejsce pierw- szego publicznego pokazu – przypomnę – brano pod uwagę właśnie Musée Grevin. „Żywe obrazy” braci Lumière stanowiły wierną, fotograficzną imitację rzeczywistości, a co naj- ważniejsze – zmiana repertuaru nie przyspa- rzała wielkich trudności. Jak podaje V. R. Schwartz, Reynaudowi już w 1892 roku pro- ponowano włączenie do teatru optycznego fo- tografii, ale wierzył on, że jego rysunki mają więcej wartości artystycznych niż mechanicz- na rejestracja świata17 . Gdy poszedł po rozum do głowy, było już za późno. Rozgoryczony niepowodzeniami, Reynaud rozbił teatr optyczny młotkiem, a jego szczątki 106/160
wrzucił razem ze szpulami do Sekwany. Na szczęście jego syn schował dwie pantomimy (Pauvre Pierrot oraz Autour d’une cabine), które ocalały do dziś. Dzięki nim udało się wiernie zrekonstruować pokazy z Musée Gre- vin. Dokonał tego polski filmowiec Julian Pap- pé18 . Reynaud nie poddał się przeciwnościom losu, rozpoczął prace nad stworzeniem kina trójwymiarowego (stéréo-cinéma), które opa- tentował w roku 1902. I znów poniósł klęskę. Nie zrozumiał, że widzowie nie chcieli już oglądać wyłącznie nowinek technicznych, jak w wieku XIX, ale zapragnęli czegoś więcej – fabuły, dokumentalnego obrazu świata, emo- cji. Nastał wiek XX – stulecie kina. 107/160
Fragment taśmy z obrazem Dokoła przebieralni (1895). Tło wyświetlano z drugiego projektora Reynaud zmarł w biedzie i zapomnieniu, tu- łając się po szpitalach i domach opieki. Panto- mimy świetlne podzieli losy wielu innych „cu- downych” wynalazków z przełomu wieków. Ki- nematografii również nie wróżono popularno- ści dłuższej niż jeden sezon. Jednak dzięki ar- tystom takim jak Georges Méliès, Edwin Por- ter czy Ferdinand Zecca kino w krótkim czasie stało się nowym widowiskiem oraz siódmą sztuką, natomiast urządzenie Reynauda – jak pisał Giannalberto Bendazzi – pozostało za- bawką dla dzieci19 . 108/160
* Długa prehistoria „ożywionych obrazów” jest dla animatorów czymś równie ważnym jak mity dla poetów. Nie tylko wyznacza wspólny horyzont myślenia, ale i nadaje animacji par excellence wiele różnych znaczeń – od tech- nicznego wynalazku po dzieło alchemika. Po- zostaje oczywiście pytanie: czy animacja, w odróżnieniu od tradycyjnego kina, jest uzależ- niona od specyficznej techniki realizacji czy też nie? Co prawda film animowany można stworzyć bez kamery, na przykład malując po- szczególne kadry bezpośrednio na kliszy, ale by taki film wyświetlić, trzeba jednak użyć standardowego projektora, wcześniej zaś przekopiować rękodzieło na taśmę. Mimo że historia filmu animowanego rozpoczyna się – przepraszam za truizm – z chwilą wynalezie- nia kina, biografie „proroków animacji”, jak ich nazywa Siergiej Asienin, często do złudzenia 109/160
przypominają biografie współczesnych mi- strzów animacji autorskiej, którzy samotnie, klatka po klatce, realizują swoje filmy, tworzą nowe techniki ożywiania obrazów, wierząc jednocześnie, że to, czym się zajmują, zainte- resuje widzów. „Diabelscy bracia Lumiere – użalał się w wywiadzie Julian Antonisz. – Film skończył się z chwilą wynalezienia kamery fil- mowej. Wszędzie panowała wspaniała Non- Camera dopóki oni nie opatentowali tego fa- talnego wynalazku”20 . Jest w tym żarcie nuta prawdy. Kino aktorskie stało się wielkim prze- mysłem, zatrudniającym przy jednej produkcji nieraz setki specjalistów, obracającym miliar- dami dolarów, dążącym do technicznej perfek- cji. W pogoni za zyskiem, lub w strachu przed komercyjną porażką, kino to gubi często du- cha zabawy oraz przyjemność z czystej kre- acji tego, co niemożliwe. To pozwala wyjaśnić, dlaczego wraca się myślami do zapomnianych pionierów filmu, a z drugiej strony – z entuzja- 110/160
zmem sekunduje bezkompromisowym arty- stom animacji, takim jak Jurij Norstein, bracia Quay czy Piotr Dumała. W dobie przemysło- wych form produkcji szlachetne rękodzieło za- wsze budzi szacunek. Tylko animacja jednak – zarówno ta z XIX wieku, jak i współczesna – daje samotnemu artyście możliwość realizo- wania profesjonalnych filmów. Czytając o dokonaniach Kirchera, Robertso- na, a zwłaszcza Reynauda, odczuwamy nie- raz pokusę, by odrzucić arbitralną datę po- wstania kina i zaliczyć ich w poczet filmow- ców. Trzeba sobie jednak uświadomić, że kino to nie tylko terkocząca skrzynka, która rzuca na ekran ruchome obrazy, ale bogate zjawi- sko artystyczne i społeczne, które narodziło się 28 grudnia 1895 roku. 111/160
3. Narodziny filmu animowanego Początki filmu animowanego toną w mroku domysłów i spekulacji. Od lat trwa spór, kiedy po raz pierwszy zastosowano technikę zdjęć poklatkowych, kiedy powstała pierwsza se- kwencja animowana, pierwszy film animowa- ny (lalkowy, rysunkowy oraz pełnometrażo- wy), kto był pierwszym artystą kina abstrakcyj- nego itd.1 Osobne dyskusje toczą się w obrę- bie narodowych kinematografii. Coraz to nowe znaleziska weryfikują podręcznikową wiedzę. Filmy odnajdywane są zarówno w państwo- wych filmotekach, jak i zbiorach przypadko- wych posiadaczy. Najmniej wiadomo o pierw- szej dekadzie istnienia kina, ona też wywołuje najwięcej kontrowersji. Aby to zrozumieć, trze-
ba sobie uświadomić, jak funkcjonował prze- mysł filmowy sto lat temu. Przynajmniej do po- łowy pierwszego dziesięciolecia XX wieku nie istniał system wypożyczania i katalogowania filmów. Rzadko kto dbał o taśmę, sprzedawa- ną na metry jak tkanina. Nikt nie restaurował zniszczonych negatywów. Minutowe filmy nie miały długiej daty ważności, a do tego wiele z nich istniało najwyżej w kilku kopiach. Wojny i pożary dopełniły dzieła. Bałagan dotyczy również tytułów i autor- stwa. Aby oszukać widzów i właścicieli kin, pośrednicy i realizatorzy sprzedawali te same filmy po kilka razy, tyle że pod zmienionym ty- tułem. Często zamiast nazwiska reżysera umieszczano na początkowej planszy nazwi- sko właściciela wytwórni albo w ogóle pomija- no wszelkie informacje ważne dla współcze- snych historyków. Bywało, że objazdowe kina z oszczędności pokazywały jedną szpulę dzie- ła składającego się z dwóch lub więcej aktów. 113/160
Dystrybucja niekompletnych filmów to nie ostatnia przyczyna licznych nieporozumień. Należy jeszcze pamiętać o piractwie, praktyce nagminnej z winy luk w prawie autorskim: o nielegalnym kopiowaniu negatywów, kradzie- ży pomysłów fabularnych i narracyjnych, jak również o wiernych imitacjach popularnych ty- tułów2 . Pytanie: „Kto był pierwszy?” – nie przestaje intrygować. Wielu filmowców zdobyło wszak uznanie dzięki artystycznym dokonaniom, inni tylko dlatego, że wyprzedzili konkurencję. Z drugiej strony nie chodzi tu bynajmniej o spor- tową rywalizację, ale o głębsze zbadanie ge- nezy animacji, a co za tym idzie – kierunków zapożyczeń oraz okoliczności rozwoju. Znajo- mość chronologii wydarzeń w pionierskich la- tach pozwala wyjaśnić wiele ważnych faktów. 114/160
Początki filmu lalkowego Pierwszym filmem animowanym, nie tylko lalkowym, był Apel zapałek (Matches Appeal) Arthura Melbourne-Coopera z roku 1899. Film składa się z jednego minutowego ujęcia: z pu- dełka wychodzą zapałki (ta sekwencja zaginę- ła) i formują się w dwie postacie oraz drabinę. Jeden z bohaterów zapisuje na ścianie apel do widzów: AN APPEAL. FOR ONE GUINEA, MESSRS BRYANT & MAY WILL FORWARD A CASE CONTAINING SUFFICIENT TO SUPPLY A BOX OF MATCHES TO EACH MAN IN A BAT- TALION WITH NAME OF THE SENDER INSIDE. N.B. OUR SOLDIERS NEED THEM [Apel. Wpłacając jedną gwineę, firma Bryant & May prześle w odpowiedzi na zapotrzebo- wanie skrzynię z pudełkiem zapałek dla każ- 115/160
dego członka batalionu. W środku pudełka znajdzie się nazwisko darczyńcy. PS Nasi żoł- nierze ich potrzebują]. Kontekst jest dziś zupełnie nieczytelny, wy- maga więc wyjaśnienia. W roku 1899 w Afryce Południowej holenderscy emigranci (Burowie) wystąpili – po raz drugi zresztą – przeciwko brytyjskiej władzy, która nie chcąc utracić bo- gatych złóż złota i diamentów, wysłała swoje wojska i krwawo stłumiła powstanie. Podobno brytyjskie wojsko cierpiało na braki w zaopa- trzeniu, dokuczał między innymi brak zapałek, które były wówczas towarem może nie luksu- sowym, ale dość kosztownym, używanym przez żołnierzy głównie do rozpalania tytoniu. Cywilne organizacje na Wyspie wystosowały apel do społeczeństwa o kupno zapałek. Dzię- ki nim żołnierze mogli się rozkoszować sma- kiem fajki, bodaj ostatnią rozrywką na nieprzy- jaznej afrykańskiej ziemi. 116/160
Sceny z pierwszego filmu animowanego w dziejach kina, Apelu zapałek (1899) Arthura Melbourne-Coope- ra. Napis zachęca widzów, by kupili zapałki walczą- cym w Afryce żołnierzom Nie wiemy, czy po obejrzeniu filmu posypały się hojnie gwinee, ale możemy przypuszczać, że ożywione zapałki musiały zrobić na wi- dzach wrażenie, skoro jeszcze w roku 1899 powstały dwie kolejne miniatury – Animowane zapałki grają w siatkówkę (Animated Matches [playing] Volleyball) i Animowane zapałki grają w krykieta (Animated Matches [playing] Cric- 117/160
ket). „Zdarzenia rozgrywają się w świecie fan- tazji – pisał o tym filmie Giannalberto Bendaz- zi – bez obecności animatora teatru lalek, któ- ry usprawiedliwiałby absurdalność drewnia- nych przedmiotów, wiodących życie na wła- sną rękę. Mówiąc krótko, Apel zapałek to prawdziwie animowany film, w którym techni- ka zdjęć poklatkowych nie jest użyta jako trik lub rodzaj efektów specjalnych, lecz po to, by kształtować wyjątkowy wizualny język”3 . W po- równaniu nawet z późniejszymi eksperymen- tami Jamesa Stuarta Blacktona, Émile’a Cohla czy Winsora McCaya, o których za chwilę, film Coopera wyróżnia się całkowicie fikcyjnym charakterem, bez mélièsowskiej magii, bez aktorskiego prologu i epilogu, bez artysty oży- wiającego świat fantazji. Ta doskonałość Ape- lu zapałek miała w przyszłości przysporzyć jego autorowi wielu kłopotów. Gdy zerkniemy do starszych opracowań na temat historii filmu animowanego, przekonamy 118/160
się, że wszelkie sądy dotyczące brytyjskiego pioniera, jak i samych początków animacji lal- kowej, są formułowane z dużą ostrożnością. W sztandarowej książce Bruce’a Holmana Puppet Animation. History & Technique czyta- my, że „w roku 1908 Anglik Arthur Melbourne Cooper zrealizował film pod tytułem Dreams of Toyland, w którym użył aktorów i technik tri- kowych. W filmie zostały ożywione dziecięce zabawki, i dlatego mógł to być najwcześniej- szy przykład animacji lalkowej”4 . „Zdaje się, że następną po Mélièsie autentyczną sekwencję animowaną stworzył w Anglii około roku 1900 Arthur Melbourne-Cooper” – pisał z kolei Ale- xander Sesonske w artykule The Origins of Animation (Geneza animacji) z roku 1980, wy- jaśniając, że chodzi o propagandowy apel z użyciem animowanych zapałek, ale nie wy- mieniając nawet tytułu5 . Trochę więcej uwagi poświęca Cooperowi Donald Crafton, autor monografii poświęconej początkom animacji. 119/160
Wymienia między innymi „prymitywną rekla- mówkę” Apel zapałek (1899) jako przykład „wczesnego opanowania zasad fotografii po- klatkowej”, następnie zaznacza, że w filmie Dolly’s Toys (1901) również mogła być użyta technika animacji, po czym wymienia kilka dalszych tytułów6 . Wszystkie zacytowane opracowania zgod- nie uznają, że pierwszym animatorem oraz twórcą filmów lalkowych był Arthur Melbourne- Cooper, choć wyrażenia „prawdopodobnie”, „zdaje się”, „prymitywny” są dowodem na to, że istnieje wiele wątpliwości. Nic dziwnego. Zainteresowanie twórczością tego pioniera rozpoczęło się późno, bo w połowie lat sie- demdziesiątych ubiegłego wieku, przede wszystkim za sprawą pary holenderskich hi- storyków filmu, Tjitte de Vriesa i Ati Mul, któ- rzy korzystając z bogatych archiwaliów córki Coopera, Audrey Wadowskiej, zrekonstruowa- 120/160
li jego biografię twórczą i podjęli próbę przy- znania należnej mu rangi. Wątpliwości dotyczyły sprawy najważniej- szej, czyli daty powstania Apelu zapałek. R. S. Schultze, kurator ówczesnego Kodak Museum w Harrow, był przekonany, że film powstał w roku 1915, a nie 1899, i apelował o pomoc żołnierzom walczącym w I wojnie światowej, a nie wojnie burskiej. Jako dowód przywoływał podobnej treści komunikat, wystosowany rów- nież przez firmę Bryant & May’s, opublikowa- ny 5 stycznia 1915 roku w angielskim „Time- sie”. Zdaniem Schultzego film był zbyt dosko- nały (!), ponadto znaki na taśmie Kodaka rów- nież przemawiały za późniejszą datą7 . Schult- ze nie był jedyną osobą, która kwestionowała rok powstania Apelu zapałek. Dennis Gifford w swojej opiniotwórczej filmografii (wyd. z 1987) sugeruje, że w świetle najnowszych ba- dań film mógł powstać w trakcie „Wielkiej Woj- 121/160
ny z 1914 roku” lub być wprowadzony do dys- trybucji dwukrotnie8 . Tjitte de Vries i Ati Mul podjęli obronę Co- opera, formułując siedem argumentów prze- mawiających za rokiem 18999 . Po pierwsze, zachował się wywiad z roku 1958 dla BBC, przeprowadzony przez kuratora National Film Archive Ernesta Lindgrena, w którym Cooper mimo sędziwego wieku trzeźwo objaśnia oko- liczności powstania filmu, wspomina o wojnie burskiej i wykorzystanej technice. Nie ma po- wodu sądzić, że świadomie wprowadza roz- mówcę w błąd, gdyż wówczas nie istniały jeszcze kontrowersje chronologiczne. Po dru- gie, Cooper znał wartość filmu. Osobiście schował w pudełku po kawie negatyw Apelu zapałek, który tylko dzięki temu ocalał. Póź- niejsze filmy niemal doszczętnie poginęły. Po trzecie, w roku 1908 powstały Magiczne za- pałki (Magical Matches), które miały podobną treść i tę samą czołówkę co Apel. Reżyser po 122/160
prostu wyciął ze starej kliszy sekwencję z za- pałkami wychodzącymi z pudełka i użył jej w obu filmach „sportowych”, czyli o zapałkach grających w siatkówkę i krykieta, a następnie w krótkometrażówce z roku 1908. Gdyby Apel był starszy, zachowałby się w całości z dokle- jonym prologiem, a tymczasem brakuje pierw- szych paru sekund we wszystkich wspomnia- nych miniaturach. Poza tym Magiczne zapałki Coopera widnieją już w katalogach z aktualną produkcją filmową, nieobecność Apelu prze- mawia za dużo wcześniejszą datą. Po czwar- te, w roku 1915 Cooper nie realizował już fil- mów (ostatni, The Humpty Dumpty Circus, po- wstał w roku 1914). Swoją wytwórnię zamknął wraz z wybuchem wojny, w trakcie której pra- cował jako inspektor w fabryce amunicji. Prze- prowadził się również do nowego domu, w którym nie było miejsca na urządzenie profe- sjonalnego studia. Po piąte, podobnej treści komunikat firmy Bryant & May’s o niczym 123/160
jeszcze nie świadczy. Problem braku zapałek mógł się powtórzyć, a poza tym w roku 1915 przyjmowano datki mniejsze niż jedna gwinea. Po szóste, nie wiadomo, co mają znaczyć owe „widoczne znaki na kliszy”. Schultze nig- dy nie podał szczegółów, a ponadto – prawdo- podobnie nie dysponował oryginalnym negaty- wem, który zachował się w kiepskim stanie, dlatego od razu po jego odnalezieniu sporzą- dzono kilka kopii. Siódmym argumentem są ocalałe filmy Melbourne-Coopera. W tym mo- mencie mogę się przyłączyć w roli arbitra. 124/160
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook
Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook

Recommandé

Kwestionariusz ankiety
Kwestionariusz ankietyKwestionariusz ankiety
Kwestionariusz ankiety
Szkoła Podstawowa w Kotomierzu
 
Metodologia badań
Metodologia badańMetodologia badań
Metodologia badań
Szkoła Podstawowa w Kotomierzu
 
Wartość
WartośćWartość
Wartość
Szkoła Podstawowa w Kotomierzu
 
BUKU SAKU STUNTING BAGI KADER POSYANDU. Kemenkes 2021.pdf
BUKU SAKU STUNTING BAGI KADER POSYANDU. Kemenkes 2021.pdfBUKU SAKU STUNTING BAGI KADER POSYANDU. Kemenkes 2021.pdf
BUKU SAKU STUNTING BAGI KADER POSYANDU. Kemenkes 2021.pdf
NurulHudaHekmutiar
 
Manual iba sipena
Manual iba sipenaManual iba sipena
Manual iba sipena
Abi Muhlies
 
PPT MK PATOFISIOLOGI ISPA.ppt
PPT MK PATOFISIOLOGI ISPA.pptPPT MK PATOFISIOLOGI ISPA.ppt
PPT MK PATOFISIOLOGI ISPA.ppt
EdwinFransiari
 
Plan terapii jąkania
Plan terapii jąkaniaPlan terapii jąkania
Plan terapii jąkania
gosiaki
 
Rozwój prenatalny
Rozwój prenatalnyRozwój prenatalny
Rozwój prenatalny
Paula Pilarska
 

Recommandé

Kwestionariusz ankiety
Kwestionariusz ankietyKwestionariusz ankiety
Kwestionariusz ankiety
Szkoła Podstawowa w Kotomierzu
 
Metodologia badań
Metodologia badańMetodologia badań
Metodologia badań
Szkoła Podstawowa w Kotomierzu
 
Wartość
WartośćWartość
Wartość
Szkoła Podstawowa w Kotomierzu
 
BUKU SAKU STUNTING BAGI KADER POSYANDU. Kemenkes 2021.pdf
BUKU SAKU STUNTING BAGI KADER POSYANDU. Kemenkes 2021.pdfBUKU SAKU STUNTING BAGI KADER POSYANDU. Kemenkes 2021.pdf
BUKU SAKU STUNTING BAGI KADER POSYANDU. Kemenkes 2021.pdf
NurulHudaHekmutiar
 
Manual iba sipena
Manual iba sipenaManual iba sipena
Manual iba sipena
Abi Muhlies
 
PPT MK PATOFISIOLOGI ISPA.ppt
PPT MK PATOFISIOLOGI ISPA.pptPPT MK PATOFISIOLOGI ISPA.ppt
PPT MK PATOFISIOLOGI ISPA.ppt
EdwinFransiari
 
Plan terapii jąkania
Plan terapii jąkaniaPlan terapii jąkania
Plan terapii jąkania
gosiaki
 
Rozwój prenatalny
Rozwój prenatalnyRozwój prenatalny
Rozwój prenatalny
Paula Pilarska
 
Edukacja zdrowotna - zasady higieny jamy ustnej i inne elementy profilaktyki ...
Edukacja zdrowotna - zasady higieny jamy ustnej i inne elementy profilaktyki ...Edukacja zdrowotna - zasady higieny jamy ustnej i inne elementy profilaktyki ...
Edukacja zdrowotna - zasady higieny jamy ustnej i inne elementy profilaktyki ...
Żaneta Kozubek
 
Prezentacja janusz korczak
Prezentacja janusz korczakPrezentacja janusz korczak
Prezentacja janusz korczak
Jakub Kulesza
 
185097562 leaflet-hiv
185097562 leaflet-hiv185097562 leaflet-hiv
185097562 leaflet-hiv
Operator Warnet Vast Raha
 
Kilinkiewicz Elżbieta 1D
Kilinkiewicz Elżbieta 1DKilinkiewicz Elżbieta 1D
Kilinkiewicz Elżbieta 1D
admin
 
Sosialisasi HIV - AIDS
Sosialisasi HIV - AIDSSosialisasi HIV - AIDS
Sosialisasi HIV - AIDS
FarizAmalanda
 
nazewnictwo soli
nazewnictwo solinazewnictwo soli
nazewnictwo soli
madziarokowala
 
Opieka paliatywna w geriatrii mgr beata kozak
Opieka paliatywna w geriatrii mgr beata kozakOpieka paliatywna w geriatrii mgr beata kozak
Opieka paliatywna w geriatrii mgr beata kozak
Mrtinez86
 
Makalah tentang penyakit diabetes melitus "daftar isi"
Makalah tentang penyakit diabetes melitus "daftar isi"Makalah tentang penyakit diabetes melitus "daftar isi"
Makalah tentang penyakit diabetes melitus "daftar isi"
Daniel Gani
 
Przedstawiciele pedagogiki społecznej
Przedstawiciele pedagogiki społecznejPrzedstawiciele pedagogiki społecznej
Przedstawiciele pedagogiki społecznej
Kasia Babińska
 
Tuberculosis
TuberculosisTuberculosis
Tuberculosis
novaangelia125
 
Kuesioner penelitian-hipertensi
Kuesioner penelitian-hipertensiKuesioner penelitian-hipertensi
Kuesioner penelitian-hipertensi
Si Om
 
Rola opiekunów medycznych w przeciwdziałaniu przemocy domowej
Rola opiekunów medycznych w przeciwdziałaniu przemocy domowejRola opiekunów medycznych w przeciwdziałaniu przemocy domowej
Rola opiekunów medycznych w przeciwdziałaniu przemocy domowej
Fundacja Instytut Zdrowia FIZ-LK
 
Drenaz Limfatyczny
Drenaz LimfatycznyDrenaz Limfatyczny
Drenaz Limfatyczny
SerwisMasazysta
 
Kownwcka
KownwckaKownwcka
Kownwcka
Teresa
 
Luka Bakar
Luka BakarLuka Bakar
Luka Bakar
ayudiandiy
 
Tokoh Anti Korupsi Hoegeng Imam Santoso
Tokoh Anti Korupsi Hoegeng Imam SantosoTokoh Anti Korupsi Hoegeng Imam Santoso
Tokoh Anti Korupsi Hoegeng Imam Santoso
Khrisna Ariyudha
 
PENANGGULANGAN HIV DAN AIDS
PENANGGULANGAN HIV DAN AIDSPENANGGULANGAN HIV DAN AIDS
PENANGGULANGAN HIV DAN AIDS
Achmad Wahid
 
Materi pengenalan program prolanis
Materi pengenalan program prolanisMateri pengenalan program prolanis
Materi pengenalan program prolanis
Klinik Jejaring PT Rumah Sakit Padjadjaran
 
Leaflet rokok
Leaflet rokokLeaflet rokok
Leaflet rokok
Muh Saleh
 
Tkanki zwierzęce
Tkanki zwierzęceTkanki zwierzęce
Tkanki zwierzęce
Mateusz Stec
 
Prezentacja na temat filmu
Prezentacja na temat filmuPrezentacja na temat filmu
Prezentacja na temat filmu
dmrawska
 
Historia kina - 2014
Historia kina - 2014Historia kina - 2014
Historia kina - 2014
Kuba Bugaj
 

Contenu connexe

Tendances

Prezentacja janusz korczak
Prezentacja janusz korczakPrezentacja janusz korczak
Prezentacja janusz korczak
Jakub Kulesza
 
Makalah tentang penyakit diabetes melitus "daftar isi"
Makalah tentang penyakit diabetes melitus "daftar isi"Makalah tentang penyakit diabetes melitus "daftar isi"
Makalah tentang penyakit diabetes melitus "daftar isi"
Daniel Gani
 
Przedstawiciele pedagogiki społecznej
Przedstawiciele pedagogiki społecznejPrzedstawiciele pedagogiki społecznej
Przedstawiciele pedagogiki społecznej
Kasia Babińska
 
Kuesioner penelitian-hipertensi
Kuesioner penelitian-hipertensiKuesioner penelitian-hipertensi
Kuesioner penelitian-hipertensi
Si Om
 
Materi pengenalan program prolanis
Materi pengenalan program prolanisMateri pengenalan program prolanis
Materi pengenalan program prolanis
Klinik Jejaring PT Rumah Sakit Padjadjaran
 

Tendances (20)

Edukacja zdrowotna - zasady higieny jamy ustnej i inne elementy profilaktyki ...
Edukacja zdrowotna - zasady higieny jamy ustnej i inne elementy profilaktyki ...Edukacja zdrowotna - zasady higieny jamy ustnej i inne elementy profilaktyki ...
Edukacja zdrowotna - zasady higieny jamy ustnej i inne elementy profilaktyki ...
 
Prezentacja janusz korczak
Prezentacja janusz korczakPrezentacja janusz korczak
Prezentacja janusz korczak
 
185097562 leaflet-hiv
185097562 leaflet-hiv185097562 leaflet-hiv
185097562 leaflet-hiv
 
Kilinkiewicz Elżbieta 1D
Kilinkiewicz Elżbieta 1DKilinkiewicz Elżbieta 1D
Kilinkiewicz Elżbieta 1D
 
Sosialisasi HIV - AIDS
Sosialisasi HIV - AIDSSosialisasi HIV - AIDS
Sosialisasi HIV - AIDS
 
nazewnictwo soli
nazewnictwo solinazewnictwo soli
nazewnictwo soli
 
Opieka paliatywna w geriatrii mgr beata kozak
Opieka paliatywna w geriatrii mgr beata kozakOpieka paliatywna w geriatrii mgr beata kozak
Opieka paliatywna w geriatrii mgr beata kozak
 
Makalah tentang penyakit diabetes melitus "daftar isi"
Makalah tentang penyakit diabetes melitus "daftar isi"Makalah tentang penyakit diabetes melitus "daftar isi"
Makalah tentang penyakit diabetes melitus "daftar isi"
 
Przedstawiciele pedagogiki społecznej
Przedstawiciele pedagogiki społecznejPrzedstawiciele pedagogiki społecznej
Przedstawiciele pedagogiki społecznej
 
Tuberculosis
TuberculosisTuberculosis
Tuberculosis
 
Kuesioner penelitian-hipertensi
Kuesioner penelitian-hipertensiKuesioner penelitian-hipertensi
Kuesioner penelitian-hipertensi
 
Rola opiekunów medycznych w przeciwdziałaniu przemocy domowej
Rola opiekunów medycznych w przeciwdziałaniu przemocy domowejRola opiekunów medycznych w przeciwdziałaniu przemocy domowej
Rola opiekunów medycznych w przeciwdziałaniu przemocy domowej
 
Drenaz Limfatyczny
Drenaz LimfatycznyDrenaz Limfatyczny
Drenaz Limfatyczny
 
Kownwcka
KownwckaKownwcka
Kownwcka
 
Luka Bakar
Luka BakarLuka Bakar
Luka Bakar
 
Tokoh Anti Korupsi Hoegeng Imam Santoso
Tokoh Anti Korupsi Hoegeng Imam SantosoTokoh Anti Korupsi Hoegeng Imam Santoso
Tokoh Anti Korupsi Hoegeng Imam Santoso
 
PENANGGULANGAN HIV DAN AIDS
PENANGGULANGAN HIV DAN AIDSPENANGGULANGAN HIV DAN AIDS
PENANGGULANGAN HIV DAN AIDS
 
Materi pengenalan program prolanis
Materi pengenalan program prolanisMateri pengenalan program prolanis
Materi pengenalan program prolanis
 
Leaflet rokok
Leaflet rokokLeaflet rokok
Leaflet rokok
 
Tkanki zwierzęce
Tkanki zwierzęceTkanki zwierzęce
Tkanki zwierzęce
 

En vedette

Jezyk filmowy
Jezyk filmowyJezyk filmowy
Jezyk filmowy
neovitaaa
 
Rodzaje planów filmowych
Rodzaje planów filmowych Rodzaje planów filmowych
Rodzaje planów filmowych
Karolina Janko
 
Miki i myszy. Walt Disney i film rysunkowy w przedwojennej Polsce - ebook
Miki i myszy. Walt Disney i film rysunkowy w przedwojennej Polsce - ebookMiki i myszy. Walt Disney i film rysunkowy w przedwojennej Polsce - ebook
Miki i myszy. Walt Disney i film rysunkowy w przedwojennej Polsce - ebook
epartnerzy.com
 
3. Stosowanie materiałów poligraficznych
3. Stosowanie materiałów poligraficznych3. Stosowanie materiałów poligraficznych
3. Stosowanie materiałów poligraficznych
Patryk Patryk
 
Atlas zwierząt
Atlas zwierzątAtlas zwierząt
Atlas zwierząt
Paulina
 
6. Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego
6. Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego6. Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego
6. Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego
Patryk Patryk
 
Zagadki o zwierzętach
Zagadki o zwierzętachZagadki o zwierzętach
Zagadki o zwierzętach
EwaB
 

En vedette (15)

Prezentacja na temat filmu
Prezentacja na temat filmuPrezentacja na temat filmu
Prezentacja na temat filmu
 
Historia kina - 2014
Historia kina - 2014Historia kina - 2014
Historia kina - 2014
 
Jezyk filmowy
Jezyk filmowyJezyk filmowy
Jezyk filmowy
 
Rodzaje planów filmowych
Rodzaje planów filmowych Rodzaje planów filmowych
Rodzaje planów filmowych
 
Plany filmowe
Plany filmowePlany filmowe
Plany filmowe
 
Depresja A Mania
Depresja A ManiaDepresja A Mania
Depresja A Mania
 
Miki i myszy. Walt Disney i film rysunkowy w przedwojennej Polsce - ebook
Miki i myszy. Walt Disney i film rysunkowy w przedwojennej Polsce - ebookMiki i myszy. Walt Disney i film rysunkowy w przedwojennej Polsce - ebook
Miki i myszy. Walt Disney i film rysunkowy w przedwojennej Polsce - ebook
 
Nurty i gatunki filmowe: komedia slapstickowa
Nurty i gatunki filmowe: komedia slapstickowaNurty i gatunki filmowe: komedia slapstickowa
Nurty i gatunki filmowe: komedia slapstickowa
 
3. Stosowanie materiałów poligraficznych
3. Stosowanie materiałów poligraficznych3. Stosowanie materiałów poligraficznych
3. Stosowanie materiałów poligraficznych
 
Druk 3D w bibliotece
Druk 3D w biblioteceDruk 3D w bibliotece
Druk 3D w bibliotece
 
W świecie baśni Andersena
W świecie baśni AndersenaW świecie baśni Andersena
W świecie baśni Andersena
 
Atlas zwierząt
Atlas zwierzątAtlas zwierząt
Atlas zwierząt
 
6. Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego
6. Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego6. Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego
6. Eksploatowanie maszyn do drukowania płaskiego
 
Bajki Zagadki
Bajki ZagadkiBajki Zagadki
Bajki Zagadki
 
Zagadki o zwierzętach
Zagadki o zwierzętachZagadki o zwierzętach
Zagadki o zwierzętach
 

Similaire à Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook

Similaire à Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook (8)

Marketing Maus
Marketing MausMarketing Maus
Marketing Maus
 
Art World - Cropp Town
Art World - Cropp TownArt World - Cropp Town
Art World - Cropp Town
 
Marketing Maus
Marketing MausMarketing Maus
Marketing Maus
 
Manifesto
ManifestoManifesto
Manifesto
 
Album komiksowy Chopinium.pl
Album komiksowy Chopinium.plAlbum komiksowy Chopinium.pl
Album komiksowy Chopinium.pl
 
Kino prlu i
Kino prlu iKino prlu i
Kino prlu i
 
2006raport 3film
2006raport 3film2006raport 3film
2006raport 3film
 
Album vlepkowy Chopinium.pl
Album vlepkowy Chopinium.plAlbum vlepkowy Chopinium.pl
Album vlepkowy Chopinium.pl
 

Plus de epartnerzy.com

Samo Sedno - Copywriting. Jak sprzedawać słowem - ebook
Samo Sedno - Copywriting. Jak sprzedawać słowem - ebookSamo Sedno - Copywriting. Jak sprzedawać słowem - ebook
Samo Sedno - Copywriting. Jak sprzedawać słowem - ebook
epartnerzy.com
 
Mgła - ebook
Mgła - ebookMgła - ebook
Mgła - ebook
epartnerzy.com
 
ANTYRAK. NOWY STYL ŻYCIA - ebook
ANTYRAK. NOWY STYL ŻYCIA - ebookANTYRAK. NOWY STYL ŻYCIA - ebook
ANTYRAK. NOWY STYL ŻYCIA - ebook
epartnerzy.com
 
Spiskowcy wyobraźni. Surrealizm - ebook
Spiskowcy wyobraźni. Surrealizm - ebookSpiskowcy wyobraźni. Surrealizm - ebook
Spiskowcy wyobraźni. Surrealizm - ebook
epartnerzy.com
 
Echolalie. O zapominaniu języka - ebook
Echolalie. O zapominaniu języka - ebookEcholalie. O zapominaniu języka - ebook
Echolalie. O zapominaniu języka - ebook
epartnerzy.com
 
Celtowie. Dzieje - ebook
Celtowie. Dzieje - ebookCeltowie. Dzieje - ebook
Celtowie. Dzieje - ebook
epartnerzy.com
 
Historia literatury południowoafrykańskiej. Literatura afrikaans (okres usamo...
Historia literatury południowoafrykańskiej. Literatura afrikaans (okres usamo...Historia literatury południowoafrykańskiej. Literatura afrikaans (okres usamo...
Historia literatury południowoafrykańskiej. Literatura afrikaans (okres usamo...
epartnerzy.com
 
Historia Zimbabwe - ebook
Historia Zimbabwe - ebookHistoria Zimbabwe - ebook
Historia Zimbabwe - ebook
epartnerzy.com
 
Afrykańskie państwo Kilindich w XVIII i XIX wieku - ebook
Afrykańskie państwo Kilindich w XVIII i XIX wieku - ebookAfrykańskie państwo Kilindich w XVIII i XIX wieku - ebook
Afrykańskie państwo Kilindich w XVIII i XIX wieku - ebook
epartnerzy.com
 
Polacy w Nigerii. Tom III - ebook
Polacy w Nigerii. Tom III - ebookPolacy w Nigerii. Tom III - ebook
Polacy w Nigerii. Tom III - ebook
epartnerzy.com
 
Historia literatury południowoafrykańskiej literatura afrikaans (XVII-XIX WIE...
Historia literatury południowoafrykańskiej literatura afrikaans (XVII-XIX WIE...Historia literatury południowoafrykańskiej literatura afrikaans (XVII-XIX WIE...
Historia literatury południowoafrykańskiej literatura afrikaans (XVII-XIX WIE...
epartnerzy.com
 
Wenus Hotentocka i inne rozprawy o literaturze południowoafrykańskiej - ebook
Wenus Hotentocka i inne rozprawy o literaturze południowoafrykańskiej - ebookWenus Hotentocka i inne rozprawy o literaturze południowoafrykańskiej - ebook
Wenus Hotentocka i inne rozprawy o literaturze południowoafrykańskiej - ebook
epartnerzy.com
 
W imię Tory. Żydzi przeciwko syjonizmowi - ebook
W imię Tory. Żydzi przeciwko syjonizmowi - ebookW imię Tory. Żydzi przeciwko syjonizmowi - ebook
W imię Tory. Żydzi przeciwko syjonizmowi - ebook
epartnerzy.com
 
Afrykański wygnaniec. Tożsamość a prawa człowieka. - ebook
Afrykański wygnaniec. Tożsamość a prawa człowieka. - ebookAfrykański wygnaniec. Tożsamość a prawa człowieka. - ebook
Afrykański wygnaniec. Tożsamość a prawa człowieka. - ebook
epartnerzy.com
 
Kiedy i jak wynaleziono naród żydowski - ebook
Kiedy i jak wynaleziono naród żydowski - ebookKiedy i jak wynaleziono naród żydowski - ebook
Kiedy i jak wynaleziono naród żydowski - ebook
epartnerzy.com
 
Hotel na rozdrożu - ebook
Hotel na rozdrożu - ebookHotel na rozdrożu - ebook
Hotel na rozdrożu - ebook
epartnerzy.com
 
Mała Garbo - ebook
Mała Garbo - ebookMała Garbo - ebook
Mała Garbo - ebook
epartnerzy.com
 

Plus de epartnerzy.com (20)

Samo Sedno - Copywriting. Jak sprzedawać słowem - ebook
Samo Sedno - Copywriting. Jak sprzedawać słowem - ebookSamo Sedno - Copywriting. Jak sprzedawać słowem - ebook
Samo Sedno - Copywriting. Jak sprzedawać słowem - ebook
 
Mgła - ebook
Mgła - ebookMgła - ebook
Mgła - ebook
 
ANTYRAK. NOWY STYL ŻYCIA - ebook
ANTYRAK. NOWY STYL ŻYCIA - ebookANTYRAK. NOWY STYL ŻYCIA - ebook
ANTYRAK. NOWY STYL ŻYCIA - ebook
 
Spiskowcy wyobraźni. Surrealizm - ebook
Spiskowcy wyobraźni. Surrealizm - ebookSpiskowcy wyobraźni. Surrealizm - ebook
Spiskowcy wyobraźni. Surrealizm - ebook
 
Echolalie. O zapominaniu języka - ebook
Echolalie. O zapominaniu języka - ebookEcholalie. O zapominaniu języka - ebook
Echolalie. O zapominaniu języka - ebook
 
Celtowie. Dzieje - ebook
Celtowie. Dzieje - ebookCeltowie. Dzieje - ebook
Celtowie. Dzieje - ebook
 
Historia literatury południowoafrykańskiej. Literatura afrikaans (okres usamo...
Historia literatury południowoafrykańskiej. Literatura afrikaans (okres usamo...Historia literatury południowoafrykańskiej. Literatura afrikaans (okres usamo...
Historia literatury południowoafrykańskiej. Literatura afrikaans (okres usamo...
 
Historia Zimbabwe - ebook
Historia Zimbabwe - ebookHistoria Zimbabwe - ebook
Historia Zimbabwe - ebook
 
Afrykańskie państwo Kilindich w XVIII i XIX wieku - ebook
Afrykańskie państwo Kilindich w XVIII i XIX wieku - ebookAfrykańskie państwo Kilindich w XVIII i XIX wieku - ebook
Afrykańskie państwo Kilindich w XVIII i XIX wieku - ebook
 
Polacy w Nigerii. Tom IV - ebook
Polacy w Nigerii. Tom IV - ebookPolacy w Nigerii. Tom IV - ebook
Polacy w Nigerii. Tom IV - ebook
 
Polacy w Nigerii. Tom III - ebook
Polacy w Nigerii. Tom III - ebookPolacy w Nigerii. Tom III - ebook
Polacy w Nigerii. Tom III - ebook
 
Polacy w Nigerii. Tom I - ebook
Polacy w Nigerii. Tom I - ebookPolacy w Nigerii. Tom I - ebook
Polacy w Nigerii. Tom I - ebook
 
Dlaczego przestałem być Żydem. Spojrzenie Izraelczyka - ebook
Dlaczego przestałem być Żydem. Spojrzenie Izraelczyka - ebookDlaczego przestałem być Żydem. Spojrzenie Izraelczyka - ebook
Dlaczego przestałem być Żydem. Spojrzenie Izraelczyka - ebook
 
Historia literatury południowoafrykańskiej literatura afrikaans (XVII-XIX WIE...
Historia literatury południowoafrykańskiej literatura afrikaans (XVII-XIX WIE...Historia literatury południowoafrykańskiej literatura afrikaans (XVII-XIX WIE...
Historia literatury południowoafrykańskiej literatura afrikaans (XVII-XIX WIE...
 
Wenus Hotentocka i inne rozprawy o literaturze południowoafrykańskiej - ebook
Wenus Hotentocka i inne rozprawy o literaturze południowoafrykańskiej - ebookWenus Hotentocka i inne rozprawy o literaturze południowoafrykańskiej - ebook
Wenus Hotentocka i inne rozprawy o literaturze południowoafrykańskiej - ebook
 
W imię Tory. Żydzi przeciwko syjonizmowi - ebook
W imię Tory. Żydzi przeciwko syjonizmowi - ebookW imię Tory. Żydzi przeciwko syjonizmowi - ebook
W imię Tory. Żydzi przeciwko syjonizmowi - ebook
 
Afrykański wygnaniec. Tożsamość a prawa człowieka. - ebook
Afrykański wygnaniec. Tożsamość a prawa człowieka. - ebookAfrykański wygnaniec. Tożsamość a prawa człowieka. - ebook
Afrykański wygnaniec. Tożsamość a prawa człowieka. - ebook
 
Kiedy i jak wynaleziono naród żydowski - ebook
Kiedy i jak wynaleziono naród żydowski - ebookKiedy i jak wynaleziono naród żydowski - ebook
Kiedy i jak wynaleziono naród żydowski - ebook
 
Hotel na rozdrożu - ebook
Hotel na rozdrożu - ebookHotel na rozdrożu - ebook
Hotel na rozdrożu - ebook
 
Mała Garbo - ebook
Mała Garbo - ebookMała Garbo - ebook
Mała Garbo - ebook
 

Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego - ebook

  • 1.
  • 2. Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym Salon Cyfrowych Publikacji ePartnerzy.com.
  • 3.
  • 5. Spis treści WSTĘP 1. Zrozumieć animację Czym jest animacja 2. Prehistoria animacji 3. Narodziny filmu animowanego Początki filmu lalkowego Początki filmu pełnometrażowego 4. Film rysunkowy do przełomu dźwiękowego
  • 6. 5. Film rysunkowy w cieniu Walta Disneya 6. Film lalkowy Zapomniany pionier filmu lalkowego Na granicy dwóch epok Natura animacji lalkowej 7. Film eksperymentalny i abstrakcyjny Muzyka opowiedziana obrazami Animacja w kręgu niemieckiego ekspresjonizmu 8. Animacja i propaganda Animowana propaganda w Związku Radzieckim 5/160
  • 7. Film animowany na froncie wojennym 9. Zakończenie, czyli na progu nowej epoki Przypisy Wybrana bibliografia przedmiotu Od autora Wszystkie rozdziały dostępne w pełnej wer- sji książki. 6/160
  • 8. WSTĘP Myśląc o narodzinach i rozwoju kina, bie- rzemy pod uwagę tylko jedną stronę medalu. I tak też są pisane wszystkie historie siódmej sztuki. Wpierw poznajemy instrument badaw- czy, potem jarmarczne budy i eleganckie kino- teatry, następnie czytamy o narodzinach filmu jako sztuki, o krystalizacji gatunków, gwiaz- dach ekranu, fabryce snów, buncie awangar- dy… Istnieje jednak druga strona medalu, lub też ciemna strona Księżyca, o której na ogół się zapomina – film animowany. Oglądanie filmów zrealizowanych pół wieku temu wymaga nieraz cierpliwości, a nawet po- święcenia. Nauczyliśmy się rozumieć współ- czesne kino i podchodzić z nieufnością do wszystkiego, co odbiega od wzorca najnow- szych hollywoodzkich przebojów. W oczach
  • 9. zwykłego widza stare (lub po prostu starsze) kino wydaje się szkołą podstawową dojrzałej sztuki. Rozedrgany czarno-biały obraz, rysy na celuloidowej taśmie, staromodne efekty specjalne, nienaturalne aktorstwo, zapomnia- ne konwencje – wszystko to kłóci się z przy- zwyczajeniami ukształtowanymi w kinoplek- sach. To samo można powiedzieć o fabułach. Czy komik o cyrkowych zdolnościach śmieszy tak samo jak onegdaj? Czy zapomniane pro- blemy społeczne lub polityczne mogą dziś ko- gokolwiek zainteresować? A romantyczny ko- chanek umierający dla swojej kochanki – wzrusza czy wywołuje mimowolny uśmiech? Gdy patrzymy na stare malarstwo lub czyta- my stare książki, nie doznajemy tego samego uczucia, co zasiadając w starym kinie; wprost przeciwnie – zadziwia nas warsztat dawnych mistrzów pędzla, perfekcyjne opanowanie sło- wa przez poetów sprzed wielu stuleci. Bez kłopotów rozumiemy Szekspira i Vermeera, 8/160
  • 10. lecz nie nadążamy za tendencjami we współ- czesnej sztuce. Jak się okazuje, metryka nie musi działać na niekorzyść ani być czymś wstydliwym. Zjawiska artystyczne, które od- znaczają się uniwersalnym przesłaniem oraz techniczną maestrią, budzą taki sam podziw zarówno dziś, jak przed laty. Czasem jednak zdarza się nam przymknąć oko na szlachetną prostotę starego kina. Od- kładamy na bok krytycyzm i bez wyrzutów su- mienia śmiejemy się z burleskowych pojedyn- ków na torty lub próbujemy zrozumieć rozterki zapomnianego amanta ekranu. Stosowanie surowych kryteriów oceny przypomina w takim wypadku krytykę dziecięcych rysunków. Każ- dy rodzic, tak samo jak każdy miłośnik X muzy, wie, że pierwsze próby artystyczne wy- magają bezgranicznego zachwytu lub co naj- mniej wyrozumiałości. Dlatego też projekcjom przedwojennej lub tużpowojennej animacji zwykle towarzyszy za- 9/160
  • 11. skoczenie. Większość spodziewa się albo pry- mitywnych wprawek, albo laboratorium cieka- wych pomysłów, choć w rzeczywistości pierw- sza połowa XX stulecia to „złoty wiek” anima- cji, nieskażonej estetyką telewizyjnych seriali, prowadzącej dialog z żywo reagującą publicz- nością, a nie garstką koneserów. Stosowanie taryfy ulgowej okazuje się więc niepotrzebne. Dawni mistrzowie animacji, tacy jak Włady- sław Starewicz, Walt Disney, George Pal, bra- cia Fleischerowie, Tex Avery czy Oskar Fi- schinger, dalej budzą uznanie, ponieważ ich osiągnięcia wynikają z talentu i kreatywności, a nie wsparcia produkcyjnej machiny i kosz- townego marketingu. Podejrzewam nawet, że większość współczesnych animatorów, dyspo- nując najnowocześniejszym sprzętem, nie mogłaby iść w szranki z wieloma pionierami filmu animowanego, którzy realizowali swoje dzieła w tradycyjny sposób – klatka po klatce. Wystarczy wziąć udział w kilku retrospektyw- 10/160
  • 12. nych przeglądach twórczości mistrzów anima- cji okresu klasycznego, by dojść do wniosku, że tego rodzaju kino stanowi w zasadzie ideał sztuki, będącej połączeniem wysokich warto- ści artystycznych z dobrą rozrywką i profesjo- nalną formą. Tak samo zresztą myśleli widzowie kilka- dziesiąt lat temu, dlatego nie wyobrażali sobie seansu filmowego bez krótkiego dodatku. Za- radni przemysłowcy zarabiali więc na kre- skówkach duże pieniądze. Artyści awangardo- wi, nie myśląc o zysku, szukali nowych form wypowiedzi i marzyli o rewolucji w malarstwie. Cenzorzy i moraliści niepokoili się wpływem rysunkowych „błahostek” na obyczaje kinoma- nów. Politycy zaś zastanawiali się, w jaki spo- sób wykorzystać animację dla własnych ko- rzyści. Film animowany był więc ważnym zja- wiskiem społecznym, a nie tylko dziecięcą rozrywką lub artystycznym laboratorium. 11/160
  • 13. * Książka ta dotyczy dwóch okresów w dzie- jach kina animowanego. Po pierwsze, omawia okres p i o n i e r s k i, w którym zarówno film lalkowy, jak i rysunkowy ukonstytuowały się jako odrębne zjawiska artystyczne, posłu- gujące się własnym językiem. Po drugie, opi- suje film animowany w tak zwanym o k r e s i e k l a s y c z n y m. Termin ten odnosi się do produkcji kinowej (a więc sprzed epoki telewizji), realizowanej na ogół w du- żych ośrodkach lub wytwórniach za pomocą tradycyjnych technik dla szerokiego kręgu od- biorców. Oczywiście nie oznacza to, że w owych latach nie powstawały filmy autorskie lub niszowe. Wprost przeciwnie. W tym okre- sie bowiem produkcja filmowa odznaczała się wielką różnorodnością – od komercyjnych se- rii, po artystyczne eksperymenty, poprzez re- klamy czy rozmaite odmiany propagandy. 12/160
  • 14. Tym, co łączyło te wszystkie filmy, była kino- wa dystrybucja, a co za tym idzie – określony kontakt z widzem, konieczność konkurowania z kinem aktorskim, bezpośredni związek z ogólnym rozwojem sztuki ruchomych obra- zów. Ponadto oba rodzaje filmów – to znaczy komercyjne i niezależne – wzajemnie się in- spirowały, gdyż artystyczne eksperymenty stanowiły czasem poligon doświadczalny no- wych środków wyrazu, które następnie wyko- rzystywano w produkcji komercyjnej. W odróż- nieniu od współczesnej animacji, popularnych kreskówek i awangardowego kinomalarstwa nie dzieliła przepaść – oba rodzaje filmu wy- świetlano przed głównym seansem oraz chwalono za kreacyjny charakter. Różnie datuje się okres klasyczny. Amery- kańscy filmoznawcy, którzy na dzieje animacji potrafią patrzeć wyłącznie przez pryzmat hi- storii własnego kraju, skupiają się w przybliże- niu na latach 1928–1964 (lub 1911–1966) 13/160
  • 15. oraz zawężają to zjawisko do rodzimej kine- matografii1 . Moim zdaniem jest to rozwiązanie dość arbitralne i stronnicze (co rozwinę mię- dzy innymi w zakończeniu). Choć w okresie klasycznym amerykański film animowany rze- czywiście dominował na całym świecie, nie sposób pominąć innych ciekawych tendencji, które często powstawały w opozycji do popu- larnych kreskówek Hollywoodu lub rozwijały się równolegle z nimi. Z amerykańskiej per- spektywy nie widać ani filmu lalkowego, ani eksperymentów artystycznych, ani też twór- czości propagandowej. Ja natomiast chciał- bym przedstawić wszystkie ważne tendencje w ówczesnym filmie animowanym, także z kręgu sztuki alternatywnej. Ponieważ trudno określić sztywne ramy okresu klasycznego, łatwiej jest wskazać kilka przełomowych momentów. Mniej więcej w roku 1911 film rysunkowy upowszechnia się w Ameryce, stolicy kina animowanego, a w 1914 14/160
  • 16. rusza produkcja na skalę przemysłową. Około roku 1919 film rysunkowy szturmem zdobywa kina i krystalizuje się jako odrębny rodzaj fil- mowy (zwyczajowo nazywany gatunkiem). Rok 1928 to z kolei przełom dźwiękowy oraz symboliczny debiut Myszki Miki. Od tej chwili animacja staje się popkulturowym fenome- nem. Kolejny kamień milowy to koniec II wojny światowej. Wówczas zmiany na mapie poli- tycznej świata doprowadzają do powstania nowych ośrodków filmu animowanego, głów- nie w Europie. Debiutują realizatorzy, którzy mają wpływ na gruntowną reformę gatunku. Pamiętajmy poza tym, że rok 1945 jest wyra- zistą granicą nie tylko w ewolucji filmu, ale również w historii literatury i sztuki. Po prostu nastąpiła pokoleniowa zmiana warty, zakoń- czona głęboką transformacją zachodniego społeczeństwa. Pierwsze lata pokoju to ponadto ekspansja telewizji; popularne kreskówki zaczęto łączyć 15/160
  • 17. w cykle adresowane do najmłodszej publicz- ności. Zmieniła się zatem funkcja filmu rysun- kowego, który zwyczajowo pojawiał się przed seansem pełnometrażowym dla widzów doro- słych. Wyraźną cezurę stanowi w tym wypad- ku rok 1951, kiedy to z okazji Bożego Naro- dzenia po raz pierwszy wyemitowano w ame- rykańskiej telewizji program złożony z kino- wych miniatur Disneya. Innym symbolicznym rokiem jest 1957, w którym wytwórnia Hanna- Barbera Enterprises skupiła się na produkcji rysunkowych cykli dla telewizji, wyznaczają- cych nowe trendy w animacji. Zamknięcie w 1963 roku sekcji filmów rysunkowych Warner Bros. definitywnie kończy epokę hollywoodz- kich kreskówek. Nie sugeruję jednak, że ani- macja została wchłonięta przez telewizję. Po prostu zmiana sytuacji społeczno-politycznej oraz pojawienie się nowych mediów, a co za tym idzie – nowej publiczności, radykalnie zmieniły dyskusję wokół animacji oraz zrefor- 16/160
  • 18. mowały jej język. Po roku 1956 nastała ko- niunktura na style autorskie i szkoły narodo- we, a film animowany zaczął znikać z kin pre- mierowych, znajdując coraz częściej bez- pieczną niszę w telewizji, klubach dyskusyj- nych, festiwalowych przeglądach, a z czasem również w galeriach sztuki. Najbezpieczniej jest więc mówić o okresie klasycznym od mniej więcej roku 1914 do po- łowy lat pięćdziesiątych XX wieku, choć pozo- stałości tego okresu znajdziemy jeszcze w la- tach sześćdziesiątych, a nawet później, kiedy w filmie animowanym panowały już nowe ten- dencje. Przywiązanie do chronologicznego porządku prowadzi – jak widać – do nieporo- zumień. Trzeba mieć bowiem świadomość, że ważne zjawiska w świecie sztuki nie wyłaniają się z próżni ani nie znikają za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Poza tym „złoty wiek” animacji nie jest martwym, a więc zamkniętym okresem historycznym. Słowo „klasyczny” od- 17/160
  • 19. nosi się bowiem – jak wypadku klasycznego kina Hollywood – do określonych właściwości estetycznych, systemu produkcji, oraz pełnio- nych przez to kino funkcji2 . Krótko mówiąc: kino klasyczne to uniwersalny model, punkt odniesienia w ponadstuletnich dziejach tej for- my sztuki. Pozwala więc zrozumieć, czym jest animacja dziś, w dobie mediów elektronicz- nych. 18/160
  • 20. Badanie starych (lub po prostu starszych) filmów cza- sami przypomina badanie literatury antycznej. Wiele filmów nie przetrwało do czasów dzisiejszych, inne z kolei uległy rozkładowi lub w cudowny sposób się od- nalazły. Przykładem Magiczna obręcz (1908) Émile’a Cohla * 19/160
  • 21. Zagłębianie się w historię filmu sprzed kilku- dziesięciu lat (a w tym wypadku nawet stu i więcej) przypomina trochę badanie antycznej literatury. Gdyby kalif Omar nie kazał spalić Biblioteki Aleksandryjskiej, kanon pism staro- żytnych wyglądałby dziś zupełnie inaczej. Jed- na księga, jak nieznany tom Poetyki Arystote- lesa, mogłaby dokonać rewolucji naukowej, a pewnie i zaszkodzić czyjejś karierze akade- mickiej. Podobnie rzecz wygląda z początkami filmu. Należy mieć świadomość, że wczesne dzieje siódmej sztuki były w dużym stopniu pi- sane na podstawie filmów, które ocalały. John Gianvito, opierając się na badaniach Ameri- can Film Institute’s National Center for Film and Video Preservation, podaje, że połowa fil- mów powstałych przed rokiem 1951 bezpow- rotnie zaginęła, a spośród nakręconych przed rokiem 1921 – aż osiemdziesiąt procent3 . A co z okresem 1895–1914? Czy ocalało choćby pięć procent? Nie próbowałem zatem rekon- 20/160
  • 22. struować krok po kroku pionierskich czasów – uzyskany efekt można by przyrównać do pró- by odtworzenia treści inkunabułu z kilku za- chowanych kart oraz mniej lub bardziej wiary- godnych relacji świadków epoki. W konsekwencji książka ta nie ma jedynie wypełniać białych plam w historii kina. Intere- sowała mnie nie tylko chronologia wydarzeń i premier, ale przede wszystkim analiza zjawisk istotnych ze względu na rangę artystyczną oraz komercyjne i społeczne skutki. Przed ro- kiem 1939 studia filmu animowanego istniały niemal na całym świecie, i to w tak egzotycz- nych miejscach, jak Australia czy Indie. Każda próba stworzenia kompletnej monografii była- by z góry skazana na niepowodzenie, gdyż zalew faktów utrudniłby jakąkolwiek syntezę. Chciałem więc zarysować historię najważniej- szych zjawisk w filmie animowanym tego okresu, a także przedstawić, jak kształtował się język animacji, jak rozwój techniki wpływał 21/160
  • 23. na styl filmów i możliwości ekspresji animato- rów; wreszcie – poświęciłem sporo uwagi kilku najważniejszym zagadnieniom, takim jak ge- neza poszczególnych nurtów czy korespon- dencja sztuk. Ponadto próbowałem skonfron- tować animację z głównymi zjawiskami w światowym kinie tego okresu (takimi jak film trikowy i niemy, niemiecki ekspresjonizm, kla- syczne kino Hollywood, Wielka Awangarda czy surrealizm). Książka ta dotyczy zarówno historii, jak i teorii filmu animowanego, ponieważ w wypad- ku animacji trudno rozdzielić oba wątki. Ani- macja jest sztuką, której niepowtarzalny cha- rakter wynika przede wszystkim z formy oraz plastycznego tworzywa, natomiast rzadko z fabuły; sama treść wielu znakomitych filmów jest częstokroć albo zbyt ulotna, albo nadto trywialna. Dlatego proponuję spojrzeć na film animowany z podwójnej perspektywy: fabular- nej rozrywki oraz sztuki urzekającej możliwo- 22/160
  • 24. ściami artystycznego języka. Giannalberto Bendazzi porównał kiedyś film animowany do poezji4 . Mniejsza o to, czy miał rację. Zgódź- my się jednak, że animacja, tak samo jak po- ezja, odznacza się wyjątkową organizacją wy- powiedzi, co odróżnia ją od innych rodzajów filmowej wypowiedzi. Oglądać film animowa- ny, zwracając uwagę jedynie na przygody po- staci, to jak czytać lirykę, a nie dostrzegać ryt- mu, wersyfikacji czy metafor. Aby dostrzegać te środki filmowego wyrazu, nie jest jednak potrzebna żadna specjalistycz- na wiedza. Moim zdaniem większość widzów instynktownie rozumie język animacji. W koń- cu każdy swoje zainteresowanie kinem rozpo- czyna od filmów animowanych. I wielu nigdy z tej fascynacji nie wyrasta. 23/160
  • 25. 1. Zrozumieć animację Czym jest animacja Film animowany ma już sto dziesięć lat i w owym czasie był porównywany między innymi do sztuki czarnoksięskiej, alchemii oraz po- ezji. Zdaniem Piotra Dumały „animator to ktoś pokrewny alchemikom, wynalazcom, bada- czom natury, pasjonatom próbującym zbudo- wać perpetuum mobile, poszukującym niezna- nego księżyca, nieodkrytego pierwiastka, no- wego źródła energii”1 . W podobnym duchu pi- sze Jan Švankmajer w Dziesięciorgu przyka- zaniach: „Animacji używaj jak magicznego za- biegu. Animacja nie jest wprawianiem w ruch martwych rzeczy, ale ich ożywianiem. Albo ra- czej budzeniem ich do życia”2 , a w innym tek-
  • 26. ście zaznacza wprost: „Animacja to magia, zaś animator to szaman”3 . Alchemicznej meta- foryce dali się również ponieść twórcy za- grzebskiej szkoły filmu rysunkowego, przyrów- nując swoje pulpity do retorty z laboratorium doktora Frankensteina: „Życie to ciepło. / Cie- pło to ruch. Ruch to życie. / Animacja to dawa- nie życia; to jest – dawanie ciepła”4 . Powyższe wypowiedzi są dowodem na to, że niełatwo powiedzieć wprost, czym jest animacja – za- równo jako zjawisko artystyczne, jak i technika filmowa. Większość książek na temat animacji roz- poczyna się od próby zdefiniowania jej feno- menu. W roku 1987 członkowie Międzynaro- dowego Stowarzyszenia Filmu Animowanego (ASIFA – Association Internationale du Film d’Animation) postanowili położyć kres dysku- sjom, formułując oficjalną definicję: „Sztuka animacji jest kreacją ruchomych obrazów przy użyciu różnorodnych technik z wyjątkiem me- 25/160
  • 27. tod rejestracji akcji «na żywo»”5 . Niestety, sprowokowali nową falę polemik, ponieważ przyjęta przez nich definicja okazała się zbyt ogólna. „W międzynarodowym środowisku lu- dzi zajmujących się animacją – pisze Philip Kelly Denslow – rozmaite organizacje i pod- mioty sformułowały już wiele definicji. My, wy- kładowcy, nauczyciele i filmowcy, nie byliby- śmy prawdopodobnie zdolni zgodzić się na jedną, ale potrafilibyśmy z nich ułożyć całkiem pokaźną listę. Istnieje wiele powodów, dla któ- rych definicje animacji wzajemnie się różnią, wymieńmy choćby rozwój historyczny, wymogi rynku i produkcji czy estetyczne preferencje”6 . Czy warto w takim razie tracić czas na poszu- kiwanie kompromisu, skoro każda płaszczy- zna porozumienia staje się zarzewiem nowych konfliktów? Przecież każdy widz intuicyjnie wie, co to jest film animowany. Owszem – każdy, co nie znaczy, że wśród widzów panu- je zgoda. Wprost przeciwnie. Rozumienie ani- 26/160
  • 28. macji zależy w dużej mierze od kręgu kulturo- wego. Inna jest bowiem tradycja filmu animo- wanego w Stanach Zjednoczonych, a inna w Polsce. W Ameryce nie dyskutuje się o tym, czy animacja jest sztuką filmową czy plastycz- ną. Długa historia tego gatunku udziela jedno- znacznej odpowiedzi. Istnieje za to inna prze- szkoda: jak definiować animację, zapominając o Walcie Disneyu i stylistyce jego filmów. W Polsce natomiast, gdzie najznakomitsi anima- torzy – jak Witold Giersz, Kazimierz Urbański czy Jerzy Zitzman – wielokrotnie deklarowali, że interesuje ich kinomalarstwo, dyskusja wo- kół plastycznego rodowodu animacji bywała zażarta. Krytyczny stosunek do legendy Di- sneya raczej nie zaciemniał teoretycznego spojrzenia. Te niekończące się dyskusje prostą drogą prowadzą do wniosku, że może nie warto po- dejmować prób opisania czegoś, co ewident- nie wymyka się jednoznacznym formułkom. 27/160
  • 29. Do takiego wniosku doszedł na przykład Gian- nalberto Bendazzi, proponując osobliwą i na pozór tautologiczną definicję: „Animacja to wszystko, co ludzie nazywali animacją w róż- nych okresach historycznych”. „Definicja ta – pisze dalej – ma […] tę zaletę, że hamuje po- kusę intelektualnego gimnastykowania się, dzieląc włos na czworo w nadziei na uchwyce- nie samego sedna tego pojęcia”7 . Bendazzi wyraża ponadto przekonanie, że „teoretyczne dyskusje przeszkadzają często w rozumieniu życia lub twórczych prac”. Nie sposób nie przyznać mu racji. Ale czy przecięcie tego „węzła gordyjskiego” rzeczywiście wyjaśnia wszystko raz na zawsze? Niestety nie. Defini- cja ta jest bowiem zrozumiała tylko dla history- ków animacji, którzy wiedzą, że słowo to co innego znaczyło na przełomie wieku XIX i XX, kiedy filmy aktorskie nazywano „animowany- mi” (dla ówczesnych widzów były to w końcu „ożywione fotografie”), a co innego znaczy na 28/160
  • 30. progu wieku XXI, kiedy animacja stała się pewnego rodzaju intermedium, łączącym róż- ne języki artystyczne. Dochodzi do tego kwe- stia technologicznego postępu. Jak już za- uważył Thomas Elsaesser, wraz z cyfrową re- wolucją animacja przestała być postrzegana jako podrzędny gatunek filmu, adresowany do dzieci bądź związany ze sztuką awangardo- wą, ale stała się „wyższego rzędu kategorią kina”, konkurencyjną wobec „kina realizowa- nego techniką filmową, opartego na efekcie fotograficznym”8 . Cyfrowa animacja pozwala dziś kreować to, co przez sto lat rejestrowano na światłoczułej taśmie, uzyskując identyczny efekt. Ale czy w takim wypadku można jesz- cze mówić o filmie animowanym w tradycyj- nym tego słowa znaczeniu? Chyba nie, ale do tego problemu jeszcze wrócimy. Ponieważ opisanie poszczególnych okre- sów historii kina w aspekcie rozumienia ani- macji jest zadaniem dużo trudniejszym niż wy- 29/160
  • 31. myślenie prostej definicji, warto więc podzielić ów włos na czworo, skupiając się na czterech zagadnieniach – ruchu, plastyce, granicach i wymiarach animacji. Animacja to ruch Wspólnym wątkiem wszelkich rozważań na temat animacji jest jej kreacyjny charakter. Animacja ma moc – mówiąc metaforycznie – tworzenia iluzji i ożywiania. Sięgnijmy do ety- mologii słowa „animować” (łac. animo). Ozna- cza ono „obdarzyć życiem”. Dodajmy: obda- rzyć życiem naturę martwą i statyczną, a życie to, jak wiadomo, ruch. Próby zdefiniowania animacji sięgają po- czątku wieku. W latach, gdy film dopiero się kształtował, nie było to łatwe zadanie. Należa- ło bowiem scharakteryzować animację w od- niesieniu do tradycyjnego kina oraz innych form masowej rozrywki, na przykład komiksu i 30/160
  • 32. pokazów iluzjonistycznych. Film rysunkowy przysparzał mniej problemów pierwszym teo- retykom, ponieważ różnił się od filmu aktor- skiego tym, że nie odtwarzał rzeczywistości i korzystał z własnych środków wyrazu. Nic więc dziwnego, że przez długi czas utożsa- miano animację wyłącznie z techniką rysunko- wą. Konsekwencje tego nieporozumienia od- czuwamy zresztą do dziś. Prawdopodobnie pierwszą książką całkowi- cie poświęconą filmowi animowanemu jako odrębnemu zjawisku w świecie sztuki był pod- ręcznik Edwina G. Lutza Animated Cartoons. How They Are Made, Their Origin and Deve- lopment z roku 1920. Lutz skupił się na proce- sie powstawania kreskówki oraz umieścił ją w bogatej tradycji zabawek optycznych i pry- mitywnych projektorów, takich jak latarnia ma- giczna i praksynoskop9 . Pisząc o konkretnych problemach technicznych, napomknął jedno- cześnie o paru kwestiach związanych ze sty- 31/160
  • 33. lem „ożywionych rysunków”, na przykład sto- sowania komiksowych napisów, wykorzysta- nia tła, kreacji ruchu i postaci. Należy pamię- tać, że w roku 1920 animacja była bardzo pry- mitywna, co z pewnością miało wpływ na po- glądy Lutza. Traktował on bowiem kreskówkę dwubiegunowo – jako odmianę komedii oraz medium do celów edukacyjnych, ale w zakoń- czeniu książki dał się ponieść fantazjom na te- mat ruchomego malarstwa oglądanego w ga- lerii, a więc nobilitował kreskówkę do rangi sztuki wysokiej10 . W pionierskich latach defi- niowanie animacji nie wiązało się tylko z chę- cią opisu nowego zjawiska artystycznego – miało również aspekt praktyczny. Bodaj pierw- sza oficjalna definicja, to znaczy usankcjono- wana przez prawo, została sformułowana w treści patentu wydanego Johnowi Randolpho- wi Brayowi przez United States Patent Office 11 sierpnia 1914 roku. Twórca ten, o czym pi- szę szerzej w rozdziale 4, znacznie udoskona- 32/160
  • 34. lił proces produkcji kreskówek. Aby w wyniku niejasności pojęć konkurenci nie korzystali z jego usprawnień, tekst został zredagowany bardzo drobiazgowo. „W wypadku tradycyjnej metody [realizacji filmu – dop. P. S.] – czyta- my w dokumencie – przedmiot znajduje się w ruchu, a poszczególne klatki są wykonywane na kliszy lub innym światłoczułym materiale z taką prędkością, że każdy kolejny obraz przedstawia przedmiot w odrobinę zmodyfiko- wanej pozycji w stosunku do tej, jaka znajduje się na obrazie wcześniejszym. […] Nie foto- grafuję przedmiotu w ruchu, ale serię rysun- ków przedstawiających kolejne pozycje, które przyjąłby przedmiot, gdyby wprawić go w ruch. Po wyświetleniu na ekranie ruch takiego przedmiotu wygląda tak jak na zwykłym filmie. Te ożywione rysunki [animated cartoons], któ- re łatwiej stworzyć w wyobraźni, niż odwzoro- wując świat rzeczywisty, różnią się od zwykłe- go filmu tym, że postacie, zwierzęta, przed- 33/160
  • 35. mioty nieożywione itp. mogą w nich występo- wać w takich rolach, przybierać takie pozycje lub formy wyrazu, których w rzeczywistości nie dałoby się uzyskać, a które przez to potra- fią być niewiarygodnie zabawne i dostarczać rozrywkę”11 . Zdaniem Braya (lub jego prawni- ka) film rysunkowy różni się od aktorskiego poklatkową techniką realizacji lub inaczej – kreacją ruchu statycznych przedmiotów, stwo- rzonych w wyobraźni, a nie – jak w wypadku tradycyjnego filmu – zarejestrowanych z natu- ry. Powstałe w ten sposób obrazy odznaczają się wyjątkowym komizmem, ponieważ z łatwo- ścią przedstawiają sytuacje i formy niespoty- kane w świecie realnym. Zarówno Lutz, jak i Bray mieli świadomość tego wszystkiego, o czym piszą współcześni teoretycy X muzy. Twierdzili, że odrębna technika wiąże się z nową estetyką oraz zupełnie innym przezna- czeniem niż kino „fotograficzne”. Łącząc kre- skówkę z komiksem, karykaturą i zabawkami 34/160
  • 36. optycznymi, przeczuwali również, że animacja nie jest gatunkiem czysto filmowym, ale zjawi- skiem z pogranicza przynajmniej dwóch sztuk. Spokrewniona z filmem „fotograficznym” i trikowym animacja lalkowa – albo szerzej: przedmiotowa czy trójwymiarowa – musiała dłużej walczyć o swoją odrębność, czego ślad znajdziemy w pierwszej naukowej genologii fil- mu12 . Jej autor, Amerykanin Nicolas Vachel Lindsay, na pozór w ogóle nie pisze o filmie animowanym, co wydaje się trochę zastana- wiające. Pierwsze wydanie książki The Art of the Living Picture Lindsaya ukazało się w roku 1915, drugie – w 1922, czyli w epoce debiutu animowanych gwiazd. Lindsay musiał znać The Haunted Hotel Jamesa Stuarta Blacktona (1907), Gertie the Dinosaur (1914) Winsora McCaya czy przygody Kota Feliksa (od 1919), filmy szalenie popularne, chyba że w ogóle nie chodził do kina. Prędzej jednak uwierzę, że niezbędnym warunkiem istnienia nowej 35/160
  • 37. sztuki była dla niego fotograficzna reprodukcja rzeczywistości. Lindsay wyróżnił trzy gatunki: film akcji, film intymny i film widowiskowy, dzielący się z kolei na cztery podgatunki: film tłumny, patriotyczny, religijny i baśniowy13 . W rozdziale poświęconym widowiskowemu filmo- wi baśniowemu (the picture of fairy splendor) wspomina „stary film wytwórni Pathé”, nie wy- mieniając jednak tytułu. Z opisu wynika, że może to być Le Garde-meuble automatique Roméa Bosettiego z roku 1912 (zgadza się nawet taki detal jak zbity talerz uprzątnięty przez miotłę i szufelkę) lub wcześniejsza pro- dukcja Segunda de Chomóna Le Déménage- ment (1906). Oba filmy powstały w każdym ra- zie w studiu Pathé Freres. Na ich podstawie Lindsay snuje marzenia o przedmiotach potra- fiących wyrażać rozmaite stany ducha, jak hu- mor, upór czy bohaterstwo, twierdząc, że „tego rodzaju zdolność jest fundamentalnym przeznaczeniem sztuki”14 . W rzeczywistości 36/160
  • 38. pisze o filmie lalkowym lub raczej animacji przedmiotowej, dostrzegając w pełni jej kre- acyjny charakter, polegający nie tylko na umiejętności ożywiania martwych przedmio- tów, ale również na ich antropomorfizacji, nadawaniu im ról. Z drugiej strony wyjątkowe możliwości „widowiskowego filmu baśniowe- go” tłumaczy, odwołując się do tradycji literac- kiej, a nie poklatkowej techniki zdjęć, której najwyraźniej nie zna, ponieważ wówczas skrzętnie ukrywano jej tajniki (o czym w dal- szych rozdziałach). Na tych trzech przykładach chciałem poka- zać, że definiowanie animacji ma długą trady- cję i wiele spontanicznych pomysłów prze- trwało dziesiątki lat. Ponadto Lutz, Bray i Lind- say poświadczają, że animacja to zjawisko skomplikowane, wieloaspektowe, którego nie da się opisać za pomocą krótkiej formułki. Lektura tych odkurzonych tekstów uświada- mia również, że po blisko stu latach w po- 37/160
  • 39. wszechnej świadomości nadal traktuje się film animowany jako komediową sztukę rucho- mych rysunków, z czym oczywiście za chwilę przyjdzie nam się nie zgodzić. Kanadyjski animator Norman McLaren twierdził, że film animowany nie jest sztuką ry- sunków, które się poruszają, ale sztuką ru- chów narysowanych, a więc to, co znajduje się w pojedynczym kadrze filmu, nie jest tak ważne jak to, co dokonuje się pomiędzy ka- drami15 . Wielu filmowców i teoretyków zgadza się, choć nie zawsze w pełni, z tą dość kontro- wersyjną definicją. „Film animowany – pisze Wojciech Mischke – jest metodą kreacji iluzji ruchu, a środkiem, którym się posługuje, by widzialność obcowania form materii stała się faktem, są formy plastyczne”16 . Donald Cra- fton określa film animowany jako „film, który powstaje poprzez takie zestawienie rysunków lub obiektów, że po ich sfotografowaniu i wy- świetleniu w sposób ciągły z taśmy filmowej, 38/160
  • 40. powstaje iluzja kontrolowanego ruchu”17 , a z kolei Andrzej Kossakowski jako „film realizo- wany techniką poklatkową, w którym statycz- nemu przedmiotowi nadano iluzoryczny ruch”18 . Ów statyczny przedmiot może być dziełem plastyka i zwykle jest to rysunek, ma- rionetka, ale bywa też zwykłym przedmiotem lub plamą na papierze, ponieważ – jak pisze Richard Taylor – „jakość sekwencji jest waż- niejsza od jakości obrazów. Można zrobić zły film za pomocą pięknych rysunków lub [trójwy- miarowych] modeli; sztuka filmów animowa- nych opiera się na ruchu”19 . Wszystkie te definicje, skądinąd trafne, kry- ją pewne nieścisłości. Ale jedno możemy przyjąć bez zastrzeżeń: film animowany łączy w sobie elementy kina i sztuk plastycznych, dlatego nazywany bywa niekiedy „kinoplasty- ką” lub „ożywioną plastyką”. Jednakże ograni- czanie filmu animowanego wyłącznie do me- tody kreacji ruchu za pomocą form plastycz- 39/160
  • 41. nych może prowadzić do pewnych nieporozu- mień, gdyż nietrudno wówczas pomylić kino- plastykę z neonem, rysunkowym zegarem w telewizji, wizualizacją koncertów i spektakli. Norman McLaren – wieczny eksperymentator – rozumiał sztukę animacji na swój sposób. Ale każdy, kto choć raz zetknął się z filmem animowanym, wie, że kontemplacja ruchu to za mało; co więcej – dużo istotniejsze wydają się konsekwencje ożywienia rysunku, lalki czy choćby prostej kreski. Rudolf Arnheim w Sztu- ce i percepcji wzrokowej opisuje ciekawe do- świadczenie: „Fritz Heider i Marianne Simmel opracowali w celach eksperymentalnych krót- kometrażowy film, którego bohaterami były: duży trójkąt, mały trójkąt i koło. Okazało się, że obserwatorzy spontanicznie obdarzają figu- ry geometryczne – na podstawie ruchów – ce- chami «ludzkimi». 97% obserwatorów opisy- wało na przykład większy trójkąt jako «agre- sywny, wojowniczy, napastliwy, skory do bójki 40/160
  • 42. i gniewu, kłótliwy, nieznośny, zły, podły, nik- czemny, wybuchowy […]». Zdumiewająco sil- nej ekspresji figur geometrycznych w ruchu – kończy swój opis Arnheim – dowodzą też bar- dziej kunsztowne «abstrakcyjne» filmy Oskara Fischingera, Normana McLarena, Walta Di- sneya i innych”20 . Zaznaczmy, że animowany eksperyment Heidera i Simmel (z roku 1944) nie powstał bynajmniej na użytek filmoznawców. Jak piszą Julian Hochberg i Virginia Brooks, ich film „był wyraźnym wezwaniem do nowego spojrzenia na psychologię społeczną, opowiadanie i po- znanie wzrokowe”21 , choć – czego dowodem zacytowany fragment klasycznej książki Arn- heima – okazał się pomocny badaczom sztu- ki, również filmowej. Film Heidera i Simmel zawiera wyraźną fa- bułę. Duży trójkąt próbuje przegnać mniejszy, by zbliżyć się do kropki znajdującej się w pro- stokącie. Pozytywnym bohaterom udaje się 41/160
  • 43. przechytrzyć agresora i uciec, a rozwścieczo- ny trójkąt – wywiedziony w pole przez własną nadpobudliwość – niszczy w odwecie prosto- kąt, w którym zamknął się jak w klatce. Poku- śmy się o bardziej szczegółową interpretację: film opowiada przecież historię miłosną z dreszczykiem (można wręcz wykazać, w któ- rym miejscu figury się całują!). Kropką jest ko- bieta, o którą walczą dwaj mężczyźni, słaby intelektualista i tępy osiłek. W finale spryt zo- staje nagrodzony. Czy można pójść jeszcze dalej? Oczywiście, na przykład doszukując się metaforycznego spojrzenia na miejsce kobiety w patriarchalnym świecie, minimalistycznego komediodramatu czy nawet politycznej alego- rii. Okazuje się, że gra czarnych obiektów na białym tle jest dużo bardziej wieloznaczna niż gra aktorów. A przecież widzimy abstrakcyjne figury geometryczne oraz ich – mniej lub bar- dziej – uporządkowane działania. „Wszystkie 42/160
  • 44. ruchy nie mające odniesienia – piszą Hoch- berg i Brooks – nabierają od razu sensu, gdy tylko widz zechce dostrzec w nich spójność celowych i pełnych wyrazu czynności”22 . Fa- bularność w kinie wydaje się czymś tak funda- mentalnym, że widz chętnie podejmuje wysi- łek skonstruowania we własnej wyobraźni fa- buły na podstawie ruchu plam i zawijasów, nierzadko wbrew woli realizatora. Mechanizm odbioru dzieła filmowego stawia pod znakiem zapytania te definicje animacji, które skupiają się jedynie na technice lub absolutyzują „ruch narysowany”. Powyższe uwagi odnoszą się w równym stopniu do filmu rysunkowego i lalkowego. Ji- rˇí Trnka, wybitny czechosłowacki reżyser, wspominając swoje pierwsze eksperymenty z animacją przedmiotową w roku 1946, zazna- czył wprost, że wykreowany za pomocą zdjęć poklatkowych ruch – choć doskonały i piękny – jest tylko narzędziem, a nie celem samym w 43/160
  • 45. sobie: „Pracowałem z Pojarem [innym cze- skim animatorem – dop. P. S.]. Animowaliśmy jedną z moich najstarszych marionetek, tan- cerkę. Była elegancka, poruszała się wprost cudownie, ale w rezultacie uzyskaliśmy abs- trakcyjne wrażenie. Co prawda wyglądało to dobrze, ale nic nie znaczyło. Później zoriento- waliśmy się, że lalka potrzebuje konkretnej sy- tuacji, fabuły”23 . Spostrzeżenie Trnki uzmysła- wia, że w kreskówce bądź filmie lalkowym ani- macja zastępuje aktorstwo. Filmy McLarena i Trnki wyróżniają się indywidualnym stylem. Jeżeli abstrakcyjny kształt potrafi się poruszać niczym tancerz, a swoją ekspresją wyrażać emocje, to ten niepowtarzalny efekt jest wyni- kiem dobrze opanowanego rzemiosła, a ści- ślej – doskonałej animacji. Jeżeli jednak po- stacie poruszają się w sposób nienaturalny lub mało atrakcyjny, to znaczy, że rysunki lub trójwymiarowe obiekty zostały ożywione nie- udolnie. 44/160
  • 46. Film animowany nie jest zatem sztuką ru- chów narysowanych, ale na pewno w więk- szym stopniu sztuką przedstawiającą, a co za tym idzie – fabularną, narracyjną, choć istnieją wypadki, w których w ruchu figur geometrycz- nych niepodobna doszukać się aktorskich kre- acji. Do tego problemu powrócę w rozdziale poświęconym animacji abstrakcyjnej. 45/160
  • 47. W świecie rysunkowym nie obowiązują prawa fizyki, ale prawo formy. Widz to wie, dlatego animowani bo- haterowie wywołują inne reakcje niż aktorzy. Koci kon- cert (1946) Williama Hanny i Josepha Barbery 46/160
  • 48. Granice animacji Jeżeli film animowany zdefiniujemy jako „film zrealizowany klatka po klatce”, wpadnie- my w kolejną pułapkę. King Kong, nakręcony techniką zdjęć poklatkowych, nie jest filmem animowanym. I wcale nie dlatego, że składa się również ze scen aktorskich. Pomysłodawcą filmu, którego premiera od- była się w roku 1933, był amerykański reżyser dokumentalista Merian C. Cooper. Zaintereso- wany zachowaniami goryli w ich naturalnym środowisku, postanowił zrealizować film o wielkiej inteligentnej małpie, która stawia czoła cywilizowanemu światu. Jak pisze Carlos Cla- rens: „W pierwotnej koncepcji Coopera obraz miały wyróżniać żywe goryle i jaszczurki, po- większone za pomocą zdjęć trikowych”24 . W trakcie produkcji okazało się jednak, że łatwiej będzie nakręcić film w studiu, posługując się efektami specjalnymi. Potwór, który wzbudzał 47/160
  • 49. strach i zachwyt widzów, był liczącą 45 centy- metrów marionetką, zrobioną z drutu, gąbki i króliczego futra, ożywioną przez wybitnego amerykańskiego animatora Willisa O’Briena. King Kong spada ze szczytu Empire State Building, zabity przez bezduszną cywilizację. Spadanie w przepaść to również częsty mo- tyw burleskowych kreskówek. Postać z hu- kiem roztrzaskuje się o ziemię, rozgniata na placek, napręża – i znów jest taka jak dawniej. „Obraz rysowany – zauważa słusznie Bela Balazs – można jedynie zetrzeć gumką, za- malować, przesłonić lub zaciemnić, nigdy jed- nak nie można go uśmiercić”25 . Ale King Kong nie rozprostowuje pogruchotanych kości, bo nie żyje, a przecież to także postać animowa- na, jak Królik Bugs czy Myszka Miki. Jest jed- nak między nimi pewna różnica. Obecność gi- gantycznej małpy w Nowym Jorku nie wynika z konwencjonalnej umowy między reżyserem 48/160
  • 50. a widzem. Widz zostaje postawiony w roli na- ocznego świadka tragedii bez prawa do natu- ralnego dystansu względem marionetki. Naj- mniejsza sugestia, że gigantyczny goryl to tak naprawdę kukiełka, zniszczyłaby całą struktu- rę filmu, zburzyła jego dramatyzm. Obraz – całą siłą swojej sugestii – każe nam widzieć potwora z ludzkim sercem. Bruce Holman, py- tając o granice lalkowej animacji, słusznie pi- sze, że publiczność oglądająca King Konga zobowiązana jest „zawiesić niewiarę” (su- spend disbelief) w stosunku do tego, co oglą- da, i zaakceptować marionetki jako to, czym (lub kim) wydają się na ekranie26 . Umiejętne zastąpienie lalki tresowaną małpą nie zmieni- łoby temperatury filmu. Animacja została uży- ta nie jako środek stylistyczny, ale jako narzę- dzie służące do osiągnięcia zamierzonego efektu – włączenia fantastycznej bestii w real- ną przestrzeń miasta. 49/160
  • 51. Holman, pisząc o naturze filmu lalkowego, daje czytelny przykład owej umowności, za- czerpnięty z poetyki marionetkowego teatrzy- ku. Analizując relację lalkowego bohatera do świata rzeczywistego, stwierdza, że na scenie lalka jest surrealistycznym bohaterem w surre- alistycznym świecie, dlatego widz, przekra- czając krąg teatru, wstępuje niejako do krainy rządzącej się wewnętrznymi zasadami, które muszą być przez niego w pełni respektowa- ne27 . Podobnie pisze Bela Balazs: świat ani- macji to świat zamknięty, „w którym królują inne formy i postacie niż w naszym świecie rzeczywistym”28 . Choć nierzadko absurdalny, jest w swej groteskowości spójny, dlatego za- wieszenie niewiary okazuje się w jego wypad- ku wysiłkiem zbytecznym. W definicji filmu animowanego należy więc zaznaczyć, że ani- macja – jako technika – musi tworzyć dystans w stosunku do obrazu, być widoczna i znaczą- ca. 50/160
  • 52. Istnieje również wiele filmów, które odbiera- my jako animowane, mimo że główny bohater jest aktorem przeżywającym perypetie w kra- inie postaci lalkowych lub rysunkowych. Przy- kładem Nowy Guliwer (1935) Aleksandra Ptuszki, a z nowszych realizacji – Coś z Alicji (1987) Jana Švankmajera. Dużo trudniej usto- sunkować się do filmu kombinowanego, który łączy animację, triki oraz kino aktorskie (na przykład Kto wrobił Królika Rogera? Roberta Zemeckisa czy Diabelski wynalazek Karela Zemana). Filmy te świadomie łączą różne konwencje, po to aby uzyskać niepowtarzalny efekt, z reguły komiczny lub plastyczny. To hybrydy gatunkowe, których nie sposób trak- tować na równi z klasyczną animacją. * W cytowanej już Zbiorowej deklaracji za- grzebskich filmowców czytamy: „Animacja, która transponuje dokładnie ruch natury nie 51/160
  • 53. może być animacją twórczą. / Animacja jest technicznym procesem, w którym ostateczny rezultat musi być zawsze kreacyjny. / Animo- wać: obdarzać życiem i duszą rysunek, lecz nie za pomocą kopiowania natury, ale poprzez jej transformację”29 . Za mgłą metafory kryje się istotna myśl: rzeczywistość w filmie animo- wanym nie może być upodobniona do zdjęć fotograficznych. Jeżeli tak się dzieje, animacja traci kreacyjny charakter i zostaje wyłącznie „technicznym procesem”. Owo odrealnienie jest w wypadku filmu animowanego czymś zu- pełnie naturalnym, ponieważ realizator nie re- jestruje na kliszy prawdziwego świata, ale for- my plastyczne. Już pionierzy myśli filmowej zdawali sobie sprawę z tej fundamentalnej różnicy między filmem aktorskim i animowanym. „Przygody form, które ożyły – pisał Bela Balazs – mają swoją surową logikę. Przyczynę i skutek wy- znaczają tu nie prawa natury, lecz prawa for- 52/160
  • 54. my. Jeśli jeden z bohaterów filmu zaatakuje pędzlem drugiego i namaluje mu garb, to tam- ten […] pozostaje na zawsze garbatym”30 . Aby to lepiej zrozumieć, warto porównać burleskę animowaną (w wykonaniu na przykład Królika Bugsa) i aktorską (Macka Sennetta lub Buste- ra Keatona). Burleska aktorska śmieszy mię- dzy innymi dlatego, że – przywołując to, co pi- sał Bergson o komizmie – czerpiemy przyjem- ność z widoku człowieka potraktowanego jak przedmiot, poddanego działaniu wrogich sił. Oparta na identycznych konwencjach burle- ska rysunkowa idzie o krok dalej: podporząd- kowuje niepodważalne reguły fizyki umiejętno- ści i wyobraźni rysownika. W amerykańskich kreskówkach rysunkowi bohaterowie nie prze- bierają w środkach, by poskromić rywala, ale widz nie dramatyzuje, mimo iż czarny charak- ter zostaje na jego oczach rozgnieciony na placek. Rozumie, że taki efekt nie musi jeżyć włosów na głowie, gdyż na płaskiej kartce pa- 53/160
  • 55. pieru przemoc ma inne znaczenie niż w świe- cie realnym. Film, w którym połknięta laska dynamitu wybucha w brzuchu, w wersji aktor- skiej epatowałby okrucieństwem przekraczają- cym granice dobrego smaku, ale w wersji ry- sunkowej stanowi nie najgorszą rozrywkę, o ile nie zmusza do oglądania anatomicznych szczegółów lub nie narusza tabu (śmierć dziecka, gwałt). W animowanej burlesce czas, przestrzeń, doznania, a nawet psychologia postaci są uzależnione od tego, co Balazs na- zwał „prawem formy”. A co zrobić z filmem animowanym, który za- puszcza się na obszary realizmu zarezerwo- wanego – przynajmniej w moim odczuciu – dla kina „żywej akcji”, a nawet dokumentali- zmu? „Jeśli techniki zatrzymujące ruch – pisze William Moritz – (rysunek, postaci z modeliny [clay moulding] itd.) można wykorzystać, by wyrazić coś, co da się sfilmować w postaci «żywej akcji», to po co zawracać sobie głowę, 54/160
  • 56. tracąc długie godziny na zrobienie 1500 od- dzielnych klatek do sceny, którą można nakrę- cić w ciągu jednej minuty?”31 . Moritz podważa sens realizowania jakichkolwiek fabularnych filmów animowanych, uważając, że animację zawsze da się zastąpić „żywymi zdjęciami” – i to z pożytkiem dla filmu. Nie bierze jednak pod uwagę tego, że już samo pojawienie się marionetki jest dla widza czytelnym sygnałem, a wykorzystanie tworzywa, z jakiego zostali zrobieni bohaterowie (plastelina, kreska na papierze, drut), daje możliwości, których nie sposób uzyskać w filmie aktorskim. Z drugiej jednak strony Moritz ma wiele racji. I jego sta- nowisko nie jest wcale odosobnione. Andrzej Kossakowski zaznacza na przykład, że w fil- mie animowanym musi być widoczne uzasad- nienie, dlaczego użyta została technika foto- grafii poklatkowej, lub prościej: film animowa- ny nie powinien opowiadać historii, w których mogliby z większym powodzeniem wystąpić 55/160
  • 57. aktorzy32 . „Film animowany – powiedział z ko- lei w wywiadzie Bob Godfrey – powinien eks- ploatować fantastykę, nieprawdopodobień- stwo, wyobraźnię ludzką – bo kamery filmu «żywego» trafiły już dosłownie wszędzie, do- kąd można zajść na ziemi, a nawet były już na księżycu”33 . Wiara w ten dogmat pozwala wie- lu krytykom postawić na marginesie animacji dzieła, w których dominującą rolę odgrywa nie plastyka, ale fabuła. Na problem ten można jednak spojrzeć z odwrotnej perspektywy. Twórca filmu nie musi uzasadniać, dlaczego tracił długie godziny na zrobienie tysiąca pięciuset oddzielnych klatek do sceny, którą mógł nakręcić w ciągu jednej minuty – to, że użył którejś z „technik zatrzy- mujących ruch” (stop-motion), wystarczy za całe uzasadnienie. Każde bowiem wykorzy- stanie animacji (z pominięciem trików) zmienia znaczenie historii zapisanej w scenariuszu. Animacja, nawet jeżeli nie wykorzystuje po- 56/160
  • 58. tencjału swojego języka, jest dla widza czytel- nym sygnałem, że oto ogląda umowną grę form plastycznych, a nie świat ludzi, w którym obowiązują prawa fizyki i psychologii. Ma to oczywiście dalsze konsekwencje. Aby uzmysłowić sobie mechanizm odbioru filmu animowanego, zwróćmy uwagę na jeden przykład, znany każdemu miłośnikowi tego gatunku. Krótkometrażówka Nicka Parka Wściekłe gacie (Wrong Trousers, 1993) opo- wiada o tym, jak za sprawą technospodni zwariowany wynalazca i jego inteligentny pies zostają wplątani w kryminalną aferę, kierowa- ną przez zbrodniczego pingwina. A teraz uznajmy, że użycie animacji nie było koniecz- ne i wyobraźmy sobie aktora biegającego po planie w metalowych gaciach (dla specjalisty od efektów specjalnych to żadne wyzwanie) lub żywego pingwina włamującego się do mu- zeum. Nikt chyba nie zaprzeczy, że powstało- by filmowe kuriozum. Jednakże Park, wycho- 57/160
  • 59. wany na amerykańskiej kreskówce34 , wiedział, że chowając się za plecami plastelinowych marionetek, zrzuca odpowiedzialność za spię- trzony absurd na Wallace’a i jego wiernego psa Gromita, którym – jako że funkcjonują w świecie całkowicie innym niż rzeczywistość pozafilmowa – wolno bez zdziwienia walczyć z inteligentnym pingwinem. Tym samym za- miast eklektycznego filmu klasy „B” lub „C” otrzymujemy obraz spójny w swej grotesko- wości – plastelinową zabawę filmowym ki- czem. Problem realizmu w filmie animowanym po- wraca regularnie od blisko stu lat. W dobie animacji komputerowej i zaawansowanych efektów specjalnych granica między poklatko- wym trikiem a prawdziwą animacją (to jest znaczącą) została ponownie zatarta. 58/160
  • 60. Plastyka czy film Wydawałoby się, że sam termin „film animo- wany” stanowi odpowiedź na pytanie, czy ani- macja jest sztuką plastyczną czy filmową. Tyl- ko na pozór. Bez trudu znajdziemy tu najroz- maitsze stanowiska. „Poczynając od genezy przez akt kreacji, a na ostatecznej formie koń- cząc, film animowany manifestuje swój pla- styczny rodowód i niezerwane więzy z plasty- ką – pisze Wojciech Mischke. – Natomiast z filmem łączy go jedynie nośnik zapisu. Nawet montaż filmowy, kanony ekranowej narracji stosowane w animowanych opowieściach nie mogą wykazać się czysto filmowym pocho- dzeniem. U ich źródeł […] leżą rozwiązania plastyczne”35 . Zenon Wasilewski uważa nato- miast, że „film animowany jest – jak każdy inny film – domeną twórcy filmowca, a nie pla- styka. Jeśli, nawet znakomity, plastyk nie po- siada talentu reżyserskiego i animatorskiego, 59/160
  • 61. to jego dzieło mimo doskonałej oprawy pla- stycznej będzie tzw. kiczem”36 . W innym zaś tekście dopowiada: „Plastyka w filmie animo- wanym gra, oczywiście, bardzo ważną rolę, może być nawet przedmiotem filmu, ale […] pełni, jak dotąd, funkcję służebną, jest tylko środkiem wyrazu artystycznego”37 . Krzysztof Stanisławski uważa z kolei, że film animowany jest „tworem synkretycznym, opierającym się na przekazywaniu za pomocą znaków ikonicz- nych (+ ewentualnie dźwięku) – pozaplastycz- nych kodów słownych, czyli literatury, filozofii itd.”38 Dlatego – przyjmując to stanowisko – nie można analizować filmu animowanego je- dynie za pomocą narzędzi krytyki filmowej lub teorii sztuk plastycznych39 . Podobnie pisze Marian Wimmer, którego zdaniem każdy film animowany powstaje między dwoma bieguna- mi: opowiadaniem (scenariuszem) a porząd- kiem wynikającym z „charakteru kształtów pla- stycznych”, i w zależności od przyjętej kon- 60/160
  • 62. cepcji raz bliżej mu do fabuły (Disney), innym razem zaś do ruchomych form przestrzennych (McLaren)40 . Film animowany jest sztuką synkretyczną, czerpiącą z bogactwa przynajmniej kilku języ- ków artystycznych. Synkretyzm animacji, wbrew powszechnemu wyobrażeniu, wybiega daleko poza jej związki z kinem aktorskim i plastyką. W zależności od tego, który reżyser będzie przedmiotem naszej uwagi, pokrewień- stwo może obejmować plakat i grafikę (filmy Jana Lenicy), komiks (cartoons i anime), ma- larstwo (film absolutny Hansa Richtera i fabu- larny Aleksandra Pietrowa), fotografię (Wale- rian Borowczyk, Marek Serafiński), a nawet rzeźbę (filmy Waldemara Skrobeckiego). Ani- macja lalkowa Jiřego Trnki czy Jana Švank- majera ma wyraźny związek z teatrem mario- netkowym, a film wycinankowy Lotty Reiniger – z tradycją „chińskich cieni”. W skrajnych wy- padkach współczesna animacja potrafi zbliżyć 61/160
  • 63. się do sztuki performance, a nawet do muzyki (rysowany dźwięk Normana McLarena). Nie da się ukryć, że film animowany – jak każdy inny film – przemawia językiem rucho- mych obrazów. Powstaje na podstawie scena- riusza albo scenopisu, z reguły pod kierun- kiem reżysera. Zwykle opowiada jakąś fabułę. Posługuje się substytutem aktora. Ostatecznie zostaje zapisany na taśmie, udźwiękowiony, czasem trafia do dystrybucji. Jeżeli montaż ro- zumiemy nie tylko jako selekcję materiału zdjęciowego, ale także jako gramatykę filmu, dzięki której na skutek świadomego połącze- nia ujęć i dłuższych sekwencji powstaje narra- cja – to film animowany podlega również pra- wom montażu. Z drugiej strony forma w filmie animowanym jest dziełem plastyka. W wypad- ku animacji artystycznej dzieło z reguły po- wstaje rękoma jednego realizatora, który spra- wuje całkowitą kontrolę nad procesem produk- cji (zupełnie jak malarz czy grafik). Wiele fil- 62/160
  • 64. mów nie opowiada żadnej historii, a jedynie przedstawia zrytmizowany ruch abstrakcyj- nych kształtów. Duża liczba animowanych fil- mów fabularnych wykorzystuje swój plastycz- ny rodowód do autotematycznej gry lub zaba- wy formą. Norman McLaren w trakcie pracy nad animowanym dźwiękiem. Wbrew pozorom film animowany nie jest 63/160
  • 65. spokrewniony tylko ze sztukami plastycznymi, ale rów- nież z teatrem, muzyką, rzeźbą czy komiksem Czy zatem granica między kinem a plastyką jest umowna i zależy od tego, czy weźmiemy pod uwagę film lalkowy czy abstrakcyjną kino- plastykę? Taki relatywizm do niczego nie pro- wadzi. Moim zdaniem animację należy trakto- wać jako dzieło filmowe, gdyż jest zgodna z fundamentalną naturą filmowego medium. Zdaniem Gilles’a Deleuze’a kino musi speł- niać cztery warunki: (1) „fotografia migawko- wa”; (2) „jednakowy rytm zdjęć migawko- wych”, czyli równa odległość między zwolnie- niem każdej klatki; (3) „przedruk jednakowego rytmu na podkład”, czyli przeniesienie odległo- ści na nośnik; (4) oraz „mechanizm przesuwa- nia obrazów”41 . Myli się zatem ten, co uważa, że animację z filmem łączy sam nośnik zapisu, tym bardziej że tradycyjne dzieło plastyczne z reguły nie 64/160
  • 66. spełnia żadnego z wymienionych warunków. To, czy obrazy widoczne na ekranie zostały zarejestrowane „z natury” czy też wykreowa- ne, nie decyduje o filmowości, choć niestety pokutuje przeświadczenie, że film to „ożywio- ne fotografie”, reprodukcja świata widzialnego. W praktyce liczy się status obrazu. O pełnej „kinowości” filmu animowanego – pisze Deleu- ze – „decyduje fakt, że rysunek nie przedsta- wia jakiejś dopracowanej sceny czy postaci, lecz jest raczej zarysem jakiejś postaci cały czas się tworzącej lub znikającej, o której wy- glądzie decyduje ruch linii i punktów uchwyco- nych w dowolnym momencie przebywanej przez nie trasy. […] Nie ukazuje on nam po- staci uchwyconej w jakimś szczególnym mo- mencie, lecz ciągłość ruchu, który opisuje tę figurę”42 . Inaczej mówiąc, tradycyjne dzieło plastyczne, jak malarstwo, rzeźba czy fotogra- fia, przedstawia formy utrwalone i niezmienne, kino zaś – powstające lub rozwijające się na 65/160
  • 67. oczach widza. Mogą to być zdjęcia, jak rów- nież rysunki czy obrazy cyfrowe. Oprócz tego należy pamiętać, że to widz narzuca mechanizm odbioru dzieła, co próbo- wałem pokazać na przykładzie eksperymentu Simmel i Heidera. Bywalec galerii potrafi nadać sens nawet abstrakcyjnym kształtom, nigdy jednak nie stworzy z nich fabuły. Nato- miast widz filmu animowanego, nauczony łą- czyć ze sobą obrazy w ruchu, z pogoni punk- tów i kresek ułoży historię miłosną. Wymiary filmu animowanego Jak już wcześniej wspomniałem, częstokroć fałszywie utożsamia się film animowany z kre- skówką. W praktyce – jak wiadomo – istnieje wiele technik, różniących się tworzywem, środkami wyrazu oraz możliwościami kreacji bohatera i wydarzeń. Ponieważ technika ma tak wielki wpływ na styl filmów, jest wykorzy- 66/160
  • 68. stywana jako kryterium podziału animacji na kategorie lub – jak chcą niektórzy – gatunki. Na ogół rozróżnia się animację rysunkową i lalkową, choć bezpieczniej byłoby mówić o animacji dwuwymiarowej albo płaskiej, w opo- zycji do trójwymiarowej bądź też przestrzen- nej. W ten sposób przesuwamy akcent z tech- niki na efekt, ponieważ o zakwalifikowaniu fil- mu do jednej lub drugiej kategorii powinny de- cydować właściwości obrazu, co za chwilę wy- jaśnię. Andrzej Kossakowski patrzy na ten problem z dokładnie odwrotnej perspektywy, choć wśród autorów piszących o animacji nie znala- złby pewnie wielu sprzymierzeńców. Trzeba się jednak liczyć z głosem tego – skądinąd znakomitego – badacza, ponieważ jego książ- ka poświęcona filmowi animowanemu, przez długi czas pozbawiona konkurencji na polskim rynku wydawniczym, kształtowała całe pokole- nia miłośników X muzy. Kossakowski wyróż- 67/160
  • 69. nia dwie odmiany, a zarazem dwa bieguny animacji: odmianę przedmiotową i rysunkową. Do przedmiotowej zalicza film lalkowy, wyci- nankowy, a nawet „chińskie cienie” Lotty Re- iniger i szpilkowy ekran Alexandre’a Alexeïef- fa43 . Niebezpieczeństwo takiego podziału kryje się w niekompetencji widza. Kryterium nie może być jedynie kwestią wiedzy, zwłaszcza trudnej do zdobycia. Widząc ożywione arcy- dzieła malarstwa w Mona Lisa Descending a Staircase (1992) Joan Gratz, powiemy, że to film rysunkowy. Niestety, według podziału Kossakowskiego mamy tu do czynienia z ani- macją przedmiotową, albowiem farbę olejną w dziele Gratz imituje plastelina. Myślę, że po- winny nas interesować obiektywne kryteria klasyfikacji, a nie erudycja widza. Zgodzimy się zapewne, że w wypadku filmu przestrzennego ów podział wygląda prościej, gdyż sposób fotografowania obiektu, niezależ- nie od obranej stylistyki, pozostaje zawsze ten 68/160
  • 70. sam. Próby rozdzielenia filmu lalkowego, pla- stelinowego i „rzeczowego” – które podejmuje chociażby Wojciech Mischke – już na pierw- szy rzut oka wydają się kontrowersyjne44 . Od- mienne środki wyrazu nie mogą sprawdzać się wyłącznie w warunkach laboratoryjnych. Film plastelinowy – w odróżnieniu od tradycyj- nego filmu lalkowego – powinien się wyróż- niać twórczym wykorzystaniem podatnego na modelowanie tworzywa (jak w Closed Mon- days Willa Vintona bądź Morph Files Petera Lorda). W praktyce bywa dokładnie na odwrót – drewniane marionetki George’a Pala poru- szają się tak, jakby były zrobione z plasteliny (rozgniatają się na placek, wyginają we wszystkie kierunki), a plastelinowe filmy Nicka Parka imitują (albo raczej parodiują) aktorskie kino przygodowe. Dlatego określenie podga- tunku w niczym nam nie pomoże. Animacja dwuwymiarowa budzi jeszcze więcej kontrowersji, ponieważ obejmuje kilka 69/160
  • 71. odmiennych technik: (1) klasyczną, czyli ry- sunkową, (2) wycinankową, (3) ekran szpilko- wy, (4) technikę non-camerową (5) oraz cyfro- wą. Istnieje ponadto kilka technik pokrewnych, jak przenikanie (morphing) oraz repollero. Przenikanie polega na płynnym przechodze- niu jednego obrazu w drugi, z kolei repollero – znane na przykład z Nagrodzonych uczuć (1953) Jana Lenicy i Waleriana Borowczyka lub programów dokumentalnych o sztuce – na tworzeniu narracji za pomocą statycznych ob- razów z wykorzystaniem rozmaitych środków filmowych, jak montaż lub ruch kamery. Prze- nikanie i repollero pozwalają uzyskać suge- stywną iluzję ruchu form plastycznych, ale nie sposób zaliczyć ich do animacji. Pozostałe techniki również wymagają uściślenia. Wyci- nanka jest w zasadzie filmem trójwymiaro- wym, tyle że lalki – wycięte z papieru i ułożo- ne płasko pod obiektywem kamery – upodob- niają się na kliszy filmowej do dwuwymiaro- 70/160
  • 72. wych rysunków. Tak samo ekran szpilkowy (o którym w rozdziale 7), który po sfotografowa- niu klatka po klatce stwarza wrażenie ożywio- nych rycin, w rzeczywistości jest skompliko- wanym urządzeniem złożonym z tysięcy szpi- leczek. Nawet określenie „film rysunkowy” trzeba czasem traktować jako metaforę. Wiele technik, takich jak wydrapywanie szkiców na pokrytej farbą płycie gipsowej (wynalazek Pio- tra Dumały) lub animowanie piasku (twór- czość Caroline Leaf), pozwala uzyskać efekt płaskiej grafiki, ale ma niewiele wspólnego z powstawaniem kreskówki na oddzielnych ar- kuszach papieru lub celuloidu. 71/160
  • 74. Dwa bieguny sztuki animacji, czyli abstrakcyjna kino- plastyka i komercyjna kreskówka. Mimo oczywistych różnic w podobny sposób korzystają z możliwości, ja- kie daje poklatkowa technika zdjęć. Malarstwo w ruchu nr 1 (1947) Oskara Fischingera i Bosko gadający dzie- ciak (1929) Hugh Harmana i Rudolpha Isinga 73/160
  • 75. Chciałbym jednak zaznaczyć ważną rzecz: w rozważaniach na temat animacji należy roz- dzielić teoretyczną ortodoksję od praktyczne- go posługiwania się ogólnie przyjętymi termi- nami. Na co dzień oczywiście używa się okre- śleń „film rysunkowy”, „lalkowy” i „wycinanka”, a nie „animacja dwuwymiarowa” czy „prze- strzenna”. Każda technika wiąże się bowiem z długą tradycją, nie wyłączając kultu gwiazd i mistrzów. Suche pojęcia nie zastąpią czytel- nych, starych jak kino określeń, nawet za cenę braku precyzji. Teoretyczna pedanteria będzie mi zatem pomocna tylko w obliczu groźby nieporozumień. To samo dotyczy kwe- stii gatunku. Film animowany, bardzo często nazywany gatunkiem, nie pasuje do żadnej z istniejących genologii. Nie jest również ro- dzajem filmowym. Istnieją bowiem zarówno animowane dokumenty (Anamorphosis i The Fantom Museum braci Quay, Historia naturae Jana Švankmajera), obrazy stricte fabularne 74/160
  • 76. (familijne kino Disneya), oświatowe i eduka- cyjne (Było sobie życie Alberta Barillégo), eks- perymentalne (Hansa Richtera lub Vikinga Eg- gelinga) oraz naukowe i instruktażowe. Dodat- kowo twórcy animacji sięgali już po wszystkie możliwe konwencje gatunkowe, jak western, komedia czy musical. Istnieją nawet animowa- ne filmy erotyczne (pierwszy, Eveready Har- ton in Buried Treasure, powstał mniej więcej w roku 1928). Jak wyjść z tego kręgu sprzecz- ności? Można dla wygody umieścić animację na marginesie kina lub nawet poza jego grani- cami, ale można ją również potraktować jako odrębne zjawisko filmowe, które – w odróżnie- niu od filmu fotograficznego, opartego na re- produkcji – nie rejestruje rzeczywistości w jej naturalnym czasie, ale kreuje i czas, i prze- strzeń. Jest zatem alternatywną formą kina. Podlega co prawda tym samym prawom i ograniczeniom, ale różni się fundamentem – kreacyjnym charakterem obrazów. Jeżeli ani- 75/160
  • 77. mację nazywa się gatunkiem, trzeba mieć świadomość, co się kryje za tym uproszcze- niem. Kierując się filozoficzną dewizą, że nie nale- ży mnożyć wielości ponad konieczność, ogra- niczę myślenie o animacji do poszczególnych technik, wskazując również dwa bieguny styli- styczno-formalne. Oczywiście, biorąc pod uwagę choćby samo kino nieme, można ani- mację dzielić bez końca na rozmaite podga- tunki, takie jak gagowa kreskówka, lightning sketches, living sculpture, lalkowy film reali- styczny oraz wiele innych. Także w tym wy- padku gatunkowość jest używana w znacze- niu przenośnym. Są to raczej grupy filmów, które łączy wspólna konwencja lub stylistyka. O dwóch biegunach sztuki animacji pisze Paul Wells w książce Understanding Animation45 . Jednym z nich jest animacja ortodoksyjna, drugim – eksperymentalna. Każdy typ odzna- cza się siedmioma cechami. W wypadku ani- 76/160
  • 78. macji ortodoksyjnej są to: (1) figuratywność, (2) konstrukcja fabularna, (3) forma narracyj- na, (4) okazjonalne odwołania do kon strukcji dzieła lub inaczej umiarkowany autotema- tyzm, (5) jedność stylu, objawiająca się mię- dzy innymi w podobnym traktowaniu elemen- tów świata przedstawionego, (6) nieobecność artysty, którego zastępuje studio, oraz (7) dy- namika wynikająca z dialogów. Z kolei anima- cję eksperymentalną cechuje (a) abstrakcjo- nizm bądź abstrakcyjna reinterpretacja kształ- tów, będąca w zgodzie z rymem i ruchem form plastycznych uwolnionych spod prawa prawdopodobieństwa, (b) zaburzenie linearnej ciągłości filmu, (c) zerwanie z konwencjonal- nymi formami narracyjnymi, (d) autotematycz- ność, (e) mieszanie rozmaitych stylów i wizji artystycznych, (f) strategia autorska oraz (g) dynamika dzieła muzycznego, a w praktyce – brak dialogów. Film animowany kształtował się pomiędzy tymi biegunami niemal od po- 77/160
  • 79. czątku wieku XX. Jedni artyści całkowicie sku- pili się na opowiadaniu historii, inni poświęcili się abstrakcyjnemu kinomalarstwu. Wielu zaś próbowało wyjść naprzeciw oczekiwaniom wi- downi domagającej się lekkostrawnej uciechy, wzbogacając jednocześnie swój artystyczny język eksperymentalną formą i narracją. Dzię- ki podwójnemu obliczu animacja mogła stać się popularną dziedziną rozrywki, wzbudzają- cą takie same emocje jak kino aktorskie, z drugiej strony jednak – sztuką awangardową o wyjątkowej urodzie plastycznej. Każdy film animowany zawiera w sobie ten sam poten- cjał. Każdy animator staje w obliczu takich sa- mych możliwości. * Na koniec chciałbym zaproponować własną definicję filmu animowanego. Chociaż okres, któremu jest poświęcona niniejsza książka, dotyczy animacji bez wyjątku kinowej, posta- 78/160
  • 80. ram się, by definicja była uniwersalna, to zna- czy uwzględniała technologiczny postęp me- diów audiowizualnych. Film animowany jest odmianą sztuki filmo- wej wyróżniającą się poklatkową techniką zdjęć, dzięki której na ekranie powstaje sztuczny, wykreowany przez realizatora ruch obiektów, płaskich bądź trójwymiarowych. Użycie fotografii poklatkowej musi być widocz- nym i znaczącym zabiegiem stylistycznym, nigdy zaś środkiem mającym na celu stworze- nie iluzji rzeczywistości. Kreacja ruchu może się odbywać zarówno za pomocą kamery, komputera, jak i bezpośrednio na taśmie. „Fil- mowość” animacji nie jest związana z żadnym konkretnym medium (jak kino, telewizja, Inter- net itd.), ale ze sposobem jej odbioru przez widza. 79/160
  • 81. 2. Prehistoria animacji Pierwszych wzmianek o żywych obrazach wyświetlanych na ekranie doszukamy się już w pismach starożytnych filozofów – w trakta- cie Lukrecjusza De natura rerum oraz u Plato- na (demiurg animujący lalki czy jaskinia pla- tońska jako animowany teatr cieni). Choć opis skrępowanych kajdaniarzy oglądających w ciemnej jaskini spektakl będący iluzją rze- czywistości w istocie przypomina seans filmu rysunkowego, to jednak tego typu analogie należy chyba traktować jako zwykłą próbę no- bilitowania animacji poprzez autorytet wielkich filozofów. Ale niektórzy historycy filmu idą jeszcze dalej. Doszukują się pierwocin anima- cji u samych źródeł ludzkiej kultury – w malo- widłach jaskiniowych1 . Opinię taką należy rów- nież uznać za dyskusyjną z prostego powodu:
  • 82. te same malowidła przywoływane są jako za- lążek pisma, malarstwa, komiksu, kultów reli- gijnych. W czasach gdy nie istniał podział na poszczególne dyscypliny artystyczne, wydra- pana w jaskini sylwetka bizona mogła pełnić kilka funkcji jednocześnie. 81/160
  • 83. Film animowany z czasów pierwotnych. Malowidło ścienne z jaskini w Altamirze (ok. 15 tys. lat p.n.e.) 82/160
  • 84. Jaskinia Platońska jako prototyp kina, a zwłaszcza animacji. Zdaniem jednych dowód na to, że filmowy sposób myślenia jest stary jak kultura, zdaniem dru- gich – próba nobilitacji kina za pomocą tekstów staro- żytnych filozofów. Rycina na podstawie obrazu Corne- lisa Cornelisza (1604) Jedno jest pewne, sztuki plastyczne zawsze miały słabość do form narracyjnych, chciały – 83/160
  • 85. jak literatura – opowiadać historie. Ale co zro- bić, by były to historie żywe? Wśród malowideł jaskiniowych w hiszpańskiej Altamirze (około 15 tysięcy lat p.n.e.) znajdują się wizerunki zwierząt mających więcej niż cztery kończyny. Wielu historyków sztuki i kina zwraca uwagę na ich filmowy charakter. Jak pisze Gerald Ni- xon: „ekspozycja ta zdaje się mieć dużo wię- cej wspólnego z filmem niż jakakolwiek inna wystawa malarstwa w galerii czy muzeum. Bez wątpienia to poczucie identyfikacji z ki- nem w dużym stopniu wynika z wyjątkowej ilu- zji ruchu zwierząt […]”2 . Większa liczba nóg to optyczna sztuczka mająca na celu uzyskanie złudzenia tego, czego tak naprawdę na obra- zie nie ma i być nie może – ruchu. Zapewne prehistoryczny artysta czuł, że płaskie i sta- tyczne malowidło nie oddaje bogactwa natury. Za pomocą prostej sztuczki pokonał przeszko- dę, choć nie mamy pewności, czy taki efekt go zadowolił. 84/160
  • 86. Władysław Jewsiewicki wyróżnia jeszcze dwa inne sposoby tworzenia iluzji ruchu w sztuce jaskiniowej: poprzez migawkowe od- wzorowanie jakiejś sceny oraz przedstawienie kolejnych faz ruchu postaci bądź zwierzęcia za pomocą szeregu rysunków (jak na taśmie filmowej)3 . Moim zdaniem oba przykłady to zwykłe narzucenie prehistorycznemu artyście sposobu myślenia człowieka, który zna kino i fotografię. Owa „migawkowość” oraz „sekwen- cjonalność” to po prostu intuicyjne próby dy- namizacji obrazu. Fascynacja ruchem jest ponadczasowa. Odnajdziemy ją w każdej epoce historycznej, pod każdą szerokością geograficzną. Nie spo- sób wymienić wszystkich prób ożywienia dzie- ła sztuki lub choćby stworzenia iluzji ruchu – od zastygłych w półgeście posągów greckich, po mobilne instalacje Alexandre’a Caldera i Marcela Duchampa. Co ciekawe, pewne konwencje plastyczne przetrwały kilkanaście 85/160
  • 87. tysięcy lat – przykładem znany rysunek Le- onarda da Vinci przedstawiający konia. Zwie- rzę, ukazane w kilku fazach ruchu jednocze- śnie, przebiera w powietrzu przednimi kopyta- mi. Artysta prawdopodobnie albo usiłował jak najwierniej sportretować niepokornego mode- la, albo też marzył, by naszkicowany rumak poderwał się do biegu. To, za czym tęsknił ar- tysta z Altamiry, Leonardo oraz wiele pokoleń malarzy, po raz pierwszy ujrzał Eadweard Muybridge, uznawany jednocześnie za pionie- ra kina, fotografii poklatkowej i animacji. Powiedzmy jasno: Muybridge nigdy nie zre- alizował filmu. Tworzył serie fotografii przed- stawiających ludzi bądź zwierzęta w ruchu, które następnie publikował w albumach. Każ- de zdjęcie należało więc oglądać osobno. W praktyce znaczenie pojedynczej fotografii – jak zauważa Amy Lawrence – powstaje w re- lacji z pozostałymi, tworzącymi dłuższą se- kwencję4 . Gdy wynaleziono kino, cykle obraz- 86/160
  • 88. ków różniących się fazami ruchu z przyzwy- czajenia zaczęto czytać jak taśmę filmową. Po latach fotograficzne studia Muybridge’a prze- niesiono na ekran, montując je jak zwykły film. Dodajmy, że pod względem technicznym te ożywione sekwencje są niedoskonałe, gdyż liczba „klatek” na sekundę waha się w nich od 6 do 12, a wiele zdjęć zawiera rozmaite błędy, takie jak różny czas naświetlenia czy powtó- rzenie ujęcia5 . Biorąc pod uwagę samą techni- kę realizacji (każda klatka została wykonana oddzielnie, a sztuczny, wykreowany na stole montażowym ruch postaci widać dopiero po wyświetleniu zdjęć z dużą prędkością), łatwo zauważyć podobieństwo tego eksperymentu z klasyczną kreskówką, która zanim trafi na ekran, wpierw istnieje na luźnych arkuszach papieru lub celuloidu. Muybridge z pewnością patronuje animatorom, choć – zdaniem Law- rence – należy go raczej traktować jako pre- kursora rotoskopii, czyli technologii kopiowa- 87/160
  • 89. nia postaci z kliszy filmowej na papier w celu uzyskania naturalnego ruchu animowanych postaci, wynalezionej w latach dwudziestych XX wieku przez braci Fleischerów6 . Zagłębiając się w tak zwaną archeologię ożywionej plastyki, nie sposób ominąć zaba- wek optycznych, popularnych już w wieku XV (choć niektórzy i w tym wypadku sięgają do starożytności). Wynalazki te pozwalały uzy- skać iluzję ruchu, wykorzystując ułomność mechanizmu ludzkiej percepcji. Skonstruowa- no ich tak wiele, że ograniczę się wyłącznie do tych, które mają najwięcej wspólnego z fil- mem animowanym. 88/160
  • 90. Seria fotografii Eadwearda Muybridge’a, przedstawia- jących poszczególne fazy ruchu dłoni rysującej koło (1887). Choć Muybridge nigdy filmu nie zrealizował, uchodzi za pioniera kina 89/160
  • 91. Latarnia magiczna – prototyp kina animowanego. Ry- cina z rozprawy Ars Magna Athanasiusa Kirchera (1646). Mniej więcej w roku 1640 Athanasus Kir- cher zbudował latarnię magiczną (którą na- stępnie opisał szczegółowo w dziele Ars Ma- gna Lucis et Umbrae z roku 1646), nieskom- 90/160
  • 92. plikowany projektor służący do wyświetlania ręcznie malowanych przeźroczy, za pomocą których można było opowiedzieć prostą fabu- łę. Seans latarni magicznej przypominał – w dość prymitywnej postaci – film animowany, gdyż łączył ruchomą plastykę z quasi-kinową projekcją. Liczni kontynuatorzy udoskonalili i spopularyzowali wynalazek Kirchera. W epoce oświecenia modne stały się seanse, w trakcie których za pomocą latarni wywoływano duchy zmarłych, choć Kircher wierzył, że jego latar- nia magiczna będzie demistyfikować wszelkie optyczne iluzje, a więc pomoże w walce z za- bobonami. Traktował swój przyrząd jako cen- ną pomoc w edukacji (również religijnej), a na- wet w dyplomacji7 . Podobny był przecież los kinematografu, który na początku postrzegano jako instrument naukowy. Jednakże w krótkim czasie – i wbrew przewidywaniom braci Lumi- ère – kino stało się fabularną rozrywką. Przed- stawienia upiorów, zjaw i duchów za pomocą 91/160
  • 93. ulepszonej latarni magicznej, czyli tak zwane fantasmagorie, przybierały często formę świetlnego teatru, iluzjonistycznego przedsta- wienia. Fantasmagorie spopularyzował na przełomie XVIII i XIX wieku Étienne Gaspard Robertson, wywołując duchy Marata, Volta- ire’a czy Robespierre’a. Były to więc pierwsze w dziejach horrory, na dodatek animowane. Chcąc stworzyć wrażenie ruchu, Robertson używał niekiedy jednocześnie dwóch latarni magicznych (poruszanych na wózkach), a tak- że różnego rodzaju soczewek, ponadto lubił nakładać na siebie dwa przeźrocza. Co wię- cej, aby stworzyć nastrój grozy, korzystał z ak- torów, kukieł, scenografii, muzyki (wykonywa- nej na szklanej harmonice), odgłosów, gry świateł. To dlatego X. Theodore Barber na- zwał fantasmagorie Robertsona „wydarzeniem multimedialnym”8 . 92/160
  • 95. Innym przykładem animacji sprzed epoki kina są tak zwane flipbooki. Kilku pionierów fil- mu animowanego, jak choćby Władysław Sta- rewicz czy Winsor McCay, wynalazło technikę fotografii poklatkowej, inspirując się tą, zdawa- łoby się, dziecinną zabawką. O „magicznych książeczkach” pisał Karol Irzykowski w Dzie- siątej Muzie również jako o prymitywnej kre- skówce. Flipbooki, niewielkich rozmiarów ksią- żeczki, składały się z serii rysunków różnią- cych się poszczególnymi fazami ruchu. Wy- starczyło przewertować obrazki kciukiem, by zobaczyć krótką animowaną scenkę. Współ- czesna kreskówka jest niczym innym jak sfo- tografowanym i wyświetlonym na ekranie flip- bookiem. 94/160
  • 96. Fenakistiskop Josepha Plateau. Optyczna zabawka przedstawiająca plastykę w ruchu Według Richarda Leskosky’ego pierwszym urządzeniem do tworzenia iluzji ruchomych obrazów, które przypominały film animowany, była optyczna zabawka z roku 1832 roku o nazwie fenakistiskop (phenakistoscope), czyli osadzona na trzonku wirująca tarcza z wyma- lowanymi dokoła obrazkami, różniącymi się fazami ruchu9 . Iluzja powstawała tak samo jak 95/160
  • 97. w kinie: obrazki „zlewały się” w ruchomą se- kwencję dzięki niedoskonałości ludzkiego oka. Można jednak zapytać, co ta prymitywna za- bawka, przedstawiająca na przykład biegną- cego rumaka lub maszerującego żołnierza, miała wspólnego z kinową animacją. Odpo- wiedzi udziela życiorys wynalazcy fenakisti- skopu – Josepha Plateau, belgijskiego fizyka i profesora Uniwersytetu w Gandawie. Ojciec Josepha był malarzem pejzażystą i ponoć chciał, by syn poszedł w jego ślady. Ponieważ Joseph bardziej interesował się fizyką niż sztuką, a przedwcześnie zmarły ojciec nie zdołał narzucić mu swej woli, w rezultacie nie został artystą, ale swoje umiejętności pla- styczne wykorzystał, własnoręcznie sporzą- dzając rysunki do pierwszych sześciu fenaki- stiskopów10 . Później współpracował z ceniony- mi w owych latach rysownikami i rytownikami. Skoro więc dbał o plastyczną urodę ożywio- nych obrazków, nie chodziło mu wyłącznie 96/160
  • 98. o iluzję ruchu. Na marginesie można dodać, że obrazki w fenakistiskopach opowiadały nie- kiedy mikrohistoryjkę, na przykład o mężczyź- nie wpadającym przez przypadek do beczki z wodą. W roku 1853 Austriak Franz von Ucha- tius połączył fenakistiskop Plateau z latarnią magiczną, by wyświetlić iluzję na specjalnym ekranie. Był to kolejny krok w stronę prawdzi- wego kina animowanego. 97/160
  • 99. Tarcza fenakistiskopu z wymalowaną scenką akroba- tyczną. Łączy złudzenie optyczne z mikroopowieścią 98/160
  • 100. Wszystkie te urządzenia, a także wiele in- nych, przypominały pod względem budowy i mechanizmu działania współczesne projekto- ry. Nie trzeba mieć wielkiej wyobraźni, by w kręcących się wokół własnej osi bębnach i tar- czach podświetlanych naftą bądź elektryczno- ścią (tachyskop) ujrzeć prototyp kina, choć widz, wpatrując się w jeden punkt, śledził na ogół zjawisko optyczne, nie brał jednak udzia- łu w przedstawieniu. Wyjątek stanowiła dzia- łalność Francuza Émile’a Reynauda. Wyna- lazca ten, wzorując się na dokonaniach swo- ich poprzedników – od Kirchera do Plateau, w roku 1877 skonstruował praksynoskop (praxi- noskope), niewielki rzutnik umożliwiający pro- jekcję ręcznie malowanych rysunków w ruchu za pomocą systemu zwierciadeł i soczewek. Urządzenie to, sprzedawane w sklepach z za- bawkami, cieszyło się wielkim powodzeniem. Reynaud udoskonalił wówczas swój wynala- zek, inspirując się budową roweru – małe koło 99/160
  • 101. pełniło funkcję szpuli z taśmą filmową, duże zaś przenosiło obraz na ekran za pomocą zwierciadeł11 . W roku 1889 Reynaud opaten- tował tak zwany teatr optyczny, a w roku 1892 podpisał z paryskim Musée Grevin pięcioletni kontrakt na projekcje swoich ręcznie malowa- nych „filmów”. Zdaniem wielu historyków X muzy to właśnie Reynaud był pierwszym ani- matorem. 100/160
  • 102. Émile Reynaud obsługuje swój teatr optyczny. Poniżej jedna z dwóch ocalałych szpul z ręcznie wykonanymi rysunkami Przedstawienia, które reklamowano jako pantomimy świetlne (pantomimes lumineu- ses), odbywały się od trzeciej do szóstej i od 101/160
  • 103. ósmej do jedenastej (co najmniej pięć razy dziennie, a w weekendy – dwanaście lub wię- cej), przy akompaniamencie muzyki i przed publicznością, która płaciła za wstęp. Bilety kosztowały 50 centymów, tyle samo co wej- ściówki na pierwsze pokazy kinematografu. Każdy mieszkaniec Paryża mógł sobie pozwo- lić na tę przyjemność. W pierwszym roku Rey- naud wyświetlał trzy fabuły: Biedny Pierrot (Pauvre Pierrot, składający się z 500 obraz- ków), Klown i jego pieski (Clown et ses chi- ens, 300 obrazków) oraz Dobry kufel piwa (Un bon bock, 700 obrazków), które tworzyły ra- zem półgodzinny pokaz. Wszystkie obrazki były ręcznie malowane na specjalnie perforo- wanych paskach papieru, pełniących funkcję taśmy filmowej i nawiniętych na szpulę12 . Owe pantomimy świetlne różni od filmu animowa- nego sposób utrwalenia obrazu na nośniku oraz inna metoda projekcji, wzorowana na la- tarni magicznej lub teatrze cieni (projekcja od- 102/160
  • 104. bywała się od tylnej strony ekranu). Używając dzisiejszej terminologii, powiedzielibyśmy, że „teatr optyczny” był filmem non-camerowym, ale efekt do złudzenia przypominał współcze- sne kolorowe kreskówki. Ponieważ namalo- wanie na jednym pasku zarówno bohaterów, jak i dekoracji było w praktyce zbyt skompliko- wane, statyczne tło wyświetlano z osobnego projektora, przypominającego latarnię magicz- ną. To kolejne podobieństwo do klasycznej animacji rysunkowej na celuloidach, w której obraz również składa się z dwóch planów, często wykonanych w zupełnie różnych tech- nikach plastycznych13 . Istotne różnice to nie- zbyt płynny ruch postaci oraz lekkie przenika- nie się tła i elementów animowanych. Ponadto projekcje były wyjątkowo długie jak na tak małą liczbę obrazków. Oryginalne pantomimy wyświetlano z prędkością 6–8 obrazków na sekundę, poza tym Reynaud ręcznie manipu- 103/160
  • 105. lował ruchem projektora, podobno nawet za- trzymywał akcję14 . Wynalazek Reynauda wpierw spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem. Co obejrzała pa- ryska publiczność w roku 1892? Historyjkę o Pierrocie i Arlekinie, którzy próbują zwrócić uwagę Colombiny, pieska skaczącego przez obręcz i fikającego na piłce, wreszcie – scen- kę z kuchcikiem wypijającym po kryjomu za- wartość kufla mężczyźnie zalecającemu się do kelnerki15 . Ale czy widzowie kupili bilety, by oglądać takie błahostki? Nie zapominajmy, że Musée Grevin było muzeum figur woskowych, w którym chętnie pokazywano wszelkie atrak- cje oparte na iluzji rzeczywistości. Seanse praksynoskopu reklamowano jako imitację prawdziwego życia, cud automatyki i optyki. Należy jednak przypuszczać, że owe seanse miały również charakter fabularny. Bawiły pu- bliczność komediowymi pantomimami, zabaw- 104/160
  • 106. nym dialogiem, wykonywanym na żywo przez dwóch asystentów Reynauda, a także muzyką (serenadę Colombiny śpiewał osobiście kom- pozytor, Gaston Paulin). Był więc to prototyp animacji nie tylko barwnej, ale i dźwiękowej! Sława „teatru optycznego” zakończyła się dość prędko. Już w roku 1893 dyrektor Musée Grevin narzekał, że Reynaud nie wywiązuje się z umowy, według której repertuar miał być co roku zmieniany. Tymczasem eksploatowa- ne bez przerwy taśmy ulegały niszczeniu, a nowych nie przybywało. Reynaud wziął urlop, by namalować nową scenkę (było to – jak ła- two się domyślić – zajęcie pracochłonne), ale wówczas chimeryczna publiczność zaintere- sowała się nowym „cudem mechaniki” – kine- toskopem Edisona, który w roku 1894 cieszył się w Paryżu sporą popularnością16 . Jak na ironię, Edison, który widział pierwszy pokaz teatru optycznego na Wystawie Światowej w Paryżu w roku 1889, wykorzystał bez zgody 105/160
  • 107. Reynauda kilka jego pomysłów. Na nic się nie zdało ulepszanie wynalazku i premiera no- wych „filmów” w roku 1894 – Sen przy komin- ku (Un rêve au coin du feu, 400 obrazków) oraz Dokoła przebieralni (Autour d’une cabine, 636 obrazków). 28 grudnia 1895 roku zade- biutował kinematograf, a jako miejsce pierw- szego publicznego pokazu – przypomnę – brano pod uwagę właśnie Musée Grevin. „Żywe obrazy” braci Lumière stanowiły wierną, fotograficzną imitację rzeczywistości, a co naj- ważniejsze – zmiana repertuaru nie przyspa- rzała wielkich trudności. Jak podaje V. R. Schwartz, Reynaudowi już w 1892 roku pro- ponowano włączenie do teatru optycznego fo- tografii, ale wierzył on, że jego rysunki mają więcej wartości artystycznych niż mechanicz- na rejestracja świata17 . Gdy poszedł po rozum do głowy, było już za późno. Rozgoryczony niepowodzeniami, Reynaud rozbił teatr optyczny młotkiem, a jego szczątki 106/160
  • 108. wrzucił razem ze szpulami do Sekwany. Na szczęście jego syn schował dwie pantomimy (Pauvre Pierrot oraz Autour d’une cabine), które ocalały do dziś. Dzięki nim udało się wiernie zrekonstruować pokazy z Musée Gre- vin. Dokonał tego polski filmowiec Julian Pap- pé18 . Reynaud nie poddał się przeciwnościom losu, rozpoczął prace nad stworzeniem kina trójwymiarowego (stéréo-cinéma), które opa- tentował w roku 1902. I znów poniósł klęskę. Nie zrozumiał, że widzowie nie chcieli już oglądać wyłącznie nowinek technicznych, jak w wieku XIX, ale zapragnęli czegoś więcej – fabuły, dokumentalnego obrazu świata, emo- cji. Nastał wiek XX – stulecie kina. 107/160
  • 109. Fragment taśmy z obrazem Dokoła przebieralni (1895). Tło wyświetlano z drugiego projektora Reynaud zmarł w biedzie i zapomnieniu, tu- łając się po szpitalach i domach opieki. Panto- mimy świetlne podzieli losy wielu innych „cu- downych” wynalazków z przełomu wieków. Ki- nematografii również nie wróżono popularno- ści dłuższej niż jeden sezon. Jednak dzięki ar- tystom takim jak Georges Méliès, Edwin Por- ter czy Ferdinand Zecca kino w krótkim czasie stało się nowym widowiskiem oraz siódmą sztuką, natomiast urządzenie Reynauda – jak pisał Giannalberto Bendazzi – pozostało za- bawką dla dzieci19 . 108/160
  • 110. * Długa prehistoria „ożywionych obrazów” jest dla animatorów czymś równie ważnym jak mity dla poetów. Nie tylko wyznacza wspólny horyzont myślenia, ale i nadaje animacji par excellence wiele różnych znaczeń – od tech- nicznego wynalazku po dzieło alchemika. Po- zostaje oczywiście pytanie: czy animacja, w odróżnieniu od tradycyjnego kina, jest uzależ- niona od specyficznej techniki realizacji czy też nie? Co prawda film animowany można stworzyć bez kamery, na przykład malując po- szczególne kadry bezpośrednio na kliszy, ale by taki film wyświetlić, trzeba jednak użyć standardowego projektora, wcześniej zaś przekopiować rękodzieło na taśmę. Mimo że historia filmu animowanego rozpoczyna się – przepraszam za truizm – z chwilą wynalezie- nia kina, biografie „proroków animacji”, jak ich nazywa Siergiej Asienin, często do złudzenia 109/160
  • 111. przypominają biografie współczesnych mi- strzów animacji autorskiej, którzy samotnie, klatka po klatce, realizują swoje filmy, tworzą nowe techniki ożywiania obrazów, wierząc jednocześnie, że to, czym się zajmują, zainte- resuje widzów. „Diabelscy bracia Lumiere – użalał się w wywiadzie Julian Antonisz. – Film skończył się z chwilą wynalezienia kamery fil- mowej. Wszędzie panowała wspaniała Non- Camera dopóki oni nie opatentowali tego fa- talnego wynalazku”20 . Jest w tym żarcie nuta prawdy. Kino aktorskie stało się wielkim prze- mysłem, zatrudniającym przy jednej produkcji nieraz setki specjalistów, obracającym miliar- dami dolarów, dążącym do technicznej perfek- cji. W pogoni za zyskiem, lub w strachu przed komercyjną porażką, kino to gubi często du- cha zabawy oraz przyjemność z czystej kre- acji tego, co niemożliwe. To pozwala wyjaśnić, dlaczego wraca się myślami do zapomnianych pionierów filmu, a z drugiej strony – z entuzja- 110/160
  • 112. zmem sekunduje bezkompromisowym arty- stom animacji, takim jak Jurij Norstein, bracia Quay czy Piotr Dumała. W dobie przemysło- wych form produkcji szlachetne rękodzieło za- wsze budzi szacunek. Tylko animacja jednak – zarówno ta z XIX wieku, jak i współczesna – daje samotnemu artyście możliwość realizo- wania profesjonalnych filmów. Czytając o dokonaniach Kirchera, Robertso- na, a zwłaszcza Reynauda, odczuwamy nie- raz pokusę, by odrzucić arbitralną datę po- wstania kina i zaliczyć ich w poczet filmow- ców. Trzeba sobie jednak uświadomić, że kino to nie tylko terkocząca skrzynka, która rzuca na ekran ruchome obrazy, ale bogate zjawi- sko artystyczne i społeczne, które narodziło się 28 grudnia 1895 roku. 111/160
  • 113. 3. Narodziny filmu animowanego Początki filmu animowanego toną w mroku domysłów i spekulacji. Od lat trwa spór, kiedy po raz pierwszy zastosowano technikę zdjęć poklatkowych, kiedy powstała pierwsza se- kwencja animowana, pierwszy film animowa- ny (lalkowy, rysunkowy oraz pełnometrażo- wy), kto był pierwszym artystą kina abstrakcyj- nego itd.1 Osobne dyskusje toczą się w obrę- bie narodowych kinematografii. Coraz to nowe znaleziska weryfikują podręcznikową wiedzę. Filmy odnajdywane są zarówno w państwo- wych filmotekach, jak i zbiorach przypadko- wych posiadaczy. Najmniej wiadomo o pierw- szej dekadzie istnienia kina, ona też wywołuje najwięcej kontrowersji. Aby to zrozumieć, trze-
  • 114. ba sobie uświadomić, jak funkcjonował prze- mysł filmowy sto lat temu. Przynajmniej do po- łowy pierwszego dziesięciolecia XX wieku nie istniał system wypożyczania i katalogowania filmów. Rzadko kto dbał o taśmę, sprzedawa- ną na metry jak tkanina. Nikt nie restaurował zniszczonych negatywów. Minutowe filmy nie miały długiej daty ważności, a do tego wiele z nich istniało najwyżej w kilku kopiach. Wojny i pożary dopełniły dzieła. Bałagan dotyczy również tytułów i autor- stwa. Aby oszukać widzów i właścicieli kin, pośrednicy i realizatorzy sprzedawali te same filmy po kilka razy, tyle że pod zmienionym ty- tułem. Często zamiast nazwiska reżysera umieszczano na początkowej planszy nazwi- sko właściciela wytwórni albo w ogóle pomija- no wszelkie informacje ważne dla współcze- snych historyków. Bywało, że objazdowe kina z oszczędności pokazywały jedną szpulę dzie- ła składającego się z dwóch lub więcej aktów. 113/160
  • 115. Dystrybucja niekompletnych filmów to nie ostatnia przyczyna licznych nieporozumień. Należy jeszcze pamiętać o piractwie, praktyce nagminnej z winy luk w prawie autorskim: o nielegalnym kopiowaniu negatywów, kradzie- ży pomysłów fabularnych i narracyjnych, jak również o wiernych imitacjach popularnych ty- tułów2 . Pytanie: „Kto był pierwszy?” – nie przestaje intrygować. Wielu filmowców zdobyło wszak uznanie dzięki artystycznym dokonaniom, inni tylko dlatego, że wyprzedzili konkurencję. Z drugiej strony nie chodzi tu bynajmniej o spor- tową rywalizację, ale o głębsze zbadanie ge- nezy animacji, a co za tym idzie – kierunków zapożyczeń oraz okoliczności rozwoju. Znajo- mość chronologii wydarzeń w pionierskich la- tach pozwala wyjaśnić wiele ważnych faktów. 114/160
  • 116. Początki filmu lalkowego Pierwszym filmem animowanym, nie tylko lalkowym, był Apel zapałek (Matches Appeal) Arthura Melbourne-Coopera z roku 1899. Film składa się z jednego minutowego ujęcia: z pu- dełka wychodzą zapałki (ta sekwencja zaginę- ła) i formują się w dwie postacie oraz drabinę. Jeden z bohaterów zapisuje na ścianie apel do widzów: AN APPEAL. FOR ONE GUINEA, MESSRS BRYANT & MAY WILL FORWARD A CASE CONTAINING SUFFICIENT TO SUPPLY A BOX OF MATCHES TO EACH MAN IN A BAT- TALION WITH NAME OF THE SENDER INSIDE. N.B. OUR SOLDIERS NEED THEM [Apel. Wpłacając jedną gwineę, firma Bryant & May prześle w odpowiedzi na zapotrzebo- wanie skrzynię z pudełkiem zapałek dla każ- 115/160
  • 117. dego członka batalionu. W środku pudełka znajdzie się nazwisko darczyńcy. PS Nasi żoł- nierze ich potrzebują]. Kontekst jest dziś zupełnie nieczytelny, wy- maga więc wyjaśnienia. W roku 1899 w Afryce Południowej holenderscy emigranci (Burowie) wystąpili – po raz drugi zresztą – przeciwko brytyjskiej władzy, która nie chcąc utracić bo- gatych złóż złota i diamentów, wysłała swoje wojska i krwawo stłumiła powstanie. Podobno brytyjskie wojsko cierpiało na braki w zaopa- trzeniu, dokuczał między innymi brak zapałek, które były wówczas towarem może nie luksu- sowym, ale dość kosztownym, używanym przez żołnierzy głównie do rozpalania tytoniu. Cywilne organizacje na Wyspie wystosowały apel do społeczeństwa o kupno zapałek. Dzię- ki nim żołnierze mogli się rozkoszować sma- kiem fajki, bodaj ostatnią rozrywką na nieprzy- jaznej afrykańskiej ziemi. 116/160
  • 118. Sceny z pierwszego filmu animowanego w dziejach kina, Apelu zapałek (1899) Arthura Melbourne-Coope- ra. Napis zachęca widzów, by kupili zapałki walczą- cym w Afryce żołnierzom Nie wiemy, czy po obejrzeniu filmu posypały się hojnie gwinee, ale możemy przypuszczać, że ożywione zapałki musiały zrobić na wi- dzach wrażenie, skoro jeszcze w roku 1899 powstały dwie kolejne miniatury – Animowane zapałki grają w siatkówkę (Animated Matches [playing] Volleyball) i Animowane zapałki grają w krykieta (Animated Matches [playing] Cric- 117/160
  • 119. ket). „Zdarzenia rozgrywają się w świecie fan- tazji – pisał o tym filmie Giannalberto Bendaz- zi – bez obecności animatora teatru lalek, któ- ry usprawiedliwiałby absurdalność drewnia- nych przedmiotów, wiodących życie na wła- sną rękę. Mówiąc krótko, Apel zapałek to prawdziwie animowany film, w którym techni- ka zdjęć poklatkowych nie jest użyta jako trik lub rodzaj efektów specjalnych, lecz po to, by kształtować wyjątkowy wizualny język”3 . W po- równaniu nawet z późniejszymi eksperymen- tami Jamesa Stuarta Blacktona, Émile’a Cohla czy Winsora McCaya, o których za chwilę, film Coopera wyróżnia się całkowicie fikcyjnym charakterem, bez mélièsowskiej magii, bez aktorskiego prologu i epilogu, bez artysty oży- wiającego świat fantazji. Ta doskonałość Ape- lu zapałek miała w przyszłości przysporzyć jego autorowi wielu kłopotów. Gdy zerkniemy do starszych opracowań na temat historii filmu animowanego, przekonamy 118/160
  • 120. się, że wszelkie sądy dotyczące brytyjskiego pioniera, jak i samych początków animacji lal- kowej, są formułowane z dużą ostrożnością. W sztandarowej książce Bruce’a Holmana Puppet Animation. History & Technique czyta- my, że „w roku 1908 Anglik Arthur Melbourne Cooper zrealizował film pod tytułem Dreams of Toyland, w którym użył aktorów i technik tri- kowych. W filmie zostały ożywione dziecięce zabawki, i dlatego mógł to być najwcześniej- szy przykład animacji lalkowej”4 . „Zdaje się, że następną po Mélièsie autentyczną sekwencję animowaną stworzył w Anglii około roku 1900 Arthur Melbourne-Cooper” – pisał z kolei Ale- xander Sesonske w artykule The Origins of Animation (Geneza animacji) z roku 1980, wy- jaśniając, że chodzi o propagandowy apel z użyciem animowanych zapałek, ale nie wy- mieniając nawet tytułu5 . Trochę więcej uwagi poświęca Cooperowi Donald Crafton, autor monografii poświęconej początkom animacji. 119/160
  • 121. Wymienia między innymi „prymitywną rekla- mówkę” Apel zapałek (1899) jako przykład „wczesnego opanowania zasad fotografii po- klatkowej”, następnie zaznacza, że w filmie Dolly’s Toys (1901) również mogła być użyta technika animacji, po czym wymienia kilka dalszych tytułów6 . Wszystkie zacytowane opracowania zgod- nie uznają, że pierwszym animatorem oraz twórcą filmów lalkowych był Arthur Melbourne- Cooper, choć wyrażenia „prawdopodobnie”, „zdaje się”, „prymitywny” są dowodem na to, że istnieje wiele wątpliwości. Nic dziwnego. Zainteresowanie twórczością tego pioniera rozpoczęło się późno, bo w połowie lat sie- demdziesiątych ubiegłego wieku, przede wszystkim za sprawą pary holenderskich hi- storyków filmu, Tjitte de Vriesa i Ati Mul, któ- rzy korzystając z bogatych archiwaliów córki Coopera, Audrey Wadowskiej, zrekonstruowa- 120/160
  • 122. li jego biografię twórczą i podjęli próbę przy- znania należnej mu rangi. Wątpliwości dotyczyły sprawy najważniej- szej, czyli daty powstania Apelu zapałek. R. S. Schultze, kurator ówczesnego Kodak Museum w Harrow, był przekonany, że film powstał w roku 1915, a nie 1899, i apelował o pomoc żołnierzom walczącym w I wojnie światowej, a nie wojnie burskiej. Jako dowód przywoływał podobnej treści komunikat, wystosowany rów- nież przez firmę Bryant & May’s, opublikowa- ny 5 stycznia 1915 roku w angielskim „Time- sie”. Zdaniem Schultzego film był zbyt dosko- nały (!), ponadto znaki na taśmie Kodaka rów- nież przemawiały za późniejszą datą7 . Schult- ze nie był jedyną osobą, która kwestionowała rok powstania Apelu zapałek. Dennis Gifford w swojej opiniotwórczej filmografii (wyd. z 1987) sugeruje, że w świetle najnowszych ba- dań film mógł powstać w trakcie „Wielkiej Woj- 121/160
  • 123. ny z 1914 roku” lub być wprowadzony do dys- trybucji dwukrotnie8 . Tjitte de Vries i Ati Mul podjęli obronę Co- opera, formułując siedem argumentów prze- mawiających za rokiem 18999 . Po pierwsze, zachował się wywiad z roku 1958 dla BBC, przeprowadzony przez kuratora National Film Archive Ernesta Lindgrena, w którym Cooper mimo sędziwego wieku trzeźwo objaśnia oko- liczności powstania filmu, wspomina o wojnie burskiej i wykorzystanej technice. Nie ma po- wodu sądzić, że świadomie wprowadza roz- mówcę w błąd, gdyż wówczas nie istniały jeszcze kontrowersje chronologiczne. Po dru- gie, Cooper znał wartość filmu. Osobiście schował w pudełku po kawie negatyw Apelu zapałek, który tylko dzięki temu ocalał. Póź- niejsze filmy niemal doszczętnie poginęły. Po trzecie, w roku 1908 powstały Magiczne za- pałki (Magical Matches), które miały podobną treść i tę samą czołówkę co Apel. Reżyser po 122/160
  • 124. prostu wyciął ze starej kliszy sekwencję z za- pałkami wychodzącymi z pudełka i użył jej w obu filmach „sportowych”, czyli o zapałkach grających w siatkówkę i krykieta, a następnie w krótkometrażówce z roku 1908. Gdyby Apel był starszy, zachowałby się w całości z dokle- jonym prologiem, a tymczasem brakuje pierw- szych paru sekund we wszystkich wspomnia- nych miniaturach. Poza tym Magiczne zapałki Coopera widnieją już w katalogach z aktualną produkcją filmową, nieobecność Apelu prze- mawia za dużo wcześniejszą datą. Po czwar- te, w roku 1915 Cooper nie realizował już fil- mów (ostatni, The Humpty Dumpty Circus, po- wstał w roku 1914). Swoją wytwórnię zamknął wraz z wybuchem wojny, w trakcie której pra- cował jako inspektor w fabryce amunicji. Prze- prowadził się również do nowego domu, w którym nie było miejsca na urządzenie profe- sjonalnego studia. Po piąte, podobnej treści komunikat firmy Bryant & May’s o niczym 123/160
  • 125. jeszcze nie świadczy. Problem braku zapałek mógł się powtórzyć, a poza tym w roku 1915 przyjmowano datki mniejsze niż jedna gwinea. Po szóste, nie wiadomo, co mają znaczyć owe „widoczne znaki na kliszy”. Schultze nig- dy nie podał szczegółów, a ponadto – prawdo- podobnie nie dysponował oryginalnym negaty- wem, który zachował się w kiepskim stanie, dlatego od razu po jego odnalezieniu sporzą- dzono kilka kopii. Siódmym argumentem są ocalałe filmy Melbourne-Coopera. W tym mo- mencie mogę się przyłączyć w roli arbitra. 124/160