Bu ünitede vadeli piyasalar genel olarak açıklandıktan sonra, forward, future ve opsiyonlar hakkında kısa bilgiler verilmiştir.

1. VADELİ PİYASALAR
Hazırlayan: Doç.Dr.Metin COŞKUN

2. FİNANSAL PİYASALAR
Finansal piyasalar spot piyasalar ve vadeli piyasalar olarak ikiye ayrılır.
Spot piyasalar nakit ve menkul değer değişiminin en geç iki gün içinde
gerçekleştirildiği piyasalardır. Vadeli piyasalarda ise sözleşme bugünden
yapılmakta, nakit ve menkul değer değişimi ise ileride kararlaştırılan bir
tarihte yapılmaktadır. Hem spot piyasalardaki hem de vadeli piyasalardaki
işlemler borsalarda ve borsa dışı piyasalarda yapılabilmektedir.

3. SPOT VE VADELİ PİYASALAR
SPOT PİYASALAR
Hisse senedi piyasası
Tahvil ve bono piyasası
Döviz ve altın piyasası
VADELİ PİYASALAR
Forward piyasalar
Future piyasalar
Opsiyon piyasaları
Swap piyasaları

4. Vadeli Piyasalar
Vadeli piyasalar, ilerideki bir tarihte teslimatı/ nakit uzlaşması
yapılmak üzere üzerinde anlaşılan bir fiyattan herhangi bir
malın veya finansal aracın bugünden alım satımının yapıldığı
piyasalardır.

5. Vadeli Piyasaların Gelişimi
 Organize piyasada ilk vadeli işlem sözleşmesi: 1848- Chicago
Board of Trade, buğday üzerine
 1970’lere kadar daha çok tarım ürünleri üzerine vadeli işlemler
yapılıyordu.
 1972 yılında Bretton-Woods anlaşmasının fiilen sona ermesinin
ardından, piyasalarda ortaya çıkan kur ve faiz dalgalanmalarının
getirdiği riskten korunma ihtiyacının artması sonucu vadeli
işlemlerin alanı genişledi.

6. Vadeli Piyasaların Gelişimi
 1972’de ilk finansal sözleşme olarak, döviz vadeli işlem
sözleşmesinin alım-satımı yapılmaya başladı.
 1973’de Chicago’da Hisse Senedi Opsiyon Piyasası açıldı
(CBOE). 1973 yılı Nisan ayında Alım, 1977 yılı Haziran ayında
Satım Opsiyonları işleme sunuldu.
 1975’de faiz oranına dayalı ilk vadeli işlem sözleşmesi işlem
görmeye başladı.

7. Vadeli Piyasaların Gelişimi
 1982’de Hisse Senedi Endeksine dayalı ilk vadeli işlem
sözleşmesi Kansas City Board of Trade tarafından “Value Line
Bileşik Endeksi” temel alınarak işleme sunuldu.
 1982’de Philadelphia’da Forex Opsiyon Piyasası açıldı.
 1983’de ise Endekse Dayalı Opsiyon Piyasası açıldı (S&P 100
üzerine)

8. Vadeli Piyasaların Gelişimi
 İAB Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (15/08/1997)
(Altın vadeli işlem sözleşmeleri)
 İMKB Vadeli İşlemler Piyasası (15/08/2001)
(TL/$ ve TL/Euro döviz vadeli işlem sözleşmeleri)
 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. (04/02/2005)
(döviz, endeks, faiz, buğday, pamuk vadeli sözleş.)
 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası kapatılarak, Borsa İstanbul ile
birleştirildi (5 Ağustos 2013)

9. Vadeli Piyasalarda Niçin İşlem Yapılır?
1. Riskten Korunma (Hedging)
Vadeli piyasalar yatırımcılara, sözleşmeye konu olan dayanak
varlığın işlem gördüğü spot piyasalarda ortaya çıkabilecek fiyat
değişimlerine karşı korunma olanağı sağlar. Örneğin bir ihracatçı
sözleşmeye konu olan dayanak varlığın işlem gördüğü spot
piyasalarda yurt dışına dolar cinsinden vadeli bir ürün/hizmet
satması durumunda vadede kur riskiyle karşı karşıya kalacaktır.
Çünkü vade tarihinde Dolar/TL döviz kurunun tam olarak hangi
seviyede oluşacağı bilinememektedir. Bu riskten korunmak için
vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinde kısa pozisyon (dolar
satma yükümlülüğü veya hakkı) alabilir. Böylece vade tarihinde
elde edeceği doları tam olarak hangi kurdan TL’ye
çevirebileceğini netleştirebilecektir.

10. Vadeli Piyasalarda Niçin İşlem Yapılır?
2. Etkin Fiyat Oluşumu
Finansal piyasalarda spot piyasanın yanında vadeli bir
piyasanın varlığı, fiyat oluşum mekanizmasının daha etkin
çalışmasını sağlar. Vadeli piyasanın olması nedeniyle,
dayanak varlık fiyatına ilişkin gelecek öngörüleri de devreye
girdiği için spot piyasada oluşan fiyat sadece spot piyasanın
olduğu duruma göre çok daha etkin olacaktır.

11. Vadeli Piyasalarda Niçin İşlem Yapılır?
3. Yüksek Likidite
Vadeli piyasalar, spot piyasalara göre daha düşük yatırımla aynı
miktarda dayanak varlık üzerine yatırım olanağı sunar. Böylece
daha geniş kitlelere yatırım yapma fırsatı tanır, her iki piyasanın
da daha likit olmasını sağlar.
4. Kaldıraç Etkisi
Vadeli piyasalar yatırımcılara küçük miktarda yatırımla büyük
miktarlı pozisyon alma ve kaldıraç etkisi yardımıyla yüksek
kazanç elde etme imkânı sağlar. Ancak kaldıraç etkisi yatırımcı
için, spot piyasaya göre çok daha hızlı ve büyük miktarda zarar
etme riskini de içinde barındırır.

12. Vadeli Piyasalarda Niçin İşlem Yapılır?
5. Portföy Çeşitlendirmesi
Vadeli
piyasalar,
portföy
yöneticilerine,
portföy
çeşitlendirmesi ve dolayısıyla da riskin yayılması açısından
değişik seçenekler sunar.
6. Sentetik pozisyonlar
Bir yatırımcı, vadeli piyasalarda işlem gören ürünler kullanarak
spot piyasalarda işlem gören ürünlere benzer getiri sağlayan
sentetik pozisyonlar oluşturabilir. Bu özelliği nedeniyle vadeli
piyasalar, piyasalarda etkinliğin artmasına ve spot piyasalardaki
fiyat dalgalanmalarının (volatilite) azalmasına yardımcı olur.

13. Vadeli Piyasaların Riskleri
1. Kredi Riski
Genel anlamda karşı tarafın finansal yükümlülüğünü
tamamıyla yerine getirememesi riskidir. Bu risk daha çok
tezgahüstü piyasalarda geçerlidir. Borsalarda yapılan
işlemler bu anlamda daha güvenlidir.
2. Piyasa Likidite Riski
Bir pozisyonun likidite edilemeyerek veya ters işlem ile
netleştirilemeyerek kapatılamaması riskidir.

14. Vadeli Piyasaların Riskleri
3. Fonlama Riski
Firmanın ödeme yükümlülüklerini veya teminat çağrılarını,
fon giriş ve çıkışlarının zamanlamasını ayarlayamamasından
dolayı yerine getirememesidir.
4. Piyasa Riski
Pozisyonların likidite edilmeden, bilanço veya bilanço dışı
pozisyonların değerinin düşmesi riskidir. Tezgahüstü
piyasalarda kredi riski söz konusuyken, organize borsalarda
daha çok piyasa riskiyle karşılaşılır.

15. Vadeli Piyasaların Riskleri
5. Operasyon Riski
Piyasaları ölçme, takip ya da kontrol etme konusunda yeterli
donanıma sahip olmaksızın girilen türev piyasalarda
beklenmedik zararlarla karşılaşılabilir.
6. Düzenleme (Yasal) Riski
Sözleşmelerin yasal olarak yaptırım gücünün olmadığı veya
doğru olarak belgelenemediği durumlarda ortaya çıkabilecek
riskleri ifade eder.

16. Vadeli Piyasalarda Kimler İşlem Yapar?
1. Riskten Korunmak İsteyen Yatırımcılar
Bir sermaye piyasası aracı, döviz, kıymetli maden veya malı kullanan,
bunlarda pozisyon tutan ve gelecekte meydana gelebilecek
beklenmedik değişimlerden korunmak isteyen yatırımcılar, vadeli
piyasalarda spot piyasadaki pozisyonlarının tersi yönünde pozisyon
alırlar.
2. Spekülatörler
Spekülatörler, riski sevmeyen yatırımcıdan farklı olarak fiyat beklentileri
çerçevesinde kar elde etmek amacıyla yatırım yapan kişiler veya
kurumlardır. Vadeli piyasalar özellikle kaldıraç etkisi sebebiyle
spekülatörlere oldukça önemli fırsatlar sunar. Spekülatörler ise
piyasanın likiditesini ve işlem hacmini artırır. Bu yatırımcı tipinin risk
alma konusundaki istekliliği, diğer piyasa katılımcılarına taşıdıkları riski
spekülatörlere devrederek riskten korunma imkânı sağlar.

17. Vadeli Piyasalarda Kimler İşlem Yapar?
3. Arbitrajcılar
Arbitrajcılar, iki veya daha fazla piyasada eş zamanlı yapılan alım
satım işlemleri ile risksiz kar elde etmeyi hedefleyen kişiler veya
kurumlardır. Örneğin, bir mal veya menkul kıymet coğrafi olarak
farklı yerlerde farklı iki fiyattan işlem görüyorsa arbitrajcı ucuz
bölgede alma, pahalı bölgede satma işlemi yaparak risksiz kar
elde eder. Benzer şekilde spot piyasalar ile vadeli piyasalar
arasındaki taşıma maliyeti (cost of carry) nedeniyle oluşması
gereken fiyattan farklı seviyelerde fiyat oluşması durumunda,
arbitrajcılar devreye girerek ucuz olan piyasada alış, pahalı olan
piyasada satış yaparak piyasaları dengelerler. Arbitrajcıların
varlığı piyasaların birbirleriyle uyumlu ve dengeli hareket
etmesine ve doğru fiyat oluşumuna katkı sağlar.

18. Vadeli İşlem Piyasasında Pozisyonlar
Vadeli İşlem Piyasalarında alış veya satış işlemi yaparak Vadeli İşlem
Sözleşmelerinin tarafı olmak, pozisyon almak demektir. Pozisyon alan tarafın
elinde bulundurduğu net pozisyon açık pozisyonunu ifade eder.
Uzun Pozisyon: Vadeli İşlem Sözleşmesi satın alınmasıyla uzun pozisyon
alınmış olur. Uzun pozisyon sahibi taraf, ürünü teslimat vadesi geldiğinde işlem
yapılan fiyat ve miktardan satın almakla yükümlüdür. Örneğin tüketiciler.
Kısa Pozisyon: Vadeli İşlem Sözleşmesi satılmasıyla kısa pozisyon alınmış
olur. Kısa pozisyon sahibi taraf ürünü teslimat vadesi geldiğinde işlem yapılan
fiyat ve miktardan satmakla yükümlüdür. Örneğin üreticiler.
Pozisyon Kapatmak: Uzun veya kısa pozisyon sahibi olan taraflar vadeden
önce pozisyonunu kapatmak isterse: kısa pozisyon sahibiyse alış işlemi
yaparak, uzun pozisyon sahibiyse satış işlemi yaparak pozisyonunu kapatır.

19. Forward Sözleşmeler
Forward sözleşmeler; ileri bir tarihte teslimi söz konusu olacak herhangi bir
varlığın(döviz, faiz, tarımsal veya metalurjik ürün) vadesi, fiyatı ve miktarının
bugünden belirlenerek yapılan sözleşmelerdir. Sözleşmede varlığın
karakteristiği, teslim ve ödemenin yapılacağı tarih, teslim yeri ve yöntemi,
miktarı ve fiyatı olmak üzere tüm ayrıntılar bulunur. Forward sözleşmelerde
alıcı belirli bir ihtiyacını karşılayacak bir varlık için sözleşme yapmak ister. Bu
sözleşmenin gerçekleştirilebilmesi için aynı özelliklere sahip ve aynı miktarda
mal veya finansal aracı teslim etmeye istekli başka bir tarafın bulunması
gerekir. Sözleşme kendine özgü ve spesifiktir. Sözleşmenin sonunda iki taraf
da her yönü sözleşmede belirtilen şartlara bağlı kalırlar. Sözleşmelerin
özellikleri nedeni ile bu sözleşmelerin devri kolay olmamakta dolayısıyla bir
ikincil piyasası bulunmamaktadır. Sözleşmede yer alan taraflardan birisinin
sözleşme şartlarını yerine getirmemesi, riski ve ilerideki fiyat değişiklikleri
konusunda belirsizlik bulunmaktadır.

20. Forward Sözleşmelerin Özellikleri
 Belirli miktar ve kalitedeki bir varlık önceden belirlenmiş gelecek bir tarihte alınmak
ya da satılmak üzere belirlenir.
 Teslim yeri belirlenir.
 Alım ya da satım fiyatı belirlenir.
 İlk üç maddede belirtilen şartlar altında, ilgili varlığın satıcı tarafından satılması, alıcı
tarafından alınması zorunluluğu getirilir.
 Genellikle sözleşme tarihine kadar parasal bir değişim söz konusu olmaz.
 Forward işlemler, merkezi bir pazar yeri olmayan ve bankalarla müşterileri arasında
gerçekleşen işlemlerdir.
 Forward işlemler, çeşitli iletişim araçları ile gerçekleştirilmekte ve fiyatlar müşterinin
saygınlığına göre değişmektedir.
 Forward sözleşmeler, standart sözleşmeler değildir. Sözleşme tarafları, mal ile ilgili
tüm ayrıntıları serbestçe belirler.
 Forward sözleşmeler üçüncü kişilere devredilemez. Bu nedenle, sözleşmelerin iptal
edilmesi de tarafların mutabık kalmalarıyla mümkündür. Ayrıca, sözleşmelerin takas
edilmesi de söz konusu değildir. Forward işlemler teslimle son bulur.

21. Forward İşlem Çeşitleri
Forward Döviz Sözleşmeleri
Forward Faiz Sözleşmeleri

22. Forward İşlemlere Örnek
İthalat yapan bir firmanın 3 ay sonra ödemesi gereken 100.000 dolar
borcu vardır. Bugün 1 dolar 2.03 TL’dir. İthalatçı firma bugün ödeme
yapsa 203.000 TL karşılığında 100.000 dolar alabilecektir. Ancak
ödemeyi 3 ay sonra yapacağından, 3 ay sonra doların yükselme riski ile
karşı karşıyadır. Bu nedenle dolar kurunu sabitlemek istemektedir. Bir
banka ile yaptığı forward sözleşmeye göre dolar kurunu 2,05 TL’e
sabitlemiştir. 3 ay sonra artık dolar kaç TL olursa olsun, ithalatçı firmayı
etkilememektedir. Böylece ithalatçı firma döviz riskinden korunmuştur.

23. Future Sözleşmeler
Temel olarak forward sözleşmelerle benzerlik gösteren futures sözleşmeler, satıcı(kısa pozisyon
sahibi) ile alıcı(uzun pozisyon sahibi) arasında yapılan, belirli bir miktar ve kalitedeki bir varlığın,
gelecekte belirlenmiş bir tarihte ve belirlenmiş bir fiyattan alım ya da satımını düzenleyen
anlaşmalar olarak tanımlanabilir. Future piyasalarında amaç, fiyat dalgalanmalarının getirdiği
belirsizliği ortadan kaldırmak, belli bir vade için söz konusu finansal aracın fiyatını
sabitleştirmektir.
Aşağıdaki varlıklar üzerine future sözleşmeler yapılmaktadır:
Tarım ürünleri: Kakao, kahve, şeker, arpa, tohum, sığır, hindistan cevizi, mısır, pamuk, domuz,
soya fasulyesi, buğday, ayçiçeği, pirinç, portakal, fıstık, patates, yün, pamuk ipliği, yün iplik,
peynir, süt, yulaf, vb.
Metaller: Alüminyum, bakır, kurşun, magnezyum, nikel, kalay, çinko.
Değerli metaller: Altın, palladium, platin, gümüş.
Finansal araçlar: Döviz, hazine bonosu, faiz oranı, hisse senedi endeksi, hisse senedi.
Enerji ürünleri: Ham petrol, dizel, fuel oil, doğal gaz, benzin, propan.
Diğerleri: Gübre, sigorta(doğal afetlere karşı, mahsulün beklentilerin altında çıkmasına karşı),
deniz ürünleri, ipek, kereste.

24. Forward Sözleşmeler ile Future Sözleşmeler Arasındaki Farklılıklar
 Future sözleşmelerde, işlem konusu varlığın miktar ve teslim tarihi standart hale
getirilmiştir. Oysa forward sözleşmelerde, miktar ve tarih tarafların ihtiyaçlarına göre
belirlenir.
 Future sözleşmeler belirli merkezlerde kurulmuş organize borsalarda yapılırken,
forward sözleşmelerde böyle bir organizasyona ihtiyaç yoktur.
 Future sözleşmeler, tarafların karını ya da zararını günlük olarak
gerçekleştirmelerine imkan verirken, forward sözleşmeler ancak vade tarihinde
yerine getirilir.
 Future sözleşme yapabilmek için taraflar “marjin” adı verilen işlem konusu varlığın
değerinin belli bir yüzdesini başlangıçta teminat olarak yatırmak zorundadır.
 Forward sözleşmelerin ikinci el piyasası yoktur. Future sözleşmeler ise ikincil
piyasada alınıp satılabilmektedir.
 Son olarak, future sözleşmeler düzenlenmiş iken forward sözleşmeler düzenli
değildir. Borsaların tespit ettiği kıymetler dışında future sözleşme yapılamazken,
forward sözleşmeler her türlü varlık üzerine yapılabilir.

25. Opsiyonlar
Opsiyon, iki taraf –bir alıcı(buyer, holder) ile bir satıcı(seller, writer)- arasında
yapılan, alıcının sabit bir fiyattan bir varlığı alma ya da satma hakkı elde etmek için
satıcıya bir bedel ödediği anlaşmadır. Tanımdan da anlaşılacağı üzere opsiyon
alıcısı, söz konusu varlığı alma ya da satma seçimine (ya da fırsatına) sahiptir.
Satıcı, alıcıya bu fırsatı tanımak zorundadır.
Satın alma opsiyonu, opsiyon alıcısına, vade tarihinde ya da vade tarihine kadar
herhangi bir zamanda bir varlığı sabit bir fiyattan (kullanım fiyatı) satın alma hakkı
veren opsiyonlardır. İleri bir tarihte opsiyon konusu varlığın fiyatının yükseleceği
beklentisinde olan yatırımcılar, satın alma opsiyonu sözleşmesi almak isterler.
Satma opsiyonu, opsiyon alıcısına, vade tarihinde ya da vade tarihine kadar
herhangi bir zamanda bir varlığı sabit bir fiyattan (kullanım fiyatı) satma hakkı
veren opsiyonlardır. Satma opsiyonunu satın alan yatırımcılar, vade tarihine kadar
söz konusu varlığın fiyatının düşeceğini beklemektedirler.

26. Opsiyonlar
Opsiyon sahibi veya alıcısı, belli bir fiyat veya prim karşılığında, satın aldığı
opsiyon sözleşmesini, sözleşmede belirtilen süre içerisinde veya sonunda,
kullanım hakkına sahip olan taraftır. Opsiyon sahibi, vade bitiminde opsiyon
kullanmak istemeyebilir. Bu durumda karşı taraftan ödediği primin iadesini
isteyemez. Yani, opsiyon satın alan yatırımcı, prim ödemek suretiyle, yatırıma
baştan belli bir kayıpla başlar. Opsiyon sahibinin maksimum kaybı ödediği prim
kadardır. Kazancı, teorik olarak sonsuzdur.
Opsiyon satıcısı belli bir fiyat veya prim karşılığında, opsiyon sözleşmesini
hazırlayıp satmakla yükümlülük altına giren taraftır. Opsiyon sahibi talep ettiği
taktirde, satıcı, yükümlülüğünü yerine getirmek zorundadır. Opsiyon satıcısının
kazancı, aldığı prim ile sınırlı olup, kaybı, teorik olarak sınırsızdır. Bu nedenle,
opsiyon satıcısı, opsiyon sahibine göre daha fazla risk altındadır.

27. Opsiyonlar
Alıcının bir varlığı almak ya da satmak için ödeyeceği belirlenen sabit fiyata
kullanım fiyatı denir. Opsiyon borsalarında, kullanım fiyatları da standart hale
getirilmiştir.
Satın alma ya da satma hakkını elde etmek için opsiyon alıcısının, opsiyon
satıcısına ödediği bedele opsiyon fiyatı denir. Prim her bir hisse için belirlenir ve
günlük olarak dalgalanma gösterir.
Opsiyon primini temel olarak altı değişken belirlemektedir:
•
Sözleşmeye konu varlığın piyasa fiyatı
•
Kullanım fiyatı
•
Vadeye kalan gün sayısı
•
Sözleşmeye konu varlığın fiyatının değişkenliği (Volatility)
•
Risksiz faiz oranı
•
Kâr payları

28. Opsiyonlar
Avrupa tipi opsiyonlar sadece vade tarihinde kullanılabilmektedir. Bu özelliği ile
Avrupa Tipi Opsiyonlar future sözleşmelere benzemektedir.
Amerikan tipi opsiyonlarda, opsiyonun konusu olan hak (anlaşmada belirtilen söz
konusu varlığı alma ya da satma hakkı) bu süre içindeki herhangi bir zamanda
kullanılabilir. Görüldüğü gibi Amerikan tipi opsiyonlar sahibine, opsiyondan
kaynaklanan hakkın kullanılması bakımından daha fazla esneklik tanımaktadır. Bu
avantaj nedeniyle, Amerikan tipi opsiyonlar daha yaygın olarak kullanılmaktadır ve
opsiyonun bir Avrupa tipi opsiyon olduğu özellikle belirtilmediği durumlarda, genel
olarak opsiyon denildiğinde Amerikan tipi opsiyonlar anlaşılır.
Tüm dünyada opsiyon sözleşmelerinin alım satımının yapıldığı organize piyasalarda
ağırlık Amerikan tipi opsiyonlarda olmasına rağmen, tezgahüstü piyasalarda alım
satımı yapılan sözleşmelerin büyük çoğunluğu Avrupa tipi opsiyon sözleşmeleridir.