3. 4 januari 2012 5
Armando - Landschaft (2008)
Armando, schets van een oude meester
Collectie Armando
‘Er is geen antwoord.
De vragen zijn het antwoord.’
Saskia van der Linden
Zijn er nog veertienjarige meisjes die er van dromen een wijze oude vrouw te
worden? Meisjes die zichzelf later voorstellen als zo’n vrouw: wit haar, onderzoe-
kende ogen en handen die uitstralen wat ze meemaakte. Zo’n wijze vrouw die
geen antwoorden geeft, maar aan het denken zet. En wel zo dat je de op jezelf
gerichte vraag in een grotere context plaatst. Zo’n vrouw die je laat verwonderen,
zodat je de wijde wereld in trekt om op onderzoek uit te gaan.
Ik was zo’n meisje dat graag luisterde naar van zijn werk regelmatig opduiken: Hölderlin,
verhalen van oude wijze mensen en als vol- Caspar David Friedrich, Munch... Permeke.
wassene geniet ik mateloos van de levenswijze Permeke was de eerste. Je kwam het tegen. Hoe
van kunstenaars, acteurs of componisten. Het weet ik niet meer. De mogelijkheden waren
zijn leermeesters tegen wie je als docent niet beperkt, er was geen televisie. Ik keek naar het
op kunt. Een pleidooi dus, voor deze manier werk, naar wat me trof en fascineerde. Soms
van ‘naar oude meesters kijken’. Nu dus eens ook door over hen te lezen, vooral eigenlijk
niet de kunst nabij de jongeren zoeken, maar door naar het werk te kijken.’
die jongeren uitnodigen ‘om te zien’ en zich
over te geven aan de woorden, schilderijen of Ervaringen om te vergelijken
muzieknoten van oude meesters. De colleges kunstgeschiedenis die Armando na
de oorlog volgde, vond hij van een grenzeloze
Armando saaiheid. Zo niet de colleges van Professor
De telefoon gaat één keer over: ‘Armando.’ Nee, Presser1. ‘Na de lessen ging ik praten met de
een interview met een helper ligt niet voor de oudere Willy Boers en Greet van Amstel2. Zij
hand hebben ze mij bij het Armando Museum hebben in de oorlog veel meegemaakt. Greetje
in Amersfoort verzekerd. De tweeëntachtigja- heeft in Auschwitz gezeten. Met hen nam ik de
rige Armando maakt zijn grote schilderijen en colleges door en dan legden we verbanden met
beelden gewoon zelf. Het helpen beperkt zich onze eigen ervaringen.’ Ervaringen uit de oor-
tot, zoals hij zegt: ‘Het in het pak hijsen, log? ‘Ja, juist!’ Of dat een manier is die werkt
verzetten van een werk en vervoer. Ik ben voor jongeren van nu, weet hij niet. Dat lijkt
namelijk wat wankel’. Hij werkt alle dagen, hem moeilijk. ‘Zij hebben die ervaringen niet,
schijnbaar onvermoeibaar, en is dankbaar. Hij wat hebben zij meegemaakt? Zij weten van
twijfelt even: ‘Ja, dankbaar dat de inspiratie er niets. Ik ervaar zelden interesse. Ik veroordeel
nog alle dagen is.’ Ideeën dringen zich altijd dat niet, het is misschien logisch. Alhoewel, ik
aan hem op. Hij zou het liefst wat uit het raam was ook heel jong al nieuwsgierig, het histo-
staren of lezen, maar hij ontkomt niet aan die risch besef is nu kleiner. Ze vragen niet en het
opdringerige ideeën. moet uit henzelf komen. Ik begin er niet over,
ik ga het toch niet opdringen. Men kent geen
In de tv-documentaire die Cherry Duyns in grote namen, weet niet van Van Gogh,
2005 over Armando maakte, vertelt Duyns dat Dostojewski of Kafka. Je kunt het allemaal op
Armando een leermeester voor hem is geweest. internet vinden, wordt er dan gezegd. Maar er
‘Dat is misschien wel zo. Ik ben dat voor menig- wordt nauwelijks meer gelezen. Ik vind dat zelf
een’, zegt Armando als ik hem daar naar vraag. een gemis. Ik neem het niemand kwalijk, ik ga
‘Maar het is overdreven. Ik was gewoon ouder. daar niet over. Dat moeten ze zelf weten,
Als je ouder bent, weet je meer.’ Als middelbare jongeren missen het niet. Ik weet weer niets
scholier had hij niet iemand naar wie hij mate- van die nieuwe technische dingen, ik doe het
loos op keek. ‘Ik was toen te eigenwijs, ging zonder computer en op mijn beurt mis ik dát
mijn eigen gang. Ik ben wel altijd, al van jongs niet.’
af aan, geïnteresseerd en nieuwsgierig geweest.
Later heb ik wel mijn eigen goeroes gehad. Ik Armando vindt het wel een onderschatte revo-
heb niet op de academie gezeten en heb op lutie. ‘Op stations, perrons kijkt niemand meer
technisch gebied veel aan hen gehad. Ik verza- om zich heen. Zit iedereen in dat doosje te
melde afbeeldingen. Ik keek vooral naar hun turen, te toetsen waar ze zijn, heen gaan en
werk. Maar vragen helpt. En nieuwsgierig zijn! hoe het weer is. De mens verandert hierdoor,
Namen noemen? Nee, waarom zou ik!’ en hoe het verandert wordt onderschat. Het
Armando laat zich niet sturen. Ik vraag toch heeft effect op de gave van opmerkzaamheid
naar de grote namen die in de besprekingen als je niet meer om je heen kijkt.’
4. 6 januari 2012 7
rw s
de s u
ijs
on er
tz v
ns ijd
k u eef t
L
Die opmerkzaamheid is de gave waarmee laten staan: het lukt me niet, maar ik probeer niets en staar een beetje uit het raam. Maar er zij waren er bij, waren getuigen, deden niets en
Armando met zijn waarnemingen en herinne- het altijd weer. We zijn sterfelijk. Bijna ieder- komen altijd nieuwe ideeën. Bij de uitreiking, gaan gewoon door. Dat neem ik hen kwalijk.’
ringen, reconstrueert wat er niet meer is. Zijn een is dood, het wordt tijd dat ik doodga. Ik dit voorjaar, van de VSB-prijs voor de poëzie Staat dat landschap dan voor anderen die
herinneringen zitten altijd in zijn binnenzak. kan maar met weinigen over mijn ervaringen voor mijn Gedichten 2009 vertelde ik: ‘Ik zit getuigen waren, niets deden en doorgaan alsof
Ze zijn niet te wissen, zei hij eens. Maar met meer praten. Dat doe ik ook niet zo vaak. Maar liever wat te lezen, maar dan komt er weer zo’n er niets gebeurd is? ‘Waarschijnlijk wel, maar
het ouder worden, wordt die schat aan herin- het zijn wel die ervaringen die wijzer maken. rot gedicht in me op.’ Die inspiratie, die ideeën ik heb het over de plekken, het landschap.’ En
neringen eindeloos aangevuld. ‘Ik heb een Nogmaals, je kunt daardoor vergelijken. die zich aan me opdringen, dat gebeurt in alle ook op mijn vraag of de schilderijenreeks Am
akelig geheugen. Ik houd alles vast, ken nog de Ervaringen maken wijzer, maar niet verstandi- disciplines. Behalve het vioolspelen, dat doe ik Fenster geheel toevallig gemaakt is op een leef-
melodieën van voor de oorlog. Door al die ger. Ik weet niet of ik wijzer ben. Men zegt: niet meer. Ik heb in 2003 afscheid genomen als tijd die tot nadenken stemt, antwoordt hij:
verschillende ervaringen kun je vergelijken. ‘Je bent zo oud als je je voelt.’ Ik voel me nog violist. Ik ga toch niet voor mezelf spelen. Ik ‘Dat is een interpretatie. Wat je ziet, is het idee
Jongeren hebben nog minder mogelijkheden steeds 28 jaar, maar ben 82 en slecht ter been. moet een doel hebben, dan oefen ik elke dag. Am Fenster, het is een thema dat in de Duitse
om te vergelijken. Al mijn ervaringen tellen Ik heb veel aardige mensen die me helpen en Nu niet meer. Die inspiratie is heel belangrijk literatuur heel veel voorkomt. ‘Der Blick in die
dus, ook die van na de oorlog. Als je maar werk elke dag, ben sterk genoeg om grote wer- voor me. Het verwondert me soms als ik naar Ferne’. Het is een Duits onderwerp, er is een
nieuwsgierig blijft. Met weinig interesse houdt ken te maken. Of ouderdom milder maakt? Die mijn eigen werk kijk en denk dat zo’n banaal jeugdportret van Goethe waarbij hij aan het
alles op. Ook vroeger waren er mensen die niet mildheid heeft weinig met leeftijd te maken. In mens zulke mooie dingen kan maken. Er zijn venster zit.’ Er schuilt natuurlijk wel meer
geïnteresseerd waren, naast het kamp woon- oorlogstijd kun je je geen mildheid veroorlo- momenten dat ik van geluk kan spreken, bij- achter dit idee, bevestigt hij, maar meer legt hij
den en van niets wisten. En er zijn ook mensen ven, dan kon je door je kop geschoten worden. voorbeeld als ik een kunstwerk geslaagd vind. niet uit. Mensen mogen interpreteren zoals ze
die wel de oorlog hebben meegemaakt, maar In vredestijd ben ik naar Duitsland getrokken Maar meteen daarna ben ik weer ontevreden, het willen, het is zijn inspiratiebron. Ik vraag of
daar niet over willen horen of praten, omdat zij en heb ik veel met Duitsers gesproken. Toen want anders kan ik het volgende werk niet Armando contextinformatie belangrijk vindt,
die niet hebben verwerkt. Er zijn maar weini- kon ik me de nuance en de mildheid veroor- maken. En zo gaat het maar door, zonder eind. of hij zelf meer wil weten bij het kijken. ‘Ja
gen die die verhalen willen horen.’ loven.’ Ik zou jongeren afraden kunstenaar te worden. onder andere, het is vooral ook zien. Het is gek
Je moet tegen eenzaamheid kunnen, goed zelf genoeg niet nodig. Er zijn mensen die van de
Tragiek (van de mensheid) Nog steeds dezelfde beslissingen kunnen nemen, een dikke huid en oorlog niets weten, van mijn thematiek niet
Het is overigens niet de oorlog waar het om Of leeftijd invloed heeft op zijn manier van kij- wat men in de sport ‘moraal’ noemt, hebben. Je weten en toch die schilderijen mooi vinden.
Armando - Bäume (2006) Collectie Armando draait in zijn werk, het zijn (zoals hij zegt) ken, zijn thematiek of juist op de manier van moet doorzettingsvermogen hebben om 40 jaar Dat komt ook voor. Ze zijn, al zeg ik het zelf,
vooral jeugdherinneringen. De oorlogsperiode uitbeelden? ‘Dat weet ik niet, kun je niet van je en arm te zijn, maar toch door te zetten.’ nooit geschoold, maar interpreteren het niet
maakte Armando als puber mee. ‘Ik heb dingen zelf zeggen. Dat moeten anderen maar in mijn heel anders.’
meegemaakt op een leeftijd waarop ervaringen werk zien. Ik ben nog steeds dezelfde. Ik werk Schuldig landschap is een terugkerend thema in
kennelijk diepe indruk maken. Mijn thema is nog altijd op dezelfde manier, het gaat vanzelf. Armando’s werk. In de loop van de jaren ver- Wat mijzelf bijzonder raakt, is dat Armando in
Armando - Am Fenster (2009) Collectie Armando niet de oorlog, maar de tragiek van de mens. Ik maak veel voorschetsen, daar kijk ik weken-, andert de kleur. Ook de schildertoets is anders. zijn werk nooit antwoord geeft: registreert, en
Leven in oorlogstijd is zeer gecomprimeerd maandenlang naar en dan dringt zich een Het thema blijft. ‘Mijn verhouding met het eigenlijk niet registreert. Mij daardoor als
leven, daardoor brengt de oorlog die tragiek, schilderij aan me op. Er dringen zich altijd thema Schuldig landschap is met het ouder kijker en lezer aan het werk zet, tot denken
aan het licht. Die tragiek is ook nu te zien, in nieuwe ideeën aan me op. Het houdt nooit op. worden nog altijd hetzelfde. Landschap kan prikkelt. Armando repliceert: ‘Er is geen
alles. Het is van alle tijden, je ziet het aan het Eigenlijk ben ik liever lui, maar ik werk elke natuurlijk niet schuldig zijn, ík noem het zo. antwoord. De vragen zijn het antwoord. Ik
gedrag van de mens. Er wordt veel gesproken dag, ben heel vlijtig en ijverig. Ik doe veel liever Landschap is nooit schuldig, maar de bomen, maak geen kunst om anderen aan het denken
over de verhuftering. Ik zeg wel eens, en dat te zetten. Ik wil de wereld niet verbeteren. Ik
meen ik uiteraard niet, het wordt tijd dat het ben totaal geen moralist. Als het tot denken
weer oorlog wordt. Men verveelt zich. Oorlogs- Uit: Armando - aanzet, is dat goed, maar dat is niet mijn doel.
tijd is een kwestie van overleven. In het laatste De denkende, denkende Ik maak kunstwerken, ik wil goede kunst
jaar van de oorlog vonden de minste zelfmoor- doden, pagina 59 maken. Ik heb geen enkel probleem met de
den plaats. Zelfmoord is een luxe van deze tijd. De Bezige Bij (1973) bewondering van fans, die is zeer terecht. Maar
Het is, hoe gek het ook klinkt, de luxe van een doe nooit concessies aan het publiek, ik moet
tijd waarin overleven niet van belang is. Men het zelf goed vinden en dan is het leuk als
verveelt zich en gaat vechten of plunderen. Er anderen het ook mooi vinden. Thuis heb ik
is in Amsterdam en Berlijn een zeer, zeer, zeer niets van mijzelf hangen. Ik houd niet van mijn
groot aanbod aan kunst en cultuur, maar ze Onrust werk. Ik bewonder het wel als ik naar oud werk
vervelen zich dood. Er is geen interesse. Ik Uit: Armando - Gedoe kijk: dan ben ik verbaasd dat ik dat heb
verwerp het niet, zo ben ik niet, ik constateer. (2003), pagina 11 gemaakt.’
Uitgeverij Augustus
Onafhankelijkheid, tijd en mildheid (2006) ’Het is vandaag mooi weer, van de winter
In de oorlog werden mensen lid van de NSB. houd ik niet. Dat heeft waarschijnlijk met de
Ik vraag me altijd af waarom mensen lid van Honger winter te maken: altijd lekkende schoe-
een club, welke club dan ook, willen zijn. Een nen en geen eten,’ onderbreekt Armando mijn
hang naar sektariërdom, ergens bij willen gevraag. ‘Ik houd van mooi weer, de lente en de
horen. Dat is gevaarlijk. Mensen worden dan zomer, van lange wandelingen. Dat gaat niet zo
afhankelijk van de mening van anderen en goed meer. Ik ben tamelijk wankel en dat
hoeven zo niet zelf na te denken.’ Armando zei betreur ik. Ik oefen binnen, elke dag. Dat oefe-
in een radio-interview in 2001 dat de tijd ‘mee- nen ben ik gewend vanuit mijn sportverleden.
dogenloos’ voort gaat, dat dat melancholisch Om naar buiten te gaan heb ik anderen nodig,
stemt. De enige remedie is kunst maken, kunst dan sloof ik me uit. Mijn grootste triomf is
als een gevecht tegen het vergaan van de tijd. tegen mijn begeleider te zeggen: ‘Wat loop je
‘Dat is een gevecht dat je verliest. De tijd stil langzaam!’
5. 8 januari 2012 9
rw s
de s u
ijs
on er
tz v
ns ijd
k u eef t
L
Decennia ervaring in het kunstvak we de schilderafdeling van naam en inhoud herinnering: ‘Dan is er een leerling die in het schildersvak, waarin praktijk en theorie niet
veranderd en werd het de afdeling afwerkings- eerste en het tweede leerjaar les van je heeft meer gescheiden werden aangeboden.’ De
en reclametechnieken.’ Deze is nu uitgegroeid gehad in creatief tekenen, en die komt je dan komst van het VMBO heeft hij vanaf de zijlijn
Twee docenten in een dubbelinterview tot een bloeiende afdeling Design en Living. op de diploma-uitreiking bedanken voor de bekeken, Van den Heuvel was op dat moment
‘Voor mij was dit een manier om mijn ideeën fijne en leerzame lessen van twee jaar niet werkzaam als kunstvakdocent. ‘Wat ik
Esther Barten met betrekking tot het ‘leren kijken’ door te geleden.’ vreemd vond was de zelfstandigheid waarmee
voeren. Een geweldige tijd.’ de VMBO-leerlingen moesten leren. VMBO-
Gerard van den Heuvel en Job ter Steege zijn twee vakdocenten die inmiddels hun sporen in het onderwijs hebben nagelaten. Nieuwe ontwikkelingen leerlingen kunnen dat niet. Zij hebben een
Kunstzone nodigde hen uit voor een interview en kreeg precies waar op was gehoopt: een diepgaande reflectie op een lange Ter Steege haalt nog steeds veel genoegdoening Als columnist heeft Ter Steege bij invoering al enthousiaste begeleiding nodig om tot kennis-
periode van het kunstvak in het voortgezet onderwijs. uit de vele mogelijkheden die je als muziek- ‘gehakt gemaakt’ van de hervormingen in de verwerving te komen. VMBO-leerlingen zijn
docent hebt om je lessen vorm te geven: ‘Je kan onderbouw van het voortgezet onderwijs. Ook doeners.’ En CKV? ‘Allemaal goed bedoeld,’
zingen, wat is er leuker dan met een klas pop- maakte hij mee dat hij als gevolg van de zegt Van den Heuvel, ‘maar laat leerlingen
Gerard van den Heuvel is 64 jaar en van 1972 me aan. Leerlingen in het voortgezet onderwijs songs zingen? En je kunt elke keer weer nieu- herstructurering in de bovenbouw zijn muziek- deelnemen aan, en niet uitsluitend kennis
tot 1992 werkzaam geweest bij Scholengemeen- maken een spannende ontwikkeling mee. Het we nummers pakken! Als je Engels geeft, is lessen aan de hogere jaargroepen kwijtraakte. maken met kunst! Het gaat er niet om dat we
schap De Overlaat te Waalwijk als docent beel- is plezierig om daar een muzikaal-pedagogi- ‘een huis’ altijd ‘a house’, maar als muziek- ‘Daarvoor in de plaats kwam Cultureel leerlingen kennis laten maken met allerlei
dende vorming. Job ter Steege (ook bekend als sche bijdrage aan te leveren. Je komt in het docent heb je zoveel meer mogelijkheden. Je Kunstzinnige Vorming, wat ik een aantal jaren kunstzinnige disciplines, om ze ‘op te leiden’
docent/coördinator/begeleider aan de opleiding werk bovendien collega’s tegen uit verschillen- kunt samen muziek luisteren. Ik ben een echte heb gegeven.’ Hij geeft echter aan dat hij, tot kunstconsumenten. Het gaat erom leerlin-
tot docent muziek aan het Conservatorium van de disciplines, dat houdt de geest lenig. Mijn ‘vertel’-docent. Ik weet alles spannend te ondanks zijn soms scherpe toon in zijn (250!) gen te laten beleven wat kunst is door het te
Amsterdam) is 63 jaar en sinds 1976 werkzaam interesse als muziekleraar gaat vooral uit naar maken. Je kunt samen spelen, muziek compo- columns en artikelen, de invloed van al de doen. Wat ik zoal waarneem, is dat de meeste
als docent muziek bij Lyceum Sancta Maria in leerlingen die niet zo goed zijn in mijn vak, neren en concerten of opvoeringen organise- veranderingen niet slechts negatief heeft leerlingen een hekel hebben aan het vak CKV.
Haarlem. zoals leerlingen die denken dat ze niet zo ren, met dans, toneel, enzovoort.’ ervaren: ‘Ik ben van huis uit geen zeurpiet. Waarom? Omdat ze een verslag moeten maken
muzikaal zijn.’ Ter Steege vertelt over een ‘Een kunstvak vergroot de keuzemogelijkheden Elke verandering is weer een uitdaging. Als je van een voorstelling en ze ook voor veel andere
Jongleren uitdagende periode in zijn carrière als docent van de leerling,’ vertelt Ter Steege, ‘je geeft een huis afbrandt, is het toch leuk om het weer op vakken verslagen moeten maken. Wat is dan
Van den Heuvel wilde van jongs af aan graag muziek: ‘Ik gaf les op een middenschool, waar kind meer armslag voor de toekomst.’ Dat te bouwen.’ het verschil tussen aardrijkskunde en kunst?’
het onderwijs in en had zich daar in zijn oplei- een driejarige brugklas was met leerlingen van merkt hij ook bij reünies. ‘De mooiste herinne-
dingstraject ook op voorbereid. Hij kon meteen het lager beroepsonderwijs tot en met het ringen zijn reünies waar oud-leerlingen hun De komst van de basisvorming is Van den Muziekles is duur
aan de slag. ‘Het ging om het vervangen van de atheneum door elkaar. Het was een onmoge- waardering uitspreken over mijn lessen. Heuvel het meest bijgebleven: ‘Een tijd waarin Naast al deze hervormingen kwamen er met de
oorspronkelijke docent van de schilderafdeling lijke opdracht. Ik moest aan elke klas zes uur Daarbij komen vaak twee dingen naar voren: een duidelijke structuur ontstond in het kunst- moderne tijd ook andere beperkingen bij: ‘In de
aan de LTS in Eindhoven, die was namelijk per week lesgeven en er was geen enkele ten eerste dat liefdevol respect voor leerlingen onderwijs. Eindelijk was het voor iedereen dui- tachtiger jaren bespeelden de leerlingen samen
weggepest.’ Van den Heuvel vertelt dat hij werd methodiek voor dergelijke gemengde groepen. gewaardeerd wordt en ten tweede dat oud-leer- delijk waaraan leerlingen moesten voldoen. In een breed assortiment muziekinstrumenten en
gekozen uit twee kandidaten, omdat hij op het Bovendien was er nauwelijks instrumentarium lingen het erg hebben gewaardeerd dat ik hun die tijd zat ik in een werkgroep, samen met een kon ik op mijn middelbare school moeiteloos
gesprek in een net kostuum met stropdas was en waren er geen aparte ruimtes om te muzikale horizon heb verbreed.’ Ook Van den inspecteur van het onderwijs. De opdracht was een bigband samenstellen, nu is dat niet meer
verschenen, en niet in een bloemetjeshemd. oefenen.’ Uiteindelijk gaf deze ervaring hem Heuvel vertelt over een soortgelijke mooie om een nieuwe structuur te bedenken voor het haalbaar,’ vertelt Ter Steege. ‘Het kost geld.
‘Na twee schooljaren was het aantal schilder- een bijzonder inzicht en werd Ter Steege aan- Muziekles en muziekinstrumenten zijn duur. Je
Job ter Steege leerlingen echter zo ver teruggelopen dat ik genomen aan het Conservatorium van Amsterdam Gerard van den Heuvel - Hangjongeren kind op voetbal doen is heel wat goedkoper
overbodig was geworden en dus kreeg ik eervol als methodiekleraar, waar hij ook studenten dan je kind naar de muziekschool sturen. En
ontslag. Ik kon al snel weer aan de slag in ging begeleiden in hun stageperiode. Zo rolde het kost moeite. Men moet bereid zijn te trai-
Waalwijk, opnieuw als docent aan de schil- hij binnen bij de afdeling docent muziek van nen. Elke dag. Vaak in je eentje. Dat kost opof-
derafdeling, maar doordat ik tekenen en hand- het conservatorium. fering. De meeste kinderen zijn daar niet toe
vaardigheid studeerde, kon ik - door allerlei bereid.’
problemen in de personele bezetting - van start Van den Heuvel nam de uitdaging van het
als teken- en handvaardigheidleraar. Mijn rol werken met leerlingen in het voorbereidend Van den Heuvel: ‘Het onderwijs verwordt tot
op de schilderafdeling beperkte zich vanaf dat beroepsonderwijs met beide handen aan: ‘De het aanleren van algemene vaardigheden,
moment tot het vak letter- en reclametekenen.’ leerlingen kwamen in hun thuissituatie nau- waarbij de diepgang in het wezenlijke van een
welijks in contact met kunst. Bovendien had ik vak steeds verder wordt uitgehold. Geef nieuwe
Voor Ter Steege verliep de introductie in het twee collega-kunstenaars die nog de vrije docenten een goede opleiding en geef hen
onderwijs iets minder natuurlijk: met één expressie aanhingen en voornamelijk voor daarna vertrouwen. Geef hen de gelegenheid
telefoontje kwam hij in voortgezet onderwijs zichzelf bezig waren tijdens hun lessen. om zich te ontwikkelen tot docenten die bij al
terecht: ‘Ik studeerde muziekwetenschappen. Aangemoedigd door de theorieën op de acade- hun leerlingen iets los maken en talenten ont-
De rector van mijn vroegere middelbare school mie in Tilburg, was het voor mij duidelijk: ik dekken.’ Ter Steege: ‘Naast sport is muziek de
belde me om te vragen of ik de ernstig zieke wilde deze leerlingen ‘leren kijken’. Ik gaf les meest beoefende vrijetijdsbesteding van men-
muziekleraar wilde vervangen’, vertelt Ter vanuit de beeldaspecten en haalde de kunst sen. Het is ronduit idioot dat op muziek wordt
Steege. ‘Zo werd ik muziekleraar’. Hij geeft aan binnen door middel van bestaande en zelfge- gekort en dat op scholen en daarbuiten vele
Zelfportret Gerard van den Heuvel dat hij door schade en schande heeft moeten maakte dia’s, foto’s, affiches en tijdschriften. malen meer geld wordt uitgegeven aan sport
leren, met vallen en opstaan, maar dat hij daar Ook eigen gemaakt werk liet ik zien als voor- dan aan muziek.’
toch heel veel aan heeft gehad. beeld.’
Afscheid
Uitdagingen Mooie tijden ‘De jaren verstrijken en je komt aan het
De keuze om in het voortgezet onderwijs te Een ontwikkeling die nog vers in het geheugen moment dat je de pensioengerechtigde leeftijd
gaan werken met leerlingen tussen de 12 en 18 van Van den Heuvel ligt, is het opzetten van de bereikt en dat je daarover na gaat denken.’ Van
jaar was voor beide docenten geen overwogen afdeling Design en Living. ‘De schilderleraar ging den Heuvel vertelt hoe zijn jongere collega en
keuze. ‘Maar,’ zegt Ter Steege, ‘de leeftijd trok in de VUT en samen met een collega hebben hij een afspraak hadden gemaakt: ze zouden
6. 10 januari 2012 11
rw s
de s u
ijs
on er
tz v
ns ijd
k u eef t
L
stoppen in het jaar dat ze 64 zouden worden.
Van den Heuvel zou in 2011 stoppen en zijn
De nieuwe generatie
‘Aan jonge docenten in de beeldende vakken
Barokke zwanenzangen
collega in 2012, maar het liep anders: ‘Mijn col- geef ik het advies om de lessen goed te organi-
lega overleed plotseling, net voor de grote seren, zelf actief te blijven in het uitoefenen Ino, Jephta en Abaris ou Les Boréades
vakantie van 2010. Het was een jaar waarin ik van één of meerdere kunstzinnige disciplines
in mijn eentje de afdeling draaiende moest en je ervaringen te delen met je leerlingen,’ Martine Mussies
houden en een nieuwe docent de kneepjes van zegt Van den Heuvel. ‘Enthousiasme voor je
het vak moest bijbrengen. Toen was het voor vak is de meest belangrijke eigenschap die je
mij ook niet meer zo moeilijk om daadwerke- moet bezitten. Bedenk en schrijf zelf je lessen.
lijk te stoppen. Had mijn collega nog geleefd Geef dus geen les uit een boekje.’ Ter Steege Over de relaties tussen leeftijd en jaar voor zijn dood, maar heeft de uitvoering woon expressieve en virtuoze muziek streefde
dan was het voor mij moeilijker geweest, want sluit hierbij aan met een methodiek die hij muziek zijn boeken volgeschreven. ervan vermoedelijk niet meer meegemaakt. hij ernaar zijn publiek met voortdurend nieuwe
we stonden beiden nog met veel plezier voor de Jukebox heeft genoemd. Deze methode is Wonderkinderen als Mozart, componis- Hoogstwaarschijnlijk hield Telemanns pete- prikkels te boeien en hen met grote gevoels-
klas.’ eigenlijk geen methode in de klassieke zin, ten die tot hun honderdste componeren, kind en opvolger Carl Philipp Emanuel Bach het ontladingen mee te sleuren in de meest uiteen-
maar een leer- of werkboek waarin datgene de relatie muziekdocent-leerling door de werk ten doop in Hamburg in 1768. Tot slot de lopende affecten.
In 2011 heeft Van den Heuvel afscheid geno- aan de orde komt dat tóch in de muziekles aan eeuwen heen en oude of juist jongere fascinerende orkestmuziek uit Abaris ou Les
men van het onderwijs. ‘Ik geniet van de tijd de orde moet komen. Deze methode neemt de personages in muziek, liederen en Boréades van Rameau, die 220 jaar in een Bijbelse thema’s
voor mijn schildersezel, het beeldhouwen en docent werk uit handen, waardoor er meer opera’s. Doornroosje-slaap verkeerde. Het werk werd Sinds Händel het Engelstalige oratorium in het
het klussen in en om het huis, dus het is goed gelegenheid is om zelf de inhoud van de lessen tijdens Rameau’s laatste levensjaar (1763/1764) Londen van de jaren dertig van de achttiende
zo. Het mooiste aan het vak beeldende vorming te bedenken. Ook spreekt Ter Steege over het Gefascineerd kijk ik toe hoe anders mijn piano- nog wel intensief gerepeteerd, maar tot een eeuw had ingevoerd, had hij een reeks van
vond ik dat je het dagelijks leven en de ontwik- belang van een goede organisatie: ‘Jonge leerlingen van verschillende leeftijden muziek opvoering kwam het niet. Pas in 1982 beleefde Bijbelse en mythologische onderwerpen op de
kelingen in de maatschappij kunt vergelijken docenten hebben eigenlijk altijd te maken met leren en verbaas ik me elke keer weer over de het meesterlijk georkestreerde werk zijn pre- planken gebracht. Sterk gestuurd door de
met kunst uit heden en verleden. Je kunt leer- ordeproblemen. Dat heet tegenwoordig klas- volwassenheid in Schuberts vroege liederen en mière in Aix-en-Provence. publieke voorkeur voor Bijbelse thema’s domi-
lingen helpen om aandacht te krijgen voor de Methode Jukebox senmanagement. Ordeproblemen worden opge- de juveniele laatste opera van Verdi. Ook de neerden die in zijn oratoria, zoals in Esther,
alledaagse dingen en deze te bekijken vanuit lost door leerlingen aan het werk te zetten. nieuwste casus uit mijn meerminnenonder- Laatste opus van een Saksische reus Deborah, Saul, Messiah en Jephta. Hij putte uit
een ander perspectief. Ze leren zo om hun wat te doen als ik zou willen doorwerken. Het Geef ze wat te doen en je hebt geen last. Dat zoek Mermaids in Music verraste me: toen Net als Jean-Philippe Rameau in Parijs was klassiek-mythologische bronnen voor Acis and
oordeel zo lang mogelijk uit te stellen en zelf antwoord: slijmen bij de directie. Momenteel houdt in dat je een les goed moet organiseren. Telemann zijn Ino schreef, was hij al 84! Het Georg Friedrich Händel zeer aanwezig in het Galatea, Parnasso in Festa, Alexander’s Feast en
hun eigen mening te vormen. Van den Heuvel heb je in het onderwijs geen recht om door te Voor een leerling begint de les pas als ze wat zou dan ook zijn zwanenzang worden, net als Engelse muziekleven, vooral het Londense. De nog een laatste keer in The Choice of Hercules
maakt zich zorgen over de ontwikkelingen in werken tot na je 65e. Ik ben te duur en de jonge moeten doen.’ Jephta voor Händel en Rameau’s Abaris ou Les Saksische reus domineerde vanaf 1711 tot aan (1750). Na Hercules volgde nog zijn zwanenzang
de maatschappij, die volgens hem opgelost goedkope collega’s staan in de rij.’ Overigens Boréades. zijn dood de Engelse theaters met zijn opera’s Jephta (1752), het lyrisch getoonzette verhaal
kunnen worden door goed onderwijs in de vindt hij het zo mooi genoeg: ‘Ik heb lang Esther Barten geeft psychologisch artistieke en oratoria. In tegenstelling tot Rameau, die na over de tragische oudtestamentische leger-
kunstvakken. Hij hoopt dat de kunstvakdocen- genoeg voor de klas gestaan. Bovendien heb ik coaching aan artiesten. Ze is afgestudeerd als Sinds de Griekse oudheid bestaat de mythe dat zijn dood in abrupte vergetelheid raakte, leefde leider Jephta die zijn eigen dochter Iphis moet
ten daar genoeg gelegenheid voor krijgen.’ een handicap: ik heb een aantal jaren geleden zangeres en zangpedagoog en heeft de zwanen vlak voor ze sterven prachtig zingen. Händels muziek na zijn heengaan in 1759 lange offeren. De tragiek is dat de vrome Jephta in
een tumor aan mijn wijsvinger van mijn bachelor sociale psychologie afgerond. Als Dit beeld heeft talloze dichters en componisten tijd voort in Engeland. Händel kreeg een hoofdstuk 11 van het boek Rechters zelf aan
Voor Ter Steege is het afscheid nu in zicht, hij linkerhand gehad. Ik kan bijvoorbeeld geen schrijfster onderhoudt ze haar eigen blog en ertoe gebracht de sierlijke zwaan en zijn ereplaats in Westminster Abbey in Londen, niet God belooft na de overwinning op de
zal in 2013 met pensioen gaan. ‘Ik heb voor de trommel of djembé meer bespelen. Een andere werkt ze bij NieuwW!J.nl - www.nieuwwij.nl. melancholieke zang te vereeuwigen in madri- ver van het graf van Henry Purcell. Drie jaar Ammonieten de eerste mens te offeren die hij
aardigheid mijn vakbond gebeld met de vraag, handicap is dat ik geen gitaar kan spelen.’ galen, sonnetten, liederen en symfonische later maakte de beeldhouwer Roubillac zijn tegenkomt. Bij thuiskomst komt zijn dochtertje
gedichten. Ook al is het fenomeen in de vermaarde monument. En vijfentwintig jaar na hem enthousiast tegemoet gerend! Dat maakt
biologie volslagen onbekend, we blijven zijn dood vond in Westminster Abbey een her- het oratorium een werk over een door twee-
volhouden: de zwaan zingt. Zo noemde Schütz denkingsconcert plaats met zijn Messiah. Voor strijd gekwelde vader en een dochter die heen
zijn laatste cyclus psalmmotetten Schwanen- die gelegenheid was een reusachtige bezetting en weer geslingerd wordt tussen opstandigheid
gesang en kreeg ook een bloemlezing van bijeengebracht van bijna driehonderd koor- en berusting. Het wrede Bijbelse einde maakt
Rechtsbijstand voor VLS- en VONKC-leden
Rechtsbijstand voor VLS- en VONKC-leden Schuberts late liederen na zijn dood die titel. zangers en tweehonderdvijftig orkestleden. bij Händel plaats voor het barokke lieto fine, de
Rossini werd De zwaan van Pesaro (zijn geboorte- Eigenlijk hielden de Britten de belangstelling gelukkige afloop: Iphis wordt gespaard (op
plaats) genoemd, Sibelius schreef De zwaan van voor Händels muziek gedurende de negentien- voorwaarde dat zij zich aan God zal wijden)!
ie
Tuonela en Prokofjev wijdde een compositie aan de en twintigste eeuw steeds levend.
at
De VONKC-helpdesk en de VLS-helpdesk worden Rechtspositie VLS/VONKC de zwaan naar een sprookje over het lelijke Door zijn sterk verslechterde gezichtsvermo-
rm
bemand door Remko Littooij. De spreekuren zijn t.a.v. Remko Littooij eendje van Andersen. Maar de bekendste Als een kind van zijn tijd was Händel gefasci- gen kostte het Händel rond zijn zesenzestigste
fo
geconcentreerd op een ochtend en een avond. Voor Kluppelshuizenweg 32 verklanking van de zingende zwaan heeft neerd door de aangrijpende menselijke drama’s moeite Jephta te voltooien. Op 13 februari 1751
In
algemene en specifieke vragen kunt u op genoemde 7608 RL ALMELO Camille Saint-Saëns in zijn Carnaval des en emoties waarmee niet alleen de Griekse en moest hij het werk dagenlang stilleggen, nota
tijden bij de helpdesk terecht: Hoe zit het met mijn (06) 16500695 Animaux geleverd: Le cygne, een prachtige Romeinse klassieke mythen, drama’s en bene bij het slotkoor van het tweede deel,
FPU?, Is mijn taakinvulling wel juist? Ik heb nog steeds sierlijke cellocantilene boven golvende arpeggi gedichten zijn doortrokken, maar ook de Bijbel, getiteld How dark, O Lord, are thy decrees! Daar
geen benoemingsakte, wat nu? Enzovoort. E-mail VONKC: rechtspositie@vonkc.nl in de pianopartij. met name het Oude Testament. Als theater- noteerde Händel in het Duits: ‘Tot hiertoe, de
Handiger is om een e-mail te sturen met de uitleg van E-mail VLS: rechtspositie@vls-cmhf.nl componist in hart en nieren zette hij zich in dertiende februari 1751, verhinderd wegens het
uw probleem. Zo kan de helpdesk een duidelijk Drie barokke reuzen voor het uitbeelden van de menselijke psycho- zicht van mijn linkeroog.’ Maar tien dagen
antwoord formuleren dat u naar wens telefonisch of Telefonische bereikbaarheid helpdesk: In dit artikel worden zwanenzangen besproken logie en leverde hij het Londense publiek de later, op 23 februari, zijn zesenzestigste
via e-mail terugontvangt. - maandagochtend van 9 tot 10 uur van de drie barokke reuzen Händel, Telemann geliefde muzikale trekpleisters: leed fascineert, verjaardag, nam hij zijn pen weer ter hand.
- woensdagavond van 17 tot 19 uur en Rameau. Zo was het oratorium Jephta ontroert en verzacht het eigen lijden. De klaag- Voltooid was Jephta pas eind augustus, en de
Händels laatste werk van grotere omvang. Na zangen of woede-uitbarstingen van een première liet nog op zich wachten, tot 26 febru-
Als de helpdesk onbemand is of in gesprek, kunt u een de première in Covent Garden in 1752 vonden gekwetste, wanhopige of verlaten vrouw of ari 1752. In 1753 was Händel volledig blind.
bericht achterlaten. Dan wordt u zo spoedig mogelijk velen Jephta het beste werk van zijn hand. man werden door Händel bewust ingebouwd
teruggebeld. Händels goede Hamburgse vriend Telemann als hoogtepunten van een avondvullende De donker getinte ouverture in mineur geeft al
schreef zijn dramatische cantate Ino zo’n twee opera- of oratoriumvoorstelling. Met zijn onge- een voorproefje van wat in het oratorium
